του Θανάση Μουσόπουλου*
Η 4η Οκτωβρίου 1919 σηματοδοτεί για την Ξάνθη, και η 14η Μαΐου 1920 για την υπόλοιπη (νοτιο)δυτική Θράκη, το τέλος μακραίωνης σκλαβιάς και την ενσωμάτωση στη μητέρα Ελλάδα. Τα γεγονότα αυτά εντάσσονται στα παρεπόμενα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και αποτελούν πτυχή του λεγόμενου «Ανατολικού ζητήματος».
Τιμώντας την απελευθέρωση της Ξάνθης, θα αναφερθούμε κυρίως στην Ξάνθη και την περιφέρειά της. Δύο ξενικές κατοχές καθόρισαν την νεότερη πορεία της: η Οθωμανική και η Βουλγαρική.
Η περιοχή μας κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου μ.Χ. αιώνα. Εκτός από την παλαιά βυζαντινή Ξάνθεια/Ξάