Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία του καθηγητή Βάλτερ Πούχνερ στο 5ο Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο. Το συνέδριο, με τίτλο «Θέατρο και Δημοκρατία», είχε διοργανώσει το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ τον Νοέμβριο του 2014 στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Βάλτερ Πούχνερ, στον οποίο ήταν αφιερωμένο το συνέδριο, ήταν ο κύριος ομιλητής κατά την εναρκτήρια συνεδρία. Θυμίζουμε ότι ο Πούχνερ, πανεπιστημιακός και ένας από τους σπουδαιότερους θεατρολόγους και λαογράφους της Ευρώπης, μιλούσε χτες το βράδυ στο φεστιβάλ Resistance, σε εκδήλωση με θέμα «Άνθρωποι και πολιτισμός στα Βαλκάνια».
του Βάλτερ Πούχνερ
Δημοκρατία, Διάλογος, Θέατρο. Τρεις έννοιες – ένα συνέδριο. Ένα δυναμικό τρίγωνο πολλαπλών σχέσεων, που περικλείει την προφορική συζήτηση. Τη δική μας· εδώ, τώρα. Στην Αθήνα, το λίκνον της Δημοκρατίας, στο έτος 2014, στη νεανική ηλικία ενός νέου αιώνα, όπου ελπίζεται πως θα κυριαρχούν τα δημοκρατικά ιδεώδη. Στον τόπο της γέννησης της Ευρώπης, την εποχή της μερικής ένωσής της. Τρεις έννοιες αλληλένδετες σαν τις Τρεις Μοίρες, που καθορίζουν την Τύχη της Ανθρωπότητας του Μέλλοντος. Καμιά δεν μπορεί να υπάρξει μόνη της. Τι είναι Δημοκρατία χωρίς την ανταλλαγή απόψεων και ιδεών, χωρίς το Διάλογο; – Ένας μονότονος μονόλογος του ολοκληρωτισμού. Τι είναι ο Διάλογος χωρίς τη διάθεση να ακούς τον άλλον και την ετοιμότητα να αλλάξεις γνώμη; – Mια στείρα αντιπαράθεση με διαφωνίες από την αρχή ως το τέλος. Και πού διδάσκεται ο πολιτισμός του διαλόγου; – Στο θέατρο και τα δραματικά έργα. Όπου οι απόψεις των σκηνικών χαρακτήρων μεταμορφώνονται και συντίθενται και οι διαφωνίες και συγκρούσεις βρίσκουν λύση. Καμιά από τις τρεις Χάριτες αυτές δεν μπορεί να δράσει μόνη της, χωρίς συνέπειες ολέθριες για τον κόσμο. Δημοκρατία δίχως διάλογο και θέατρο, και θέατρο δίχως διάλογο και δημοκρατικότητα. Ο θεατρικός συγγραφέας είναι ο κατ’ εξοχήν δημοκρατικός: μοιράζει τις απόψεις του σε διάφορα σκηνικά πρόσωπα.
Έτσι το τρίπτυχο του δημοκρατικού πολιτεύματος της αρχαιότητας και του μέλλοντος προσδιορίζει, όπως τρία σταθερά σημεία στο γεωμετρικό χώρο, ένα επίπεδο· το επίπεδο της αξιοπρεπούς διαβίωσης του ανθρώπου, το πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορεί να πραγματώσει τον εαυτό του, να καθορίσει το νόημά του και να εναρμονίσει την ύπαρξή του σ’ ένα κοινωνικό σύνολο. Κάθε πτυχή του τρίπτυχου, μόνη της, αποτελεί ένα εξαιρετικά δυσπροσδιόριστο ζήτημα.
Δημοκρατία
Τι είναι η Δημοκρατία; Η βιβλιογραφία για το θέμα είναι ατελείωτη. Αλλά ας δοκιμάσουμε: Ένα σύνθετο, ευάλωτο και δύσκολο πολίτευμα, το καλύτερο κατά κοινή ομολογία, που στηρίζεται στην εύθραυστη ισορροπία προσωπικών ελευθεριών και των περιορισμών τους, για να εξασφαλιστεί και να προστατευτεί η προσωπική ελευθερία των άλλων. Αυτό απαιτεί επαγρύπνηση, συλλογική υπευθυνότητα, διαλλακτικότητα, οργάνωση και την έγνοια του συνολικού καλού· αποκλείει τους απεριόριστους εγωισμούς, την άναρχη και απερίσκεπτη δράση, την παραβατικότητα και την ακατάσχετη φιλοδοξία καθώς και τα προνόμια που δεν στηρίζονται σε εξαιρετικές ικανότητες· στηρίζεται σε κοινές αξίες, χρηστή συμπεριφορά, ευνομία, την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και την ελεύθερη έκφρασή τους, ίσα δικαιώματα για όλους και τη διάθεση του διαλόγου, για να βρεθούν οι καλύτερες και δικαιότερες λύσεις. Στηρίζεται στην παιδεία και τον πολιτισμό· εκείνη την ικανότητα του ανθρώπου να οργανώνει, πάντα εξ αρχής, τη ζωή του σε όλα τα επίπεδα, υλικά, ψυχικά και πνευματικά και να δρα μέσα σε ένα καθολικό πλαίσιο αξιών και συμπεριφορών, που εναρμονίζει τη συλλογική και ατομική ζωή μιας κοινωνίας, ρυθμίζει τις σημασίες της και δίνει στον καθένα, σε μιαν ανταγωνιστική διαλεκτική ανάμεσα στο άτομο και τους άλλους, τη θέση του σ’ ένα ανοιχτό σύνολο.
Ο διάλογος δεν είναι διαβούλευση, που έχει προκαταρκτικό και αποσπασματικό χαρακτήρα. Ο διάλογος είναι ανοιχτός στην κριτική του υπαρκτού, πολύτιμη γιατί είναι η διάσωση μιας εναλλακτικής λύσης, αντίσταση στο τετελεσμένο και η υπέρβαση του ρουτίνας, της realpolitik και του management των κρίσεων, είναι ήδη μια προοπτική που μπορεί να χρειαστεί στο μέλλον
Διάλογος
Kαι τι είναι ο διάλογος, που στηρίζεται στην αρχή της ελεύθερης έκφρασης, τη δυνατότητα κοινοποίησης και διακίνησης των ιδεών χωρίς όρια και σύνορα, στη διαλογικότητα και διαλεκτικότητα, ίσως και σε ανθρωπιστικό διαλογισμό; Oι κραυγές και οι ζημιές των αναρχικών; Tα συνθήματα πολιτικών ομάδων, συνδικαλιστικών ή άλλων οργανώσεων; Tο υβρεολόγιο των στριμωγμένων επιβατών σ’ ένα λεωφορείο, όταν προσπαθούν να μπουν κι άλλοι; Tο προεκλογικό θέατρο των μπαλκονιών και των talk shows; H δυσβάσταχτη αισθητική τυραννία των τηλεοπτικών καναλιών; Βεβαίως είναι και όλα αυτά, μόνο που η ελευθερία της έκφρασης γίνεται τότε τυραννία και καταναγκασμός, όταν περιορίζει την ελευθερία της έκφρασης του άλλου. Είναι μια λεπτή ισορροπία, που θέλει διακριτικότητα, προσοχή, ανοχή, σεβασμό για το διπλανό. Είναι μια αξία λεπτεπίλεπτη, όσο πιο σύνθετη και πολυάριθμη είναι μια κοινωνία.
