Του Πέτρου Ι. Μηλιαράκη*
Η παρούσα ανάλυση μπορεί να είναι χρήσιμη στη συνολική προβληματική του τρόπου αντιμετώπισης και διεκδίκησης τόσο του κατοχικού (πολεμικού) δανείου όσο και των πολεμικών επανορθώσεων (αποζημιώσεων) από την ενωμένη (πλέον) Γερμανία. Η παρούσα ανάλυση, συστοιχείται πλήρως με τις δηλώσεις του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξη Τσίπρα, που διατυπώθηκαν στην πρόσφατη ιστορική επίσκεψή του στον Ιερό τόπο του Μνημείου των 461 θυμάτων της φασιστικής-ναζιστικής θηριωδίας στη μαρτυρική Βιάννο Ηρακλείου. Εκεί ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, πέραν του ότι ανήγγειλε την υποψηφιότητα για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του αγωνιστή της αντίστασης Μανώλη Γλέζου, ξεκαθάρισε με τον πιο διαυγή τρόπο και τη θέση του ΣΥΡΙΖΑ στο ζήτημα που το παρόν κείμενο επιχειρεί να προσεγγίσει με νομικοπολιτικό λόγο.
Με τούτη την προδιάθεση, υπ’ όψιν τα εξής:
Οι εμπόλεμες ευθύνες
Όταν η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας, η Σύμβαση της Χάγης της 18ης Οκτωβρίου 1907 αναφερόταν με βάση το άρθρο 3, τόσο στις αξιώσεις αποζημίωσης λόγω των εχθροπραξιών, όσο και στην ευθύνη «διά πάσας τας υπό των συμμετεχόντων της στρατιωτικής δυνάμεως ενεργηθείσας πράξεις».
Παραλλήλως, ειδικότερα για τις εχθροπραξίες, με βάση το άρθρο 22 της προαναφερόμενης Σύμβασης της Χάγης, καθιερωνόταν η Αρχή Δικαίου και για τη Γερμανία που ήταν άλλωστε η επιτιθέμενη, ότι ο εμπόλεμος: «Δεν έχει απεριόριστο δικαίωμα περί την εκλογή των μέσων προς βλάβην του εχθρού».
Επίσης, με βάση το άρθρο 25 της προαναφερόμενης Σύμβασης της Χάγης, ρητώς υπήρχε ο κανόνας της απαγόρευσης της «προσβολής ή βομβαρδισμού ανυπεράσπιστων πόλεων, χωρίων, κατοικιών ή κτιρίων».
Υπ’ όψιν, δε, ότι η Ελλάδα μέχρι την κήρυξη του πολέμου δεν ήταν εχθρός της Γερμανίας, δεν απείλησε ποτέ τη Γερμανία, ούτε δε κατ’ υπαινιγμό εκδήλωσε την παραμικρή απειλή βίας ή πρόθεση διεξαγωγής εχθροπραξιών εναντίον της. Αυτό καταγράφεται ενταύθα (εκ προοιμίου) λόγω της ιδιαίτερης νομικοπολιτικής σημασίας του. Η Βιάννος, δε, αφορά μια από τις ειδικότερες περιπτώσεις των εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων με δράστη τη ναζιστική και φασιστική Γερμανία.
Η ενωμένη (πλέον) Γερμανία έχει υποχρέωση ευθύνης να αναδείξει πρώτη εκείνη, με το παράδειγμά της, την αναγκαιότητα του πολιτισμένου Κράτους-Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Εθνών.
Επειδή οι θηριωδίες της κατακτήτριας φασιστικής και ναζιστικής Γερμανίας που έλαβαν χώρα όχι μόνο στη Βιάννο, αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, αφορούν ευθεία παραβίαση των κανόνων του Δικαίου του Πολέμου, επιβάλλεται μια σύντομη αναφορά-προσέγγιση στον δικαιϊκό αυτό κλάδο.
Το Δίκαιο του Πολέμου
Αντικείμενο του Δικαίου του Πολέμου είναι πάντοτε η θέσπιση περιορισμών στη χρησιμοποιούμενη ισχύ από τους εμπόλεμους μέχρι εκείνο το βαθμό, ώστε η χρησιμοποιούμενη αυτή ισχύς, να υποκαθιστά τη Δικαιοσύνη η οποία ρύθμιζε τις σχέσεις των Κρατών πριν από τη σύρραξη. Και τούτο γιατί ο πόλεμος καταργεί το Διεθνές Δίκαιο που ρυθμίζει τις σχέσεις των Κρατών στην ειρήνη.
Βεβαίως, επικρατεί και η «θέση» ότι το Δίκαιο του Πολέμου αφορά μια «χωρίς αξία» ρύθμιση, καθόσον η πείρα έχει διδάξει ότι οι κανόνες του Δικαίου του Πολέμου παραβιάζονται συνεχώς από τους εμπόλεμους και ότι ο δικαιϊκός αυτός κλάδος αφορά διατάξεις οι οποίες δεν είναι αντικείμενο σεβασμού. Δηλαδή το Δίκαιο του Πολέμου συγκροτείται από διατάξεις οι οποίες δεν λαμβάνονται καν υπ’ όψιν κατά την περίοδο των εχθροπραξιών.
Ωστόσο, ένας τέτοιος ισχυρισμός αποδυναμώνεται με βάση τη λογική και την κοινή πείρα. Και τούτο γιατί θα πρέπει να θεωρούνται «χωρίς αξία» και οι διατάξεις του Ποινικού Δικαίου. Κατάκτηση επίσης της κοινής πείρας είναι, ότι οι διατάξεις του Ποινικού Δικαίου αφορούν κανόνες που παραβιάζονται αφορήτως και μάλιστα σε ακραίες εκδοχές λόγω της καθημερινής εγκληματικότητας των ατόμων. Ως εκ τούτου, και το Δίκαιο του Πολέμου και το Ποινικό Δίκαιο, συγκροτούνται ως δικαιϊκοί θεσμοί από κανόνες που παραβιάζονται. Αυτό όμως επουδενί σημαίνει ότι συγκροτούν γνωστικά αντικείμενα και δικαιϊκούς κλάδους χωρίς «πρακτική σημασία». Και τούτο γιατί οι κανόνες αμφοτέρων των δικαιϊκών αυτών κλάδων, δηλαδή του Δικαίου του Πολέμου και του Ποινικού Δικαίου, παράγουν αποτελέσματα. Και οι κανόνες του Δικαίου του Πολέμου και οι κανόνες του Ποινικού Δικαίου, στο πλαίσιο της έννομης τάξης διαθέτουν αποτελεσματικότητα και ως εκ τούτου κυρωτικές συνέπειες. Τις συνέπειες, δε, αυτές επιβάλλει η πολιτισμένη και δημοκρατική εσωτερική και διεθνής έννομη τάξη.
Για την ταυτότητα, δε, του νομικού λόγου αξιοσημείωτο είναι ότι η διεθνής έννομη τάξη έχει ιδρύσει και λειτουργεί αποφασιστικώς το (ad hoc) Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο που προβλέπει και τιμωρεί εγκλήματα πολέμου με ειδικότερες αναφορές: α) στη γενοκτονία, β) στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γ) στα εγκλήματα κατά προσώπων, δ) στα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και άλλων δικαιωμάτων, ε) στα εγκλήματα κατά ανθρωπιστικών επιχειρήσεων και εμβλημάτων, στ) στα εγκλήματα με χρήση απαγορευμένων μεθόδων διεξαγωγής πολέμου κ.ά.
Ενταύθα ας μου επιτραπούν μερικές αναφορές, γύρω από το Δίκαιο του Πολέμου:
Η Διεθνής Νομική Επιστήμη αλλά και τα πολιτισμένα Κράτη παραμέλησαν κατ’ αρχήν την προαγωγή του Δικαίου του Πολέμου. Κατ’ εξαίρεση όμως Κυβερνήσεις, Διεθνείς Οργανισμοί και Νομομαθείς ασχολήθηκαν με το αντικείμενο αυτό. Και τούτο γιατί η κυρίως μέριμνα και πρόνοια αφορούσε στους κανόνες πρόληψης του πολέμου(!) και όχι στους κανόνες της διεξαγωγής του πολέμου!1
Αξιοσημείωτα όμως είναι τα εξής: Με τη Σύνοδο των Παρισίων το 1928 καταδικάσθηκε γενικώς ο πόλεμος, αλλά δεν απαγορεύθηκε όταν το Κράτος βρίσκεται σε νόμιμη άμυνα. Η νόμιμη άμυνα ρητώς, άλλωστε, αναγνωρίζεται και από το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Το Δίκαιο του Πολέμου εστιάζει ειδικώς στα πολεμικά εγκλήματα (war crimes). Σύμφωνα με το άρθρο 6 του Κανονισμού του Διεθνούς Στρατοδικείου (γνωστού υπό την ονομασία και ως Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης), τα εγκλήματα πολέμου αφορούν όχι μόνο εγκλήματα κατά της ειρήνης γενικώς, αλλά και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στις ειδικές τους εκδηλώσεις.
Ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ στη Βιάννο
Η τιμητική παρουσία του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξη Τσίπρα, στα ιερά χώματα της Βιάννου και στο Μνημείο που τιμά τους ήρωες και τα θύματα της αντίστασης, έχει και έναν περαιτέρω συμβολισμό:
Ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ παρέστη σε μέρος όπου υπήρξε στρατιωτική κατάληψη του εδάφους από τον κατακτητή (occupatia belica). Οι ενέργειες δε που έλαβαν χώρα από τους κατακτητές στη συγκεκριμένη περιοχή της Βιάννου ήταν: ο φόνος, η μαζική εξόντωση, οι απάνθρωπες πράξεις εναντίον άμαχου πληθυσμού, η προσβολή της αξίας των ανθρώπων, το αίμα, η λεηλασία, ο εμπρησμός, η καταστροφή περιουσιών, το απόλυτο χάος, ο ανείπωτος πόνος.
Συνεπώς, οι δηλώσεις του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ στον τόπο που τιμάται η μαρτυρική Βιάννος, αποκτούν ιδιαίτερη πολιτική σημασία και συμβολισμό.
Οι μεταπολεμικές ευθύνες2
Ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ μιλώντας από το Μνημείο των πεσόντων της Βιάννου, έθεσε το ζήτημα των μεταπολεμικών ευθυνών της Γερμανίας.
Οι μεταπολεμικές ευθύνες της Γερμανίας είναι ενεστώσες και απαράγραπτες και η συνένωση των δύο Γερμανιών (31/8/1990) αποκλείει το οποιοδήποτε πρόσχημα περί της συνέχειας ή μη της κρατικής οντότητας της Γερμανίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ενταύθα, ας μου επιτραπεί να υποστηρίξω ότι: α) Ουδεμία παραγραφή υφίσταται για ποινικές και αστικές αξιώσεις που αφορούν εγκλήματα πολέμου, β) ότι η Συμφωνία3 του Λονδίνου του 1953, ουδένα περιθώριο αφήνει για οποιαδήποτε παραγραφή και ειδικότερα για την Ελλάδα, ενώ γ) με το Ν.2023/1952 με τον οποίο τερματίζεται η εμπόλεμη κατάσταση της Χώρας μας με τη Γερμανία, ρητώς δηλώνεται η επιφύλαξη δικαιωμάτων των εκ του πολέμου προκυψάντων και υφισταμένων διαφορών.
Η Γερμανία σήμερα
Η Γερμανία σήμερα, είναι χώρα που ανήκει στο Συμβούλιο της Ευρώπης4 και έχει προσχωρήσει στη Σύμβαση του Ευρωπαϊκού Δικαίου που αφορά στην Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Θεμελιωδών Ελευθεριών. Συνεπώς, η Γερμανία έχει προσχωρήσει και υπάγεται σε κανόνες δικαίου του σύγχρονου νομικού και πολιτικού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έχει προσχωρήσει στις πρόνοιες και αξιώσεις της ΕΣΔΑ5. Οφείλει, συνεπώς, να πολιτεύεται συμμορφούμενη με τις διατάξεις της ΕΣΔΑ και όχι να παρεκκλίνει από τις υποχρεώσεις που καθορίζονται δεσμευτικώς.
Ήδη η Ευρωπαϊκή Ένωση της οποίας σημαντικότατος εταίρος και κράτος-μέλος είναι η Γερμανία, έχει προβεί σε κατευθυντήριες γραμμές για την προώθηση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου6. Η Ευρωπαϊκή Ένωση που θεμελιώνεται7 πάνω στις Αρχές της Ελευθερίας, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του Κράτους Δικαίου, έχει ως στόχο τη διαφύλαξη και υπεράσπιση των κανόνων του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου. Συνεπώς η ενωμένη Γερμανία δεν μπορεί να πολιτεύεται αγνοώντας τις μεταπολεμικές υποχρεώσεις της, αρνούμενη ουσιαστικώς τις εμπόλεμες ευθύνες της. Άλλως, δεν έχει δικαίωμα να επικαλείται τις Αρχές και Αξίες του «ενωσιακού κεκτημένου»8 ούτε τις Αξιώσεις της ΕΣΔΑ. Πολλώ δε μάλλον δεν μπορεί να επικυρώνει και να κυρώνει το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου9. Δηλαδή, αντί πολλών, η Γερμανία δεν μπορεί να είναι υπερασπιστής των σύγχρονων ευρωπαϊκών Αρχών και Αξιών, αλλά ούτε και τιμωρός των σύγχρονων εγκληματιών πολέμου, χωρίς την προηγούμενη και λυσιτελή ανάληψη των δικών της απαράγραπτων ευθυνών.
Στην προκειμένη περίπτωση:
α) Για τις μεταπολεμικές ευθύνες της Γερμανίας και με χρονική αφετηρία τη συνένωση των δύο (2) Γερμανιών, θα πρέπει (λόγω του ότι οι εμπόλεμες καταστάσεις και οι εξ αυτών συνέπειες δεν έχουν αποκατασταθεί), να υπάρξει αξιολόγηση στο πλαίσιο της θεωρίας και της πράξης της Διεθνούς Ευθύνης, κατά τα κρατούντα στο Διεθνές Δίκαιο.
β) Η Διεθνής Ευθύνη10 αποτελεί θεμελιωμένο Θεσμό του Διεθνούς Δικαίου. Όπως δε παρατηρεί και ο Ε.Ρούκουνας11 «αν θέλουμε να μιλούμε για νομικό σύστημα, είναι αδιανόητο να μην υπολαμβάνουμε την υποχρέωση των κρατών, να επανορθώνουν τις ζημιές που προκαλούν παράνομα. Στο απώτερο παρελθόν γινόταν λόγος για διεθνή ευθύνη σε περίπτωση άδικου πολέμου (unjust war)…».
Οι μεταπολεμικές ευθύνες της Γερμανίας πρέπει να αντιμετωπισθούν υπό το πρίσμα της διεθνούς ευθύνης.
γ) Η Διεθνής Ευθύνη12 της ενωμένης πλέον Γερμανίας, αφορά στην άρνησή της να αποδώσει τα δι’ αρπαγής λεηλατηθέντα χρήματα του ελληνικού λαού, να αποκαταστήσει και επανορθώσει τις ζημίες που προκάλεσε, καθώς και να αποζημιώσει για ηθική βλάβη τα θύματα και τις οικογένειές τους. Οι προαναφερόμενες αρνήσεις της Γερμανίας συνιστούν παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου «διά παραλείψεως». Άλλωστε, είναι παραδεκτό στη θεωρία, στην πράξη και στη Νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου ότι παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου λαμβάνει χώρα με πράξη ή με παράλειψη13.
Επιτρέψατέ μου να υποστηρίξω την άποψη ότι η διεθνής ευθύνη προβάλλεται από το Κράτος που θέλει να υπερασπιστεί δικαιώματα που του αναγνωρίζει η διεθνής έννομη τάξη. Άσχετο είναι, δε, εάν τα δικαιώματα αυτά ιδρύονται σε ειρηνική περίοδο ή σε εμπόλεμη περίοδο λόγω εχθροπραξιών. Σε κάθε περίπτωση ο άδικος πόλεμος έχει μεταπολεμικές συνέπειες και γεννά διεθνή ευθύνη. Η διεθνής δε έννομη τάξη, καθώς και τα υφιστάμενα πολιτικά ή και δικαιοδοτικά Όργανα, εξασφαλίζουν στην Ελλάδα όλες τις νόμιμες προϋποθέσεις να αξιώσει από τη μεταπολεμική Γερμανία την ικανοποίηση των δικαιωμάτων της. Ιδού, λοιπόν, στάδιον δόξης λαμπρό για την Ελληνική Πολιτεία14.
Οι πρόσφατες δηλώσεις του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξη Τσίπρα στη Βιάννο, αποτελούν τη μεγάλη εγγύηση και τη μεγάλη ελπίδα ότι επιτέλους η Ελλάδα ως κυρίαρχο κράτος θα θέσει τα ζητήματα και θα διεκδικήσει και θα αξιώσει ό,τι δικαιούται με βάση το σύγχρονο νομικό και πολιτικό πολιτισμό!
Υποσημειώσεις
1) Βλ. Προς την κατεύθυνση αυτή η ελληνική έννομη τάξη έχει συνταγματικές δεσμεύσεις. (Πρβλ. Π. Μηλιαράκης, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο και Ελληνικό Σύνταγμα, Public International Law and Hellenic Constitution, 2008, σελ. 39 και επ. καθώς και 79 και επ.)
2) Οι σοβαρές παραβιάσεις των κανόνων του εθιμικού και συμβατικού Δικαίου του Πολέμου ταυτίζονται με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Ο σύγχρονος, δε, ορισμός διαμορφώθηκε στη Δίκη της Νυρεμβέργης (η απόφαση δημοσιεύθηκε στις 8 Αυγούστου 1945). Τα εγκλήματα πολέμου που είναι μέρος μαζικών δολοφονιών ή γενοκτονιών περιγράφονται ως εγκλήματα πολέμου κατά της ανθρωπότητας. Αυτό αφορά και στη Βιάννο. Άλλωστε, υπήρξαν μαζικές δολοφονίες. (Βλ. σχετικώς Χ. Ροζάκης, Έγκλημα και Τιμωρία: το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο στη Νέα Παγκόσμια Τάξη, 2004, Σ. Περράκης, Η Πολεμική Κατοχή στο Σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο, 1990, Μ. Σαρηγιαννίδης, Η Πολεμική Κατοχή στο Διεθνές Δίκαιο, 2011).
3) Η Συμφωνία του Λονδίνου του 1953 συνιστά δέσμευση μεταξύ της τότε Δυτικής Γερμανίας και των Συνασπισμένων Δυνάμεων. Αφορά δε, ουσιαστικό κανόνα που έχει ενταχθεί στις εσωτερικές έννομες τάξεις. Στην Ελλάδα έχει κυρωθεί με το Ν.3480/1956. Σχετική είναι και η Συμφωνία της Βόννης του 1952. Πάντως η διακρατική Συμφωνία του Λονδίνου του 1953, τελούσε υπό την «άγραφη» αίρεση του κρίσιμου νομικού ζητήματος που οφειλόταν στο κατά πόσο η (τότε) Δυτική Γερμανία ήταν η συνέχεια της νομικής προσωπικότητας του Γ’ Ράιχ.
4) Π. Μηλιαράκης, Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Στρασβούργου-The European Court in Strasbourg, 2000.
5) Παρ’ ημίν η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει τη συντομογραφία ΕΣΔΑ.
6) Βλ. επίσημη Εφημερίδα Ε.Ε. αριθμ. C327 της 23/12/2005.
7) Βλ. Π. Μηλιαράκης,Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα μεταξύ νομικού δόγματος και πολιτικής, 2005, κυρίως από σελ. 84 και επ.
8) Αφορά το κοινοτικό κεκτημένο (acquis communautaire).
9) Κυρώθηκε στην Ελλάδα με το Ν.3003/2002 (ΦΕΚ 75/τ.Α/8.4.2002). Επίσης βλ. και Ν.3948/2011 (ΦΕΚ 71/τ.Α/5.4.2011) που αφορά: Προσαρμογή των διατάξεων του εσωτερικού δικαίου προς τις διατάξεις του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
10) Βλ. Ε. Ρούκουνας, Διεθνές Δίκαιο, ΙΙΙ, 1983, σελ. 113 και επ., Κ. Κωνσταντόπουλος, Διεθνές Δημόσιον Δίκαιον, Τόμος ΙΙΙ, 1966, R.M.M. Wallace-O.Martin Ortega, International Law, 2009 σελ. 194 και επ., I. Brownlie, Principles of Public International Law, 1979, σελ. 431 και επ. F.V.Garcia-Amador, State Responsibility in the Light of the New Trends of International Law, AJIL 1955, F. Mann, The Consequences of International Wrong in International and National Law BYBIL 1976-77, G.Amador-L.B. Sohn-R.Baxter, Recent Codification of the Law of State Responsibility for Injuries to Aliens, Leyden 1974.
11) Βλ. Ε. Ρούκουνας, οπ.π. σελ. 114-115
12) Η διεθνής ευθύνη σχετίζεται πρωτίστως με πράξεις ή παραλείψεις της εκτελεστικής εξουσίας. Η ευθύνη δε, είναι ευρύτερη καθόσον αφορά και στρατιωτικές υπηρεσίες, ακόμη και τη νομοθετική εξουσία. Ειδικότερα, η διεθνής ευθύνη κατ’ αρχήν και κατ’ αρχάς συναρτάται με πράξεις και παραλείψεις των Οργάνων του Κράτους που είναι αρμόδια για τη διαχείριση των διεθνών σχέσεων. Υπ’ όψιν, δε, ότι η διεθνής ευθύνη του Κράτους εκτείνεται και σε Όργανα που είναι ακόμη και αναρμόδια!
13) Τέτοιο παράδειγμα παράλειψης, δηλαδή μη λήψης μέτρων αφορά η υπόθεση των ομήρων της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Τεχεράνη το 1980, αλλά και του Στενού της Κέρκυρας το έτος 1949, όπου το Διεθνές Δικαστήριο αναγνώρισε διεθνή ευθύνη με παράλειψη.
14) Για την ελληνική εξωτερική πολιτική βλ. αντί πολλών Π. Μηλιαράκης Η Εξωτερική Πολιτική κατά το Συνταγματικό Δίκαιο, 1987.
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια (Στρασβούργου και Λουξεμβούργου). Ανήκει στην Οργάνωση Μελών ΣΥΡΙΖΑ Βιάννου και είναι μέλος του Τμήματος Ευρωπαϊκής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ.
