Επιμέλεια: Άβα Μπουλούμπαση, Νίκος Ταυρής
Ο Ντάριο Φο, ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα και τους δημιουργούς πολιτισμού για πολλές δεκαετίες, στάθηκε σε όλη τη ζωή του ένας λαϊκός καλλιτέχνης, ένας ενατενιστής και αγωνιστής για έναν καλύτερο κόσμο. Όταν φεύγουν τέτοιες μεγάλες προσωπικότητες της τέχνης και του πολιτισμού, πρέπει όλοι να σταματάνε για λίγο και να αισθάνονται τη μεγάλη απώλεια. Να σκέφτονται το έργο που άφησαν, να το αξιολογούν και να το μνημονεύουν.
Ο Ντάριο Φο, από τους πλέον ταλαντούχους του κλασσικού θεάτρου στην Ιταλία απαρνήθηκε μια λαμπρή καριέρα για να βγει στο δρόμο, να φέρει στην επιφάνεια τον λαϊκό πολιτισμό και μαζί του να πλέξει σύγχρονα έργα που παρουσιάζονταν σε όλη την Ιταλία και συνδέονταν με όσα συνέβαιναν σε αυτό το τεράστιο πολιτικό και κοινωνικό εργαστήρι. Στο πλάι του κινήματος μιας μαζικότατης εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, κατήγγειλε εγκλήματα και δολοφονίες, σατίρισε πολιτικούς και θεσμούς. Μεγάλος φίλος και της Ελλάδας.
Το έργο του είναι πολύπτυχο και πλούσιο. Δεν ήταν απλά ηθοποιός. Ήταν συνολικός καλλιτέχνης. Θεατράνθρωπος, ηθοποιός, σκηνοθέτης και συγγραφέας, ζωγράφος, σκηνογράφος, με τεράστιο έργο σε όλους αυτούς τους τομείς. Δεν ήταν «γελωτοποιός». Ήταν άνθρωπος κουλτούρας και πράξης. Άνθρωπος με διαρκή παρουσία και ευαισθησία. Με παρουσία στην τέχνη, την πολιτική, τα δημοτικά ζητήματα, ίδρυσε και ενώσεις για τους Αμεα, ίδρυσε ιδρύματα πολιτισμού. Είχε μια μεγάλη κοινωνική δράση. Πρόσφατα είχε υποστηρίξει το Κίνημα των 5 αστέρων του Γκρίλο.
«Είναι σαν να μου απονέμεται ένα δεύτερο βραβείο Νόμπελ»
Συνέντευξη του Ντάριο Φο, στις 2/9/2016, για την απαγόρευση των έργων του στην Τουρκία
Πώς μάθατε ότι σας έκοψε η λογοκρισία;
Μου τηλεφώνησε μια Τουρκάλα φίλη. Πολλά έργα μου παιζόντουσαν λίγο πριν σε θέατρα της Τουρκίας. Ανάμεσα σε αυτά το «Δεν πληρώνω-Δεν πληρώνω» και «Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού». Αυτό το τελευταίο πρέπει να ενόχλησε πολύ, γιατί θεωρήθηκε σαν κατηγορητήριο ενάντια στην τουρκική αστυνομία και στις μεθόδους της.
Εδώ που τα λέμε, υπάρχουν πολλές ομοιότητες…
Οι βόμβες στους δρόμους, οι αθώοι στη φυλακή, τα βασανιστήρια, η διαστρέβλωση της αλήθειας… Όλα αυτά, που κάτω από όποια σημαία, ονομάζονται «κρατική βία».
Καταγγελίες μη αποδεκτές από τα καθεστώτα, ούτε καν μέσα σε θεατρικές παραστάσεις. Ο Ερντογάν λέει πως εγκρίνει μόνο το καθαρά τουρκικό θέατρο.
Όταν εφαρμόζεις τον αυταρχισμό στον πολιτισμό, είναι πολύ κακό σημάδι. Όταν στρέφεσαι λυσσασμένα ενάντια στο θέατρο, ενάντια στον πολιτισμό, σημαίνει πως φοβάσαι τις αντίθετες απόψεις. Πως νοιώθεις ότι κινδυνεύεις. Ο φασισμός έδειξε το χειρότερό του πρόσωπο στον τομέα αυτό. Φαίνεται ότι το ίδιο θα συμβεί και στην Τουρκία.
Πήγατε ποτέ στη χώρα αυτής;
Όχι. Και δεν νομίζω ότι τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή… Εκεί συμβαίνουν δυσάρεστα πράγματα. Θυμάμαι πολύ καλά τι είχε γίνει το ’93 στην Ανατολία, όταν κάηκαν ζωντανοί 33 διανοούμενοι, σε ξενοδοχείο της πόλης Σεβάστειας.
Τελικά σας διασκεδάζει αυτό το «κόψιμο»;
Όχι και τόσο. Είμαι περήφανος που κι εκεί θεωρήθηκα επικίνδυνος. Πάντα συνήθιζα να σπάω τα νεύρα όλων, για δεκαετίες στην Ιταλία την εποχή της Χριστιανοδημοκρατίας είχα υποστεί λογοκρισία, με είχαν κόψει από τις εκκλησίες και από την τηλεόραση. Είμαι πολύ χαρούμενος που ορισμένα έργα μου ενοχλούν κάποιους ακόμη. Επιπλέον υπάρχει και το πρόβλημα με τον Δαρβίνο. Στην Τουρκία μερικοί τον θεωρούν μαύρο πρόβατο, και υπάρχει ένα αντιδαρβινικό κίνημα που ίδρυσε ο Σαΐντ Νουρσί, μέντορας του Ερντογάν μάλιστα.
Με τον οποίο πρόσφατα αναθέρμανε τις σχέσεις του ο Πούτιν…
Σίγουρα όχι για επιστημονικούς λόγους… Το πετρέλαιο και οι δουλειές, όπως λέει και ο Πάπας Φραγκίσκος, είναι το κίνητρο για όλα. Αξίζουν περισσότερο από την ομορφιά, την αγάπη, τον σεβασμό των άλλων.
Είστε προβληματισμένος, ωστόσο;
Kαι βέβαια είμαι. Ο Ερντογάν με έβαλε δίπλα στους άλλους τρεις (Σαίξπηρ, Τσέχοφ, Μπρεχτ), και από όλους μας είμαι ο μόνος εν ζωή. Ελπίζω να μην του το πει κανένας.
«Ας δώσουμε χρόνο στο Κίνημα 5 Αστέρων»
Αποσπάσματα από την τελευταία συνέντευξη του Ντάριο Φο, στις 16/9/2016
Σε τι κατάσταση πιστεύετε πως είναι το Κίνημα 5 Αστέρων;
Μου φαίνεται πως τα πράγματα βελτιώνονται. Τα πέντε μέλη της διοικούσας επιτροπής αποδέχτηκαν τις υποδείξεις του Πέπε Γκρίλο, που τους κάλεσε να αποφεύγουν τις δημόσιες αντεγκλήσεις, να ξεκαθαρίσουν το τοπίο και να κάνουν μια νέα αρχή. Δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσουν όπως πριν.
Δεν σας αποθαρρύνουν ούτε τα αμέτρητα σφάλματα και γκάφες στο εσωτερικό του κινήματος;
Πρέπει να γνωρίσουμε όλους αυτούς τους νέους. Εγώ τους ξέρω καλά, δεν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ τους. Φυσικά και έγιναν λάθη, αλλά οφείλονται στην απειρία τους. Για χρόνια γινόντουσαν αποδεκτά από τα άλλα κόμματα κάθε είδους ατασθαλίες και απάτες, ενώ καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες συμπεριφορών από την αριστερά, που δεν είναι παρά μια δεξιά που φορά τον μανδύα της προόδου.
Σε σύγκριση με όλα αυτά, τα σφάλματα του Κινήματος 5 Αστέρων είναι για γέλια. Είναι απαράδεκτο που αυτοί που προκάλεσαν αυτά τα αίσχη στη Ρώμη, ψειρίζουν τη δράση αυτών των παιδιών. Αν ήμασταν στο θέατρο, θα μιλούσαμε για μια χοντροκομμένη φαρσοκωμωδία.
Μήπως δείχνετε υπερβολική ανοχή απέναντι τους;
Το πρόγραμμα του κινήματος είναι κατά βάθος μια ουτοπία. Ας αφήσουμε τα πράγματα να ωριμάσουν με τον χρόνο. Η ιστορία ήταν πάντα διαδοχικές ουτοπίες, από την αρχαία Αθήνα και μετά. Το ίδιο ισχύει και για τη δημοκρατία ανάμεσα στους ανθρώπους, αν παρατηρήσουμε την καθημερινότητα, και εν τούτοις υπάρχει.
Η στήριξή σας προς το Κίνημα 5 Αστέρων θα είναι μόνο «εξωτερική»;
Το μόνο που ξέρω να κάνω είναι να στήνω παραστάσεις και εκθέσεις, όπως την τελευταία μου, για τον Δαρβίνο. Με την Φράνκα Ράμε είχαμε ιδρύσει μια θεατρική κομπανία όπου όλοι είχαμε τις ίδιες απολαβές και τα ίδια δικαιώματα.
Στην αρχή αντιμετωπίσαμε δυσκολίες, ξεπεράσαμε ένα σωρό προβλήματα, αλλά τα καταφέραμε να αντέξουμε και να πετύχουμε. Μακάρι να συμβεί το ίδιο και με το Κίνημα 5 Αστέρων. Θα έλεγα πως μέσα από καταστάσεις κρίσης, δημιουργείται μια εξέλιξη και οικοδομούνται αποτελέσματα.