Μολοντούτο αποτελεί ένα θεμελιώδες αγαθό της δημοκρατίας και το έδαφος στο οποίο διεξάγεται ο γόνιμος διάλογος. Είναι ένα στρατηγικό σημείο, ίσως το πιο κρίσιμο στρατηγικό σημείο του πολιτισμού του μέλλοντος, που καλείται να χειρίζεται καταστάσεις απίθανης συνθετότητας. Ο διάλογος δεν είναι διαβούλευση, που έχει προκαταρκτικό και αποσπασματικό χαρακτήρα. Ο διάλογος είναι ανοιχτός στην κριτική του υπαρκτού, πολύτιμη γιατί είναι η διάσωση μιας εναλλακτικής λύσης, αντίσταση στο τετελεσμένο και η υπέρβαση του ρουτίνας, της realpolitik και του management των κρίσεων, είναι ήδη μια προοπτική που μπορεί να χρειαστεί στο μέλλον. Ο ανοιχτός διάλογος κατοχυρώνει και περιχαράσσει, καταγράφει και γνωστοποιεί μια πολύτιμη δεξαμενή εναλλακτικών σκέψεων· οι ουτοπίες χρειάζονται, τα όνειρα, οι καλλιτεχνικές φαντασιώσεις και δημιουργίες, τα οράματα. Σε μια φάση προχωρημένης διεθνοποίησης θα υπάρχουν κάποτε στεγανά στη δυνατότητα σύλληψης άλλων λύσεων, εναλλακτικών, μη υπαρκτών. Γι’ αυτό κάθε φωνή είναι πολύτιμη.
Tι είναι ένας τέτοιος Διάλογος; Eν πρώτοις να ακούς· ύστερα: να επικοινωνείς· να καταλαβαίνεις· να συνεννοείσαι. Δεν είναι μόνο να μιλείς. Οι μονόλογοι πρέπει να διασταυρωθούν, για να γίνει διάλογος. O διάλογος είναι σταυροδρόμι. O Διάλογος είναι το συστατικό στοιχείο του δράματος, του θεατρικού και του κοινωνικού. O Διάλογος συχνά είναι και σύγκρουση· αλλά η λεκτική σύγκρουση είναι ήδη το πρώτο βήμα στη σύνθεση, που ενώνει και υπερβαίνει τις αντιθέσεις. O μονόλογος είναι η δικτατορία του ενός, κι ας είναι εξομολόγηση ή απολογία. Διάλογος σημαίνει σύγκρουση με το διαφορετικό και διαλεκτική της σύνθεσης απόψεων, προοπτικών και οπτικών γωνιών. Μόνο ο Διάλογος δίνει τρισδιάστατες εικόνες, πρισματικές αναλύσεις. O Διάλογος είναι ευαίσθητος, εύθραυστος, απαιτεί κάποια ελευθερία, αυτοπεποίθηση και πειθαρχία ταυτόχρονα, το θάρρος της γνώμης και της διατύπωσης και κάποια αυτοσυγκράτηση συγχρόνως. Η επικοινωνία είναι μια τέχνη· χρειάζεται και το θάρρος της γνώμης αλλά και της αλλαγής της γνώμης. Η αντίθεση του σωστού δεν είναι πάντοτε το λάθος· μπορεί να είναι ένα άλλο σωστό. O Διάλογος είναι μια δημιουργική διαδικασία χωρίς τέλος, που οδηγεί σε μιαν ολοένα και πιο πολυδιάστατη πραγματικότητα με άπειρες εναλλακτικές λύσεις· χωρίς τις λύσεις αυτές το μέλλον της ανθρωπότητας διαγράφεται ζοφερό, ίσως και ολέθριο.
Διάλογος σημαίνει κοινωνικότητα· είναι η βάση της φιλίας, της αγάπης, της οικογένειας, της κοινωνίας, της δημοκρατίας. Αλλά είναι και η κυριότερη και πολυτιμότερη στρατηγική επιβίωσης του ανθρώπινου γένους στον πλανήτη τούτο. Είναι η ασφαλιστική κατακλείδα ενάντια στην ατομική απομόνωση και ενάντια στην επιβολή μιας ενιαίας, παγκοσμίως, πραγματικότητας. Αν δεν μιλάμε μεταξύ μας, δεν μαθαίνουμε· αν δεν μαθαίνουμε, δεν καταλαβαίνουμε· αν δεν καταλαβαίνουμε τα νέα, επαναλαμβάνουμε τα παλαιά· αν επαναλαμβάνουμε μόνο τα παλαιά, νεκρωνόμαστε. Στο θάνατο όλα είναι ίδια και ίσια· ζωή σημαίνει ποικιλία και πολυμορφία.
