Στη μνήμη της Άννης Βρυχέα. Της Έλενας Πατρικίου
Το συγκρότημα των 8 προσφυγικών πολυκατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας -228 διαμερίσματα κατανεμημένα σε 8 πολυκατοικίες με 5 στρ. ελεύθερου χώρου, των αρχιτεκτόνων Κίμωνα Λάσκαρι και Δημητρίου Κυριακού- οικοδομήθηκε το 1933-35 στο πλαίσιο της κρατικής μέριμνας για τη στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Είναι ένα από τα περιορισμένα σε αριθμό υποδείγματα κοινωνικής κατοικίας η οποία παράγεται από δημόσιους φορείς (Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας). Μαζί με τις αστικές πολυκατοικίες της 10ετίας 1930-1940, που κτίζονται από την ιδιωτική πρωτοβουλία, και το εκτεταμένο σχέδιο ανέγερσης σχολικών κτιρίων της ίδιας περιόδου, οι προσφυγικοί συνοικισμοί αποτελούν σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα του ελληνικού μοντερνισμού. Κτίρια λιτά, στο πνεύμα του ευρωπαϊκού πουρισμού, ξεχωρίζουν για τους άνετους υπαίθριους/κοινόχρηστους χώρους καθώς, σε αντίθεση με την αστική πολυκατοικία, δεν εντάσσονται στον αστικό ιστό αλλά σε νησίδες ελεύθερης δόμησης μέσα στην πόλη. Εκτός του συνοικισμού της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, σύνολα προσφυγικών πολυκατοικιών κτίζονται στη Δραπετσώνα, στη «Στέγη Πατρίδος» στον Λυκαβηττό, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στο Δουργούτι και στους Αγίους Αναργύρους στον Πειραιά.
Ο αγώνας για τη διατήρηση/αποκατάσταση του προσφυγικού συνοικισμού της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είναι αγώνας για τη διατήρηση της δημόσιας, της κοινωνικής και της ατομικής μνήμης. Τα προσφυγικά αποτελούν μια σημαντική κρατική πρωτοβουλία για τη συλλογική κατοικία των λαϊκών τάξεων και διατηρούν, με τη χωρική παρουσία τους, ενεργή την ιστορία των προσφύγων, οι οποίοι συνέβαλαν σημαντικά στην παραγωγική ανάπτυξη της χώρας, στη διάδοση προοδευτικών ιδεών και στην ταυτότητα της ελληνικής αριστεράς. Πρόσφυγες δεύτερης και τρίτης γενιάς, που έζησαν σ’ αυτούς τους οικισμούς, έχουν ακουμπήσει εδώ τις μνήμες μιας ολόκληρης ζωής και της καταγωγής τους. Νεότεροι ένοικοι διαμένουν ακόμα και σήμερα, καθώς περίπου 50 διαμερίσματα είναι ιδιόκτητα, και αγωνίζονται ως μέλη της κοινότητας των προσφυγικών για τη σωτηρία τους.
Η Εθνική Αντίσταση και ο Εμφύλιος άφησαν τα ίχνη τους στις πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, ενώ πολύ πρόσφατα, στη μεγάλη διαδήλωση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ, γέμισαν κόσμο που παρακολουθούσε από τα μπαλκόνια και τις ταράτσες τους.
Ο αγώνας για τη σωτηρία των προσφυγικών αποτέλεσε ένα οργανωμένο κίνημα φορέων και προσώπων, με μεγάλη διάρκεια και παρεμβάσεις σε πολλά επίπεδα. Συμμετείχαν ο Σύλλογος Προσφύγων, η Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ, οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι Άνω και Κέντρου Αμπελοκήπων, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, η Ελληνική Εταιρία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η ΕΜΔΥΔΑΣ και η Ανοιχτή Πόλη. Αποτέλεσμα αυτού του αγώνα είναι η απόφαση του Ε΄ Τμήματος του ΣτΕ που ακύρωσε απόφαση του ΥΠΠΟ για διατήρηση μόνο 2 πολυκατοικιών (22/4/2004) και η απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων (27/11/2008) που κηρύσσει διατηρητέο μνημείο το σύνολο του συγκροτήματος. Αυτές οι δύο αποφάσεις είναι σημαντικά όπλα για να διασώσουμε από το ΤΑΙΠΕΔ τον προσφυγικό συνοικισμό.
Η Απόφαση της Διυπουργικής Επιτροπής Αναδιαρθρώσεων και Αποκρατικοποιήσεων με την οποία περιέρχονται στο ΤΑΙΠΕΔ τα 137 διαμερίσματα που ανήκουν στην ΚΕΔ, με σκοπό να εκποιηθούν για τη μαύρη τρύπα του χρέους, είναι μια επικίνδυνη εξέλιξη η οποία μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην κατεδάφιση των πολυκατοικιών μέσω ανατροπής της θεσμοθετημένης προστασίας τους.
Σύμφωνα με τις προτάσεις του κινήματος μια αποκατάσταση/ανάπλασή τους είναι χαμηλού κόστους (της τάξης των 10 εκατ. ευρώ) και μεγάλου κοινωνικού οφέλους αν στεγάσουν χρήσεις συναφείς με τις προτάσεις που έχουν κατατεθεί (μουσείο Μικρασιατικής Ιστορίας, ξενώνας συγγενών καρκινοπαθών, κοινωνικές υπηρεσίες, φοιτητική κατοικία κ.λπ.). Να σημειώσουμε ότι το ΤΕΕ και ο πρόεδρός του, κ. Αλαβάνος, είχαν στο παρελθόν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την εγκατάσταση των υπηρεσιών του Επιμελητηρίου σε 4 πολυκατοικίες, ταυτόχρονα με τη δημιουργία του μουσείου. Ένα μικρό μέρος των χρημάτων που σπαταλούνται για τα έργα του Rethink Athens θα έφτανε για το παραπάνω σχέδιο.
Σε κάθε περίπτωση, ο αγώνας για τη διάσωση και αποκατάσταση/ανάπλαση του προσφυγικού συνοικισμού στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας συνεχίζεται (με πράξεις και όχι με ανέξοδες ρητορείες).
* Η Ελένη Πορτάλιου
είναι δημοτική σύμβουλος Δήμου Αθηναίων,
καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ
