Διαβάστε το Μέρος Α’
του Θανάση Μουσόπουλου
Στο πρώτο μέρος του άρθρου αναφέραμε τη θέση του Διονύσιου Σολωμού και του έργου του στο διεθνές κοινό. Στο σημερινό δεύτερο μέρος θα προσεγγίσουμε το έργο του Σολωμού «Κρητικός», αφού πρώτα παρουσιάσουμε τα έργα του που περιλαμβάνονται στα «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» στο Γυμνάσιο και Λύκειο.
***
Στην Β΄ γυμνασίου διδάσκεται το γνωστό επίγραμμα των Ψαρών: Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη, / περπατώντας η δόξα μονάχη / μελετά τα λαμπρά παλικάρια / και στην κόμη στεφάνι φορεί / γινωμένο από λίγα χορτάρια / που ‘χαν μείνει στην έρημη γη.
Κάτι που μου έκανε εντύπωση, το αγνοούσα: Σχολιάζοντας την ταινία «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι» (αγγλικά: God Loves Caviar) του Γιάννη Σμαραγδή που αναφέρεται στον Ιωάννη Βαρβάκη, διάβασα ότι πίσω από το επίγραμμα βρίσκεται ο Βαρβάκης.
Σε κείμενο της Εύης Ρούτουλα διαβάζουμε: «Οι επιφανείς Ζακύνθιοι φίλοι του Βαρβάκη, τον φέρνουν σε επαφή με τον νεαρό και ταλαντούχο ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Ο Βαρβάκης γνώριζε τον Σολωμό από το ποίημα “Ύμνος στην Ελευθερία” και ο Σολωμός γνώριζε για το ποιόν του Βαρβάκη –που είχε τιμηθεί από τρεις Τσάρους στην Ρωσία– από τα γραφόμενα του Λόγιου Ερμή. Οι Ζακύνθιοι παρακαλούν τον Βαρβάκη να διηγηθεί τα κατορθώματά του στα Ορλωφικά και τη ζωή του στη Ρωσία. Αυτός όμως στενοχωρημένος για την καταστροφή του νησιού του, μιλάει συνεχώς για τα Ψαρά, για την περιοχή Μαύρη Ράχη, για τον άνυδρο και άγονο τόπο του και τα βάσανα και τις συμφορές των συμπατριωτών του. Ο Σολωμός συγκινείται από τη λύπη του ηλικιωμένου άντρα, συγκλονίζεται από τις κτηνωδίες των Οθωμανών, καταφέρνει να δει εικόνες μέσα από τα λεγόμενα του Βαρβάκη και αποφασίζει να γράψει το γνωστό ποίημα: Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη. Χωρίς να το γνωρίζει ο Βαρβάκης, άθελά του, εμπνέει».
Στην Γ΄ γυμνασίου και στην Α΄ λυκείου διδάσκονται αποσπάσματα από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Στην Α΄ λυκείου περιλαμβάνονται και «Στοχασμοί του ποιητή από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους», αποσπάσματα από τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» καθώς και ο «Πόρφυρας».
Να σημειώσω ότι στη δεκαετία του 1980, διδάσκονταν διπλάσια σε αριθμό έργα του Σολωμού (συνολικά 13). Αντίθετα, πολύ λίγα έργα του Διονύσιου Σολωμού περιέχονται στα τωρινά Κείμενα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
***
Παλιότερα, στη Γ΄ λυκείου, στη θεωρητική κατεύθυνση / ανθρωπιστικών σπουδών, διδασκόταν και εξεταζόταν στο μάθημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και το έργο του Δ. Σολωμού «Κρητικός», με το οποίο θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.
Θεωρώ ότι έχει, εκτός των άλλων, διαχρονική σημασία λόγω των προσφύγων. Όπως γράφω και σε άλλα σχετικά κείμενά μου: «Το νεοελληνικό κράτος είναι συνυφασμένο με κύματα προσφύγων […] Στη νεότερη λογοτεχνία μας, στην ποίηση και στην πεζογραφία, συχνά συναντούμε πρόσφυγες σε πρώτο ή σε δεύτερο επίπεδο. Στον Διονύσιο Σολωμό, στον «Κρητικό» για παράδειγμα, αλλά και στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη σε διηγήματά του πρόσφυγες παίζουν σημαντικό ρόλο».
Στο εισαγωγικό κείμενο του σχολικού εγχειριδίου διαβάζουμε:
«Κρητικός του Διονυσίου Σολωμού (Ζάκυνθος 1798 – Κέρκυρα 1857), αφηγηματικό ποίημα σε πέντε μέρη, γράφεται κατά τη διετία 1833 έως 1834 και θεωρείται «σταθμός στην ποιητική πορεία του Σολωμού, το πρώτο από τα μεγάλα και σημαντικά ποιήματα της εντελώς ώριμης περιόδου του. Μολονότι Χαρακτηρισμένο απόσπασμα, μπορεί να θεωρηθεί ποίημα απόλυτα ολοκληρωμένο, με εσωτερική ενότητα και συνοχή» (Λ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Ποιητική Ανθολογία, Βιβλίο Πέμπτο: Ο Σολωμός και οι Εφτανησιώτες, Γαλαξίας, 1970 – Δωδώνη, 1976, σ. 206). […] Το κείμενο του ποιήματος αναπαράγει το τραγούδι ενός πρόσφυγα Κρητικού, που μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα του αναπολεί τα περασμένα, πλεγμένα γύρω στο περιστατικό που καθόρισε τη ζωή του. Εν περιλήψει η υπόθεση των πέντε μερών: «[1-2] Ναυαγός ο Κρητικός προσπαθεί να σώσει την αγαπημένη του μέσα στην τρικυμία· [3-4] Η τρικυμία παύει απότομα και μπροστά του φανερώνεται μια “φεγγαροντυμένη” θεϊκή μορφή· [5] όταν η οπτασία χαθεί, θ’ ακουστεί ένας μαγευτικός απόκοσμος ήχος που θα συνεπάρει την ψυχή του ναυαγού· κι όταν ο ήχος σωπάσει, θα φτάσει αυτός στην ακρογιαλιά, θ’ αποθέσει εκεί την αγαπημένη του, αλλά θα είναι πεθαμένη» (Λ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., 1978, ΣΕΛ 147).
Ο Στυλιανός Αλεξίου («Ελληνική Λογοτεχνία – Από τον Όμηρο στον 20ό αιώνα», εκδ. Στιγμή) σημειώνει : «Το ιστορικό υπόβαθρο είναι πραγματικό γεγονός της Επανάστασης στην Κρήτη, στο 1824, όπως δείχνει η μνεία της μάχης του Λαβυρίνθου (Μεσαράς). Ένας νεαρός πολεμιστής φεύγει μαζί με την αρραβωνιαστικιά του από την Επαναστατημένη Κρήτη που την ξαναϋποτάσσουν διά πυρός και σιδήρου οι Τούρκοι. Το πλοίο ναυαγεί από τρικυμία, και ο νέος προσπαθεί να φτάσει κολυμπώντας και να σώσει την αγαπημένη του». Μετά από πολύ κόπο ο νεαρός βρίσκει την αγαπημένη του νεκρή.
Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα θα παραθέσουμε από το δεύτερο μέρος. Αποτελείται από τρεις ενότητες: α) Καλεί ο πρόσφυγας κρητικός να τον πιστέψουν σε ό,τι πει, ορκίζεται, β) Επικαλείται τη σάλπιγγα της Δεύτερης Παρουσίας αναζητώντας την καλή του, γ) Ναι, την είδαμε, του απαντάν, γυρνά εδώ κι εκεί και κάποιον γυρεύει.
XIX.
Πιστέψετε π᾿ ὅ,τι θὰ πῶ εἶν᾿ ἀκριβὴ ἀλήθεια,
μὰ τὲς πολλὲς λαβωματιὲς ποὺ μὄφαγαν τὰ στήθια,
μὰ τοὺς συντρόφους πὄπεσαν στὴν Κρήτη πολεμώντας,
μὰ τὴν ψυχὴ ποὺ μ᾿ ἔκαψε τὸν κόσμο ἀπαρατώντας.
(Λάλησε, Σάλπιγγα, κι ἐγὼ τὸ σάβανο τινάζω,
καὶ σχίζω δρόμο καὶ τσ᾿ ἀχνοὺς ἀναστημένους κράζω:
«Μὴν εἴδετε τὴν ὀμορφιὰ ποὺ τὴν Κοιλάδα ἁγιάζει;
Πέστε, νὰ ἰδεῖτε τὸ καλὸ ἐσεῖς κι ὅ,τι σᾶς μοιάζει.
Καπνὸς δὲ μένει ἀπὸ τὴ γῆ· νιὸς οὐρανὸς ἐγίνη.
Σὰν πρῶτα ἐγὼ τὴν ἀγαπῶ καὶ θὰ κριθῶ μ᾿ αὐτήνη».
«Ψηλὰ τὴν εἴδαμε πρωί· τῆς τρέμαν τὰ λουλούδια,
στὴ θύρα τῆς Παράδεισος ποὺ ἐβγῆκε μὲ τραγούδια·
ἔψαλλε τὴν Ἀνάσταση χαροποιὰ ἡ φωνή της,
κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιὰ γιὰ νὰ ῾μπει στὸ κορμί της·
ὁ Οὐρανὸς ὁλόκληρος ἀγρίκαε σαστισμένος,
τὸ κάψιμο ἀργοπόρουνε ὁ κόσμος ὁ ἀναμμένος·
καὶ τώρα ὀμπρὸς τὴν εἴδαμε· ὀγλήγορα σαλεύει·
ὅμως κοιτάζει ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ κάποιονε γυρεύει»).
Ο Στυλιανός Αλεξίου σε Επίμετρο και Σημειώσεις νέας έκδοσης του Κρητικού (εκδ. Κίχλη) ασχολείται με το έργο αυτό του Σολωμού. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2013, μόλις λίγες μέρες πριν πεθάνει ο Στ. Αλεξίου.
«Έργο της κερκυραϊκής περιόδου του ποιητή, γραμμένο τα χρόνια 1833-1834, ο “Κρητικός” έφτασε ως εμάς σχεδόν ακέραιος. Οι μουσικοί ζευγαρωτοί δεκαπεντασύλλαβοι του ποιήματος συνδέουν τον Σολωμό με την παράδοση του Βιτσέντζου Κορνάρου, ενώ με τη σειρά τους αποτελούν τη γέφυρα προς σημαντικά μεταγενέστερα έργα της λογοτεχνίας μας, από τον “Όρκο” του Γεράσιμου Μαρκορά ως το “Μήτηρ Θεού” του Άγγελου Σικελιανού […] Ο χρόνος της σολωμικής αφήγησης δεν είναι ευθύγραμμος. Πάνω στη μάχη του με τα στοιχεία της φύσης, ο ήρωας ανακαλεί διαρκώς το παρελθόν αλλά και προβλέπει το μέλλον, τη συνάντησή τους την ημέρα της Ανάστασης των νεκρών».
*
Κλείνοντας την προσέγγισή μας στο έργο του Διονύσιου Σολωμού, θυμάμαι κάτι που σημειώνει ο Κώστας Βάρναλης με την ευκαιρία των Εκατόχρονων του Σολωμού που γιορτάστηκαν το 1957: «Ποτές ο Σολωμός και το έργο του δεν είχανε τόσην επικαιρότητα όσο σήμερα. Μέσα στα εκατό χρόνια που πέρασαν από το θάνατο του Ποιητή, ποτές η Πατρίδα δεν είχε τόσην ανάγκη της παρουσίας του […] Η εθνική ελευθερία του ‘Ύμνου’, η ηθική ελευθερία των ‘Πολιορκημένων’ κ’ η πνευματική ελευθερία του ‘Διαλόγου’ εξακολουθούνε να είναι τα πιο θετικά αιτήματα του λαού μας […] Αλλά και μια τέταρτη ελευθερία πήρε τη θέση του πιο φλογερού ιδανικού της ανθρωπότητας σήμερα: η κοινωνική ελευθερία, και για την πραγμάτωση τούτης της ελευθερίας ο Σολωμός είναι και πάλιν ο πρώτος οδηγός».
Ο «Κρητικός» συμπυκνώνει όλα τα οράματα του λαού μας…;