Για να διορθώσεις, πρέπει να γνωρίζεις, να γνωρίζεις και κάτι άλλο από το υπαρκτό· ή να το φαντάζεσαι, να το ονειρεύεσαι. Η αξία των πολιτικών οραμάτων, των κοινωνικών ουτοπιών και των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων έγκειται στην αντιδιαστολή με το υπαρκτό και το ισχύον. O μέγας κίνδυνος της διεθνοποίησης είναι η οριστική εξαφάνιση των διαφορών, η επιβολή μιας ενιαίας πραγματικότητας στην ομήγυρη. Δεν απέχουμε και τόσο πολύ, για να μην είναι ορατό το πρόβλημα. Αυτός ο πολιτισμός θα είναι μια φυλακή, ίσως άνετη, με κλιματισμό και τηλεόραση, αλλά φυλακή, από την οποία δεν υπάρχει απόδραση· ενώ ο ιδεατός πολιτισμός του μέλλοντος θα έπρεπε να είναι ένας Ναός, μια Ακρόπολη, ένα ανάκτορο με πτέρυγες και αίθουσες, σκάλες και ορόφους, μπαλκόνια και παράθυρα, αρχιτεκτονική με ύφος και ρυθμό, με ήθος και φροντίδα, και κυρίως πρέπει να έχει θέα και φως. Όχι μια φυλακή. Θέα και φως· ανοιχτός για το διαφορετικό, προσεκτικός στη λεπτομέρεια, ευαίσθητος για τις ισορροπίες, διαλλακτικός στις απόψεις του, έτοιμος να ελέγξει τον εαυτό του, υποταγμένος σε μια συνεχή μεταρρύθμιση του εαυτού του. Γίγνεσθαι, όχι Είναι. Διάλογος και διαλογισμός. Ελευθερία έκφρασης, ναι, αλλά και ευθύνη της έκφρασης. Και το πανεπιστημιακό άσυλο να είναι παγκόσμιο.
O πολιτισμός είναι και culture και civilization. Δεν είναι αυτή η πραγματική εννοιολογική διαφοροποίηση. Είναι πιο χρήσιμο να ξεχωρίσουμε τον υπαρκτό πολιτισμό από τον ιδεατό. Με τον υπαρκτό πολιτισμό ασχολούνται οι επιστήμες, η έρευνα, η κοινωνική οργάνωση, η πολιτική· με τον ιδεατό πολιτισμό ασχολούνται οι τέχνες, η φιλοσοφία, η ουτοπία, αλλά και η ανήσυχη αντίρρηση στο υπαρκτό, η εφηβική δίψα για ανανέωση. Η μια πραγματικότητα δεν μπορεί να κάνει χωρίς την άλλη· το υπαρκτό δεν βελτιώνεται χωρίς το όραμα, η ουτοπία παραμένει φαντασίωση χωρίς τη δοκιμασία στο συγκεκριμένο.