Αντί βιογραφίας
– Στα χρόνια της φωτιάς (1968-1977), σαν ακτιβιστής του Soccorso Rosso Militante, (ένα είδος ακτιβιστικού Ερυθρού Σταυρού), ο Ντάριο Φο και η Φράνκα Ράμε υπερασπίστηκαν δημόσια τον Τζιοβάνι Μαρίνι και τον Ακίλε Λόλο που κατηγορήθηκαν για την δολοφονία ενός νεοφασίστα και καταδικάστηκαν στην συνέχεια, τον Τζιανμπατίστα Λαζάνια και τον Πιέτρο Βαλπρέντα που κατηγορήθηκαν για τη βόμβα στην Πιάτσα Φοντάνα που είχαν βάλει ακροδεξιοί, ενώ τη δεκαετία του ’80 και ’90 θα κάνουν το ίδιο για τα πρώην μέλη της Lotta Continua (Λόττα Κοντίνουα), που κατηγορούνταν για τη δολοφονία του αστυνομικού Καλαμπρέζι, τους Αντριάνο Σόφρι, Τζιόρτζιο Πιετροστέφανι, και Οβίντιο Μπομπρέσσι, από τον «μετανοημένο» Λεονάρντο Μαρίνο. Με το θέμα αυτό έγραψε και την ομότιτλη κωμωδία «Ο Μαρίνο ελεύθερος! Ο Μαρίνο είναι αθώος!»
– Το 1973 η γυναίκα του Φράνκα Ράμε πέφτει θύμα απαγωγής και βιασμού από νεοφασίστες που προέρχονται από την ακροδεξιά και στρατιωτικούς κύκλους, σαν τιμωρία για την πολιτική δραστηριότητα της ίδιας και του συζύγου της με τη συμμετοχή τους σε κινήματα της αριστεράς. Η θεατρική κομπανία Ντάριο Φο – Φράνκα Ράμε σύρθηκε σε πολλές δίκες, υπέστη εκφοβισμούς και απειλές, μεταξύ των οποίων και η τοποθέτηση χειροποίητων βομβών, που ευτυχώς δεν εξερράγησαν, έξω από χώρους που έδιναν παραστάσεις.
– Στα 1980, τους αρνήθηκαν την άδεια εισόδου στις ΗΠΑ, γεγονός που προκάλεσε την υποστήριξη τους από τον Άρθουρ Μίλερ, τον Μπέρναρντ Μπαλαμούντ, τον Ρίτσαρντ Φόρεμαν, τον Μάρτιν Σκορτσέζε και άλλους.
– Στις 29 Ιανουαρίου 2006, ο Φο συμμετείχε στις προκαταρκτικές δημοτικές εκλογές για τη δημαρχία του Μιλάνο, κερδίζοντας το 23,3% των ψήφων που τον έφεραν στη δεύτερη θέση, μετά τον νικητή Μπρούνο Φεράντε. Η εκλογική εκστρατεία του βραβευμένου με Νόμπελ Ντάριο Φο, περιγράφεται στο ντοκιμαντέρ του Αντρέα Νόμπιλε «Εγώ δεν είμαι μετριοπαθής».
– Στις δημοτικές εκλογές της πρωτεύουσας της Λομβαρδίας, την ίδια χρονιά, ο Ντάριο Φο συμμετείχε με δικό του συνδυασμό, «Ενωμένοι με τον Φο», που πήρε το 2,12% των ψήφων, βάσει των οποίων κατάφερε να εκλεγεί δημοτικός σύμβουλος. Για να υποστηρίξει την υποψηφιότητα του για δήμαρχος, το 2006 διοργάνωσε στον τομέα 51 του Μιλάνο μια παράσταση με τίτλο «Ροκ εντ Φο» με πολλούς νεαρούς πρωταγωνιστές, ανάμεσα στους οποίους τον τραγουδοποιό Γκαμπριέλε Σαβάστα και τη ροκ μπάντα Σνάτσερς.
Το βιβλίο για το Δαρβίνο
Η τελευταία του μεγάλη παρέμβαση ήταν ένα βιβλίο, που εκδόθηκε μέσα στο 2016 και αφορά τον Δαρβίνο. Κυκλοφορεί με τίτλο «Κάρολος Δαρβίνος, Μα είμαστε πίθηκοι από μεριάς πατέρα ή μητέρας;» και με υπότιτλο «Γιατί η ιστορία του Κάρολου Δαρβίνου; Γιατί είμαστε αδαείς και πολλοί δεν ξέρουμε ούτε από πού προερχόμαστε ούτε γιατί».
Η πεταλούδα του Ντάριο Φο για τους ανθρώπους με αναπηρία
Ο Ντάριο Φο ήταν, όπως έχουμε καταλάβει όλοι, ένας πολυδιάστατος καλλιτέχνης και άνθρωπος της πολιτικής. Πέραν των καλλιτεχνικών και πολιτικών του ανησυχιών ο Ντάριο Φο είχε μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τους συνανθρώπους μας με αναπηρίες. Μαζί με την Φράνκα Ράμε είχαν ιδρύσει μια ΜΚΟ με ονομασία: «Επιτροπή για να δοθεί το Νόμπελ στους ΑμεΑ». Στην ιστοσελίδα της επιτροπής, www.comitatonobeldisabili.it, μπορεί να βρει κάποιος πληθώρα έργων του Ντάριο Φο που είχε φτιάξει ακριβώς για αυτό το σκοπό, όπως το έργο της φωτογραφίας.
