Το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες με τίτλο «Για μια εγκόσμια ηθική», ανασύρει ένα θέμα που μένει για καιρό στα αζήτητα: το θέμα της ηθικής και του νοήματος της ζωής. Το εξετάζει από πολλές πλευρές, προβαίνει σε οξυδερκείς διαπιστώσεις· παράλληλα, τοποθετείται με μεγάλη σαφήνεια υποστηρίζοντας πως είναι αναγκαία, είναι δυνατή μια εγκόσμια ηθική – ιδιαίτερα σήμερα, απέναντι σε μια πραγματικότητα γενικευμένης αλλοτρίωσης, εμπορευματοποίησης και βαρβαρότητας.
Το ζήτημα της επανηθικοποίησης της πολιτικής έχει τεθεί εδώ και δεκαετίες με πολλούς τρόπους, άμεσους και πλάγιους. Η κυρίαρχη θετικιστική αντίληψη και ο πραγματιστικός εμπειρισμός του αγγλοσαξονικού κόσμου έχουν κηρύξει τον πόλεμο στην ηθική, και πρόβαλαν πλήθος από «σταυροφορίες» ενάντια σε μεγάλες αφηγήσεις, μεγάλες ιδέες. Πρόβαλαν τον ατομισμό και το εγωιστικό άτομο σαν κεντρική ιδέα, και τον ανταγωνισμό σαν κινούσα δύναμη «προόδου». Προώθησαν τον επιστημονισμό (μια τεχνοκρατική αντίληψη που ισοδυναμεί με «επιστήμη χωρίς ιδεολογία») και μια κυριαρχική εξουσιαστική αντίληψη πάνω στη φύση και στον άνθρωπο. Καταπολέμησαν κάθε νόημα και ιδέα, κάθε μορφή αναστοχασμού και φιλοσοφίας· κήρυξαν τον πόλεμο στη φιλοσοφία. Η πολιτική απογυμνώθηκε από κάθε ιδέα απελευθέρωσης και χειραφέτησης, έγινε «εργαλείο» ελέγχου, έγινε μέθοδος εξουσίας και επιβολής. Την παρουσίασαν σαν «τέχνη του εφικτού», και την έντυσαν με τα ρούχα του πραγματισμού: το παν είναι το αποτέλεσμα και όχι τα μέσα που χρησιμοποιούνται.
Παράλληλα, με την πορεία του καπιταλισμού και τη γήρανσή του, προωθήθηκαν νέες μορφές κοινωνικού ελέγχου με τεράστιους χειριστικούς μηχανισμούς· από τις φαβέλες και τα γκέτο περάσαμε στην τυραννία των ΜΜΕ, την εισβολή στη συνείδηση· πρόσφατα δε, με αφορμή την πανδημία, περάσαμε στη φάση των παγκόσμιων πραξικοπημάτων και του ελέγχου τεράστιων πληθυσμών. Η εργασία χάνει όλο το περιεχόμενο που είχε, και ο χρόνος ρευστοποιείται. Ο σύγχρονος άνθρωπος με το κινητό στο χέρι δεν ορίζει τίποτα, δεν ασκεί κανέναν έλεγχο· από πολίτης υποβιβάζεται σε δουλοπάροικο και πράγμα. Η βαρβαρότητα εξαπλώνεται με ταχύτητα μεγάλη, και αποκτά νέες διαστάσεις μέσα από «μη επανδρωμένα» μέσα καταστροφής και νέα λογισμικά. Ο βιασμός της φύσης και της ουσίας του ανθρώπου, όπως και της φύσης που μας περιβάλλει, είναι πραγματικότητα.
Τι νόημα λοιπόν μπορεί να έχει μια συζήτηση περί ηθικής σήμερα; Μήπως είμαστε αιθεροβάμονες, εντελώς «ψεκασμένοι», αθεράπευτα ρομαντικοί όταν κάνουμε λόγο για ηθική και νόημα της ζωής;
Ο Ευτύχης Μπιτσάκης, αυτός ο λαμπρός και στοχαζόμενος επιστήμονας και βαθύς γνώστης της φιλοσοφίας, καταθέτει την άποψή του για αυτά τα ζητήματα. Αναζητά ουσιαστικά στοιχεία μιας εγκόσμιας ηθικής στον σύγχρονο κόσμο, κρίνει τις πλευρές των υπερβατικών ηθικών, αναμετριέται και εξηγεί πολλά και ενδιαφέροντα θέματα. Δίνει έναν γενικό ορισμό για την ηθική:
«Η ηθική θα μπορούσε να ορισθεί ως σύστημα αντιλήψεων για τον άνθρωπο και την κοινωνία και για τους κανόνες που πρέπει να διέπουν την κοινωνική ζωή. Ταυτόχρονα ως σύνολο αντιλήψεων για τη φύση και την ουσία του ανθρώπου, για τον σκοπό και το νόημα της ζωής».
Δεν μένει όμως σε αυτό, προχωρά· και ένα βασικό προσόν του είναι ότι θέτει ερωτήματα και αποτολμά απαντήσεις:
«Το ερώτημα για το νόημα της ζωής είναι αναπόφευκτο και θεμιτό. Δεν είναι γέννημα αδυναμίας, αλλά ανθρώπινης ευαισθησίας. Πέρα απ’ αυτό, η αίσθηση του μηδενός και η έλλειψη νοήματος, δεν είναι μεταφυσικές πολυτέλειες. Είναι καταστάσεις που προκύπτουν από τους όρους της ύπαρξης».
Δεν χαρίζεται στους μαρξιστές που παρακάμπτουν το ζήτημα ή σε όσους από αυτούς άσκησαν εξουσία και δεν ασχολήθηκαν καν με το ζήτημα αυτό:
«Το ερώτημα για το νόημα της ζωής αποτελεί κεντρικό ερώτημα των φιλοσοφιών της ύπαρξης. Ο θετικισμός το απορρίπτει, με βάση τυπικά κριτήρια για το τι είναι επιστημονικό και το τι έχει νόημα. Οι μαρξιστές, από την πλευρά τους, συνήθως το παρακάμπτουν, με μιαν αμήχανη σιωπή. Αλλά το πρόβλημα απασχολεί και τους “μορφωμένους” και τους “αμόρφωτους”. Αν οι φιλόσοφοι το αποφεύγουν, τόσο το χειρότερο για τη φιλοσοφία».
«Ο γραφειοκρατικός, κρατικός “σοσιαλισμός” δεν μπόρεσε να δώσει θετικό περιεχόμενο στη ζωή των ανθρώπων. Αναπόφευκτα ηττήθηκε από τις φιλελεύθερες και τις μυστικιστικές ιδεολογίες».
Και έρχεται στο σήμερα:
«Στον σημερινό κόσμο του θεσμοποιημένου ανταγωνισμού, είναι δυνατόν να υπάρξει και να δεσπόσει μια ηθική κοινής προσπάθειας και αλληλεγγύης; Αξιοποίηση των επιστημών για την υλική και την πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας; Το “άνθρωπος προς άνθρωπον λύκος” είναι η μοίρα της ανθρωπότητας;
Οι θεωρησιακές ηθικές αποδείχτηκαν μη λειτουργικές μπροστά στη βαρβαρότητα της πραγματικότητας. Σήμερα οι νεοβάρβαροι βομβαρδίζουν στο όνομα των αξιών. Η αστική και οι υπερβατικές ηθικές δεν “ηθικοποίησαν” τις κοινωνίες. Είναι εντούτοις δυνατόν να υπάρξει μια αποτελεσματική απελευθερωτική ηθική;»
Σε αυτά τα ερωτήματα απαντά το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη. Διαβάστε το, αναμετρηθείτε με τα ερωτήματα με τη σειρά σας, αναστοχαστείτε για το ζήτημα αυτό.
Γιατί; Επειδή, όπως πολύ ωραία το διατυπώνει ο Ευτύχης Μπιτσάκης, «η πράξη, η πρακτική δραστηριότητα, έχει ανάγκη από ηθικό θεμέλιο».
Γι’ αυτό:
«Είναι ανάγκη να αναζητήσουμε τώρα το θεμέλιο μιας ενδοκοσμικής ηθικής, η οποία θα ήταν, ενδεχομένως, κοινωνικά αποτελεσματική. Μιας ηθικής η οποία δεν θα απέτρεπε τελικά το “κακό” από τον κόσμο, θα αναδείκνυε όμως την αξία της ανθρώπινης ζωής ως αξίας καθεαυτήν, και θα προδιέγραφε τις αρχές και τις κοινωνικές συνθήκες για την εκπλήρωση της ανθρωπιστικής λειτουργίας της».
Η απάντηση στα σύγχρονα προβλήματα δεν μπορεί να μην έχει ένα ηθικό θεμέλιο (ποιο μπορεί να είναι αυτό;)· όπως και η επίλυση του «υπαρξιακού προβλήματος της χώρας» δεν μπορεί να προωθηθεί χωρίς ένα ηθικό θεμέλιο. Η παραγνώριση αυτής της πλευράς θα μας καταδικάζει να βλέπουμε «τα τρένα να περνούν» και να είμαστε ανήμποροι για οτιδήποτε ουσιαστικό. Την ίδια ώρα θα απλώνονται οι λεκέδες της βαρβαρότητας…