Εδώ βρισκόμαστε στο Ναό της Επιστήμης, στο παλαιότερο πανεπιστήμιο της χώρας που γέννησε τη Δημοκρατία, το Διάλογο και το Θέατρο, σε ένα κτίριο, που είναι ένα νεοκλασικό κομψοτέχνημα, από τα ωραιότερα στην Ευρώπη. Εδώ γνωρίζουμε καλά, πως Επιστήμη και Τέχνη είναι αδελφές, το υπαρκτό και το φαντασιακό είναι δύο αχώριστες πτυχές της ζωής. Η Επιστήμη διερευνά και αναλύει την υπαρκτή πραγματικότητα, τη διορθώνει και τη βελτιώνει. Η Τέχνη δημιουργεί άλλες πραγματικότητες, που ωστόσο χρειάζονται για την εξέλιξη της υπαρκτής. Και οι δύο υπηρετούν τον ίδιο στόχο, με μεθόδους διαφορετικές. Χωρίς οραματιστές, εφευρέτες, καλλιτέχνες, ανορθόδοξους, διαφωνούντες, περιθωριακούς και διαφορετικούς πάσης φύσεως, το υπαρκτό απλώς ανακυκλώνεται και υποτάσσεται χωρίς αντίσταση στον ανελέητο βηματισμό του Χρόνου. Με τα συσσωρευμένα προβλήματα του πλανήτη μας, χρόνο δεν έχουμε, όλο αυτός μας έχει, και ο Χρόνος είναι κακός οδηγός· η στράτα του οδηγεί προς τα Κάτω. Λένε πως ο Χρόνος είναι χρήμα· αλλά με το χρήμα δεν μπορείς να εξαγοράσεις ούτε ένα λεπτό.
Η αξία των πολιτικών οραμάτων, των κοινωνικών ουτοπιών και των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων έγκειται στην αντιδιαστολή με το υπαρκτό και το ισχύον. O μέγας κίνδυνος της διεθνοποίησης είναι η οριστική εξαφάνιση των διαφορών, η επιβολή μιας ενιαίας πραγματικότητας στην ομήγυρη. Δεν απέχουμε και τόσο πολύ, για να μην είναι ορατό το πρόβλημα. Αυτός ο πολιτισμός θα είναι μια φυλακή…
Θέατρο
Θα αναρωτιόσαστε, πού έμεινε η τρίτη πτυχή του τρίπτυχου, το θέατρο; Θα μπορούσα να πω: εδώ όλοι θεατρολόγοι είμαστε, δεν χρειάζεται να μιλήσω για το θέατρο, το ξέρουμε. Αλλά η συσχέτιση προκύπτει από μόνη της, με όσα έχω αναφέρει: το δράμα στηρίζεται στον προφορικό λόγο και κυρίως στο διάλογο, η θεατρική παράσταση είναι από όλες τις Τέχνες η πιο άμεση παρουσίαση, με ζωντανούς ανθρώπους, εναλλακτικών πραγματικοτήτων, κόσμων μη υπαρκτών, απευκταίων και επιθυμητών, χαρακτήρων και κοινωνιών φανταστικών, ουτοπιών σαν οπτασίες, γεγονότων σαν οράματα. Όλες οι δημοκρατίες είχαν θέατρα. Και ο Πλάτων στους «Νόμους» είναι κάπως πιο διαλλακτικός από ό,τι στην «Πολιτεία». Το θέατρο δεν δείχνει ιδανικές κοινωνίες, αλλά υπαρκτές και ανύπαρκτες φαντασιακές κατά τη βούληση του συγγραφέα. Το θέατρο είναι σχολείο της δημοκρατίας και για έναν άλλο λόγο: ο κυρίαρχος δραματουργός κρύβεται πίσω από τα σκηνικά πρόσωπα, τα οποία με την άμεση δράση τους δίνουν την ψευδαίσθηση της αληθινής πραγματικότητας. Αντίθετα ο ποιητής ή ο πεζογράφος είναι φανερά κυρίαρχος του υλικού του.
