Το βιβλίο «Για μια εγκόσμια ηθική» περιέχει μια σειρά κειμένων του Ευτύχη Μπιτσάκη (ΕΜ) που κοιταγμένα στην ενότητά τους, συνθέτουν μια σημαίνουσα συμβολή στην εξέταση των δυνατοτήτων και των προϋποθέσεων για έναν μαχόμενο ανθρωπισμό βασιζόμενο ως προς τις προοπτικές του, στην υπόθεση της μετάβασης σε κοινωνίες χειραφετημένες από τα δεσμά της εξουσίας του κεφαλαίου. Ο συγγραφέας ξεκινά από τη θέση ότι η αναζήτηση μιας ηθικής θεμελιωμένης στην απόλυτη αξία του κάθε ξεχωριστού ανθρώπινου προσώπου όπως αυτό εμφανίζεται ως ανεπανάληπτο βιολογικό, πολιτισμικό και ηθικό ον μέσα στην εφήμερη ύπαρξή του, είναι ένα ζήτημα κοινωνικοπρακτικό που οι όροι του πρέπει να αναζητηθούν μέσα στις κυοφορούμενες χειραφετητικές δυνατότητες της τρέχουσας πραγματικότητας. Και βέβαια η κυοφόρηση τέτοιων δυνατοτήτων είναι ένα ζήτημα κατ’ εξοχήν ιδεολογικό – ταξικά φορτισμένο, αποκτώντας όμως ταυτόχρονα ένα χαρακτήρα καθολικό μιας και πρόκειται όχι για την αναβίβαση μιας νέας κοινωνικής τάξης στη θέση της κυρίαρχης αλλά για την απελευθέρωση του συνόλου της κοινωνίας από τη συνθήκη των ταξικών διαχωρισμών. Ο προσδιορισμός «Εγκόσμια» του τίτλου σημαίνει: Οριοθέτηση απέναντι στους κάθε λογής υπερβατισμούς (ανοιχτά ή υπόρρητα θεολογικούς) αλλά και απέναντι στο αφηρημένο «ηθικό δέον» των αστικών ιδεολογιών που δεν διστάζει να θεωρητικολογεί αναίσχυντα μέσα σε μια πραγματικότητα τεράστιων ανισοτήτων, αλλοτριώσεων, ανελευθερίας και απίστευτης βαρβαρότητας.
Ηθική και ανθρωπισμός στην εποχή μας σημαίνει δύο αιχμές
- Κατά πρώτον, σε μια εποχή όπου ο ακραίος επιστημονισμός – τεχνολογικισμός γίνεται αποφασιστικός παράγοντας διαμόρφωσης των κοινωνικών συσχετισμών δυνάμεων, δεν μπορεί να σταθεί οποιαδήποτε αναφορά σ’ έναν ουσιώδη ανθρωπισμό χωρίς την αφετηριακή θέση ότι η επιστήμη δεν είναι μια διαδικασία κοινωνικά ουδέτερη αλλά ότι ιδιαίτερα σήμερα είναι όσο ποτέ προηγουμένως υπαγόμενη στις δυνάμεις του κεφαλαίου που κυριαρχούν μέσα στην κοινωνική ζωή. Άλλωστε και στο θεωρητικό επίπεδο, όσο πιo ουδέτερες – «απροκατάληπτες» / θετικιστικές θέλουν να εμφανίζονται ως προς τις προϋποθέσεις τους οι επιστήμες, άλλο τόσο είναι αδύνατη η προαγωγή τους χωρίς ισχυρές φιλοσοφικές (και κατά συνέπεια ιδεολογικές) προκείμενες, τόσο οντολογικές, όσο και γνωσιοθεωρητικές. Ο ΕΜ μας δίνει αρκετές λαμπρές επισημάνσεις για κρίσιμες πλευρές αυτής της διαλεκτικής των αμφίδρομων αλληλεπιδράσεων φιλοσοφίας-επιστημών ως διαφορετικών επιπέδων κοινωνικής συνείδησης. Ιδιαίτερη αξία έχει η επισήμανσή του ότι η συγκρότηση της οποιασδήποτε φιλοσοφικής ανθρωπολογικής θέσης –και πολύ περισσότερο η στερέωση ενός ιστορικά συγκεκριμένου, μαχόμενου ανθρωπισμού εκκινούντος από τις δυνατότητες της πραγματικότητας– έχει οντολογικές και γνωσιοθεωρητικές προϋποθέσεις. Η ανάλυσή του, θεμελιωδών οντολογικών προσδιορισμών –της ύλης αλλά και της ιστορικής εξέλιξης των αντιλήψεων για την αιτιότητα‒, είναι αποκαλυπτική των σχέσεων που συνδέουν την εξέλιξη της φιλοσοφίας, των επιμέρους επιστημών και των κοινωνικο-ιδεολογικών χρήσεων ακόμη και των πιο αφηρημένων οντολογικών όρων. Κινούμενος με τους τρόπους των καλύτερων στιγμών μιας μαρξιστικής παράδοσης, οριοθετείται με ουσιαστικό τρόπο απέναντι σε μια σειρά αστικά ιδεολογικά ρεύματα χωρίς να εξαντλείται σε μια τυπική απόρριψή τους. Δείχνει τη γενετική σχέση των ιδεολογικών-φιλοσοφικών αντιλήψεων με τις αντίστοιχες κοινωνικές πραγματικότητες και τις μεγάλες συγκρούσεις που μαίνονται εντός τους. Αλλά αναδείχνει και το άλλο μισό αυτού του κύκλου – το πως οι διαμορφούμενες ιδεολογικές θέσεις γίνονται με τη σειρά τους «υλικός παράγοντας» που έρχεται να μετασχηματίσει την πραγματικότητα.
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης μας λέει με μεγάλο πνευματικό θάρρος ότι δεν χωρούν υπεκφυγές σχετικά με την τεράστια αντίφαση που καθόρισε τις προοπτικές του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος του προηγούμενου αιώνα: Από τη μια η πρωτοφανής ζωτικότητα του αιτήματος της ελευθερίας – κοινωνικής χειραφέτησης που κινητοποίησε μέσα σε οξύτατες συνθήκες εκατομμύρια ανθρώπους, από την άλλη οι κατ’ εξακολούθηση απολυταρχικές / αλλοτριωτικές ροπές που έδειξαν οι εξουσίες που προέκυψαν απ’ αυτή την κίνηση
- Κατά δεύτερον, μια σοβαρή τοποθέτηση σχετικά με την ηθική και τη δυνατότητα ενός πραγματικού ανθρωπισμού δεν μπορεί να παρακάμπτει την πολύπαθη σχέση ηθικής και πολιτικής όπως αυτή έχει εξελιχθεί ιστορικά για να φτάσει στο σημερινό οριακό σημείο κρίσης. Και εδώ βέβαια το σταθερό μέτωπο είναι απέναντι στην αλλοτριωτική, όλο και πιο εξαχρειωμένη πορεία των καπιταλιστικών εξουσιών. Ορθότατα ο ΕΜ αναδείχνει το αίτημα της ελευθερίας ως πυρήνα των χειραφετητικών προοπτικών και όντας συνεπής προς αυτή του την τοποθέτηση δεν διστάζει να αναπτύξει μια βαθιά κριτική στάση απέναντι στις μεγάλες αρνητικότητες που σημάδεψαν τα χειραφετητικά εγχειρήματα του 20ού αιώνα τόσο σε θεωρητικό επίπεδο (αφωνίες και αμηχανίες των εκδοχών μαρξισμού που κυριάρχησαν όσο και σε πολιτικοπρακτικό (γραφειοκρατικοποίηση, κρατισμός, αυταρχισμός, αλλά και οικονομισμός – παραγωγικισμός). Μας λέει με μεγάλο πνευματικό θάρρος (μια διάσταση ηθικής στο διανοητικό-επιστημονικό πεδίο όχι τόσο συχνή στις μέρες μας) ότι δεν χωρούν υπεκφυγές σχετικά με την τεράστια αντίφαση που καθόρισε τις προοπτικές του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος του προηγούμενου αιώνα: Από τη μια η πρωτοφανής ζωτικότητα του αιτήματος της ελευθερίας – κοινωνικής χειραφέτησης που κινητοποίησε μέσα σε οξύτατες συνθήκες εκατομμύρια ανθρώπους, από την άλλη οι κατ’ εξακολούθηση απολυταρχικές / αλλοτριωτικές ροπές που έδειξαν οι εξουσίες που προέκυψαν απ’ αυτή την κίνηση.