* * *
Η Δημοκρατία, ο Διάλογος και το Θέατρο έχουν μελλοντικές προκλήσεις μπροστά τους, που απαιτούν φαντασία και τόλμη, φαντασία επιστημονική, καλλιτεχνική και πολιτική:
1) Τη βελτίωση, τον εξορθολογισμό, τη συλλογική ευαισθητοποίηση και τον εξανθρωπισμό της υφιστάμενης δημοκρατίας, που πρέπει μέσα στο σιδερένιο βηματισμό του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού να βρει κάποια άλλα χορευτικά βήματα, πιο σύνθετα και πιο ανοιχτά, για να εξυπηρετήσει και άλλες μουσικές, που ξεφεύγουν από την τυραννία των αριθμών και την αναγκαστική ποσοστοποίηση των πάντων·
2) τη διάσωση, συντήρηση, προστασία, καταγραφή, μελέτη, διερεύνηση και παρουσίαση των μικρών πολιτισμών, παντού στη γη, των διαφορετικών, που τελούν υπό εξαφάνιση ή έχουν ήδη αλλοιωθεί και εξαφανιστεί, όπως το έκαναν οι διαπολιτισμικές παραστάσεις στην παγκόσμια σκηνή – και αυτό υπό το πρίσμα πως αποτελούν μια δεξαμενή υπαρκτών εναλλακτικών μοντέλων κοινωνίας, οργάνωσης, πολιτικής, πολιτισμού, κοσμοθεωρίας, αισθητικής, θεάτρου κτλ.·
3) την απελευθέρωση, προστασία, ενίσχυση, καταγραφή και μελέτη όλων των διαφορετικών, μη «νομιμοφρόνων» τάσεων και εκπροσώπων, που δεν χωρούν στην υπαρκτή πραγματικότητα, που την αντιστρατεύονται και που παρεκκλίνουν από αυτήν, είτε πρόκειται για καλλιτέχνες, είτε για πολιτικούς, κοινωνικούς οραματιστές, μεταρρυθμιστές, εναλλακτικούς όλων των αποχρώσεων κτλ., γιατί κατέχουν ένα θησαυρό, προσφέρουν ένα ορυχείο ιδεών, χρήσιμων ίσως, αύριο, για την αναγκαία υπέρβαση του υπαρκτού· σ’ αυτό ανήκουν από τη φύση τους οι θεατράνθρωποι.
Αυτή η μετάγγιση ιδεών, αξιών, οραμάτων και προσανατολισμών γίνεται μόνο σε δημοκρατικό πλαίσιο με την ελευθερία της έκφρασης και τον Διάλογο, αλλά το διάλογο με όλα τα τμήματα της κοινωνίας, και τα περιθωριακά και μη προνομιούχα, όπως το βλέπουμε στις θεατρικές σκηνές δεκαετίες τώρα. Εδώ ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης είναι τεράστιος και η ευθύνη πολύ μεγάλη. Κάθε φωνή είναι πολύτιμη. Κάθε ρόλος, κι ας είναι όσο μικρός και ασήμαντος θέλει, χρειάζεται, στο έργο που γράφεται σήμερα και ανεβάζεται αύριο στη σκηνή της οικουμένης. Γιατί αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα, συμβαίνει από παλαιά και στο θέατρο, πρώτα στον τόπον αυτόν, στο θέατρο του Διονύσου κάτω από τον ιερό βράχο της Ακροπόλεως: πραγματικότητες δημιουργούνται και καταστρέφονται, έργα αλλάζουν, αξίες και συμπεριφορές καταργούνται και αναδύονται νέες, καταλύονται οράματα και αναδύονται άλλα· στη σκηνή μια κοινωνία πειραματίζεται με την πραγματικότητά της και διαμορφώνει, πάντα εκ νέου, την εικόνα του εαυτού της. Ξαναγράφει την ιστορία της, προσδιορίζοντας έτσι το μέλλον της. Χρειαζόμαστε ένα νέο θεατρικό έργο· με αίσιο τέλος. Και πρέπει να το γράψουμε όλοι μαζί.
Εδώ όλοι θεατρολόγοι είμαστε, και ξέρουμε από θέατρο. Σωστά. Άρα θα κλείσω με κάτι θεατρολογικό: αν είναι έτσι, πως ο κόσμος όλος είναι ένα απέραντο θέατρο, όπως το ήθελε ο Επίκτητος και οι Κυνικοί, οι Ρωμαίοι Στωικοί, οι Βυζαντινοί θεολόγοι και φιλόσοφοι, ο Ψελλός, ο Μετοχίτης, και οι δραματουργοί της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, ο Σαίξπηρ και ο Λόπε ντε Βέγκα, αν λοιπόν ο κόσμος είναι θέατρο, και εμείς παίζουμε σ’ ένα έργο κάποιο ρόλο που μας δώσανε, έργο που δεν γνωρίζουμε, κι ώσπου να το μάθουμε έχει τελειώσει η παράστασή μας, ωστόσο, επιμένουμε σήμερα, πως το έργο αυτό το γράφουμε όλοι μαζί, ο καθένας με τον τρόπο του, και την παράσταση την παίζουμε όλο μαζί, ο καθένας με τις ικανότητές του, έστω αν είναι και έτσι, πες, πως η πραγματικότητα είναι τόσο αληθινή και τόσο ψεύτικη όπως ψεύτικο και πραγματικό ταυτόχρονα είναι το θέατρο, έστω τότε – ας είναι θέατρο καλό, με νεύρο και μαγεία, με όλη την ανάταση και τον οίστρο που χαρίζει η τέχνη, να δώσουμε τον εαυτό μας όλο, τον καλύτερο εαυτό μας, για να έχουμε λόγους να χειροκροτήσουμε τον εαυτό μας, άλλωστε μοναδικοί θεατές μας είμαστε και εμείς, ή τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας, και να μην χρειάζεται να ντρεπόμαστε, να μετανοήσουμε, να μας κατηγορήσουνε για μια κακόγουστη φάρσα που παίξαμε.
Η παράσταση αυτή θα είναι πραγματικά ατελείωτη· το έργο γράφεται σε συνέχειες άπειρες. Ήταν αιματηρό ως τώρα, και συχνά ανόητο, άδικο και ακατανόητο για τους πολλούς, ωραίο μόνο για λίγους. Να ξεκολλήσεις από τις σελίδες της Ιστορίας, θέλει δουλειά πολλή· και να πάρεις το μάθημα, και να υπερβαίνεις τον δάσκαλο. Να βλέπεις ξεκάθαρα το όραμα του μέλλοντος, θέλει δύναμη πολλή, ψυχή και διανόηση, να είναι αισιόδοξη η θεωρία, και φωτεινή πέρα για πέρα. Να γυρίσει ο Ήλιος, θέλει δουλειά πολλή, όπως λέει ο ποιητής, για να διώξει το σκότος και να λιώσει τις σκιές, να εξαφανίσει τα φαντάσματα του παρελθόντος σ’ ένα νέο απέραντο φως. Το Νέο Έργο γράφεται αλλιώς. Όχι από αυτοκράτορες και δυναστείες, τάξεις και συμφέροντα, διαπλεκόμενα και ξεχωριστά. Είναι μια συλλογική δημιουργία, που χρειάζεται Διάλογο, επικοινωνία, συνεννόηση. Διάλογος γίνεται μόνο με Ήλιο, στο νου και στην καρδιά, στο Φως και με θέα, για να βλέπεις μακριά· όπως στην αρχαιότητα, κάπου εδώ, στην Πλατωνική Ακαδημία, και περπατώντας, όχι καθηλωμένος σε μια θέση, σε μια γνώμη, σε μιαν άποψη· μετακινούμενος, με ανοιχτό μυαλό και ανοιχτή ψυχή. Ώσπου η κίνηση γίνεται συγκίνηση, η κλίση σύγκλιση, η θέση σύνθεση. Ώσπου οι φωνές ενώνονται σε μια συμφωνία.
Τούτος ο τόπος έχει μεγάλη παράδοση στο Διάλογο, και στη Δημοκρατία, και στο Θέατρο. Γι’ αυτό κάποτε πρέπει να γίνει εδώ και το Δεύτερο Διεθνές Θεατρολογικό Συνέδριο.