Ανθρωπισμός: Το πρόβλημα του υποκειμένου και της υποκειμενοποίησης
Το θέμα του υποκειμένου και της υποκειμενοποίησης μας λέει με έμφαση ο ΕΜ είναι στο επίκεντρο κάθε προσπάθειας οικοδόμησης ενός πραγματικού ανθρωπισμού.
- Αυτό σημαίνει κατ’ αρχάς μέτωπο απέναντι στον δομισμό (που έχει το δικό του αρνητικό μερίδιο στο σημερινό μπλοκάρισμα του δυτικού μαρξισμού) και απέναντι στον χαρακτηριστικό αντιουμανισμό στον οποίο αυτός καταλήγει. Όπως επισημαίνεται στο βιβλίο, στο πλαίσιο της δομιστικής αντίληψης οριακά αναιρείται ο ρόλος του υποκειμένου ως ενεργού παράγοντα του ιστορικού γίγνεσθαι. Ο άνθρωπος καταλήγει έγκλειστος στις δομές, επικαθορίζεται απ’ αυτές. Η Ιστορία όμως δεν κινείται χωρίς υποκείμενο, οι κοινωνίες αυτο-κινούνται κάτω από τις εσωτερικές τους αντιθέσεις και το υποκείμενο της απελευθέρωσης είναι τα πλατιά εργαζόμενα κοινωνικά στρώματα με όποια μορφή συγκροτούνται αυτά κατά περίπτωση.
- Μια δεύτερη κρίσιμη διάσταση. Η υπόθεση της ανθρώπινης χειραφέτησης –το ουσιαστικό περιεχόμενο ενός ανθρωπισμού που εννοεί αυτά που διακηρύσσει– δεν μπορεί να παρακάμπτει την έννοια της ατομικότητας. Ο ανθρωπισμός δεν μπορεί παρά να έχει ως αφετηρία το ότι ο κάθε ξεχωριστός άνθρωπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος μέσα στην φθαρτότητα του ανθρώπινου όντος. Ότι η ζωή του με όρους ελευθερίας και χειραφέτησης είναι αυταξία. Βεβαίως το άτομο δεν είναι εκείνο το απομονωμένο της αστικής, ατομικιστικής αντίληψης. Είναι οι κοινωνικές του σχέσεις. Είναι όμως και ο εσωτερικός του κόσμος που καθορίζεται απ’ αυτές τις σχέσεις, και τις εσωτερικεύει με μοναδικό τρόπο ζυμώνοντάς τις μαζί με όλα τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα που έχουν σχέση με το νόημα της ζωής και την αντιμετώπιση του θανάτου. Ως προς τα παραπάνω έχει κεντρική σημασία η επισήμανση του ΕΜ: «Στο έργο του Μαρξ βρίσκουμε τον πυρήνα μιας διαλεκτικής φιλοσοφίας του ανθρώπου. Εν τούτοις, οι αγοραίες μαρξιστικές αντιλήψεις που σε μεγάλη έκταση επικράτησαν, ανήγαγαν τα πάντα στο επίπεδο της οικονομίας ή της πολιτικής αφήνοντας ως συμπλήρωμα έναν ηθικοπλαστικό ουμανισμό που επικάλυπτε τις αντιφατικές πραγματικότητες της κοινωνικής ζωής. Ο πρώτος που το πλήρωσε ήταν ο Μαρξισμός. Αυτοακρωτηριαζόμενος».
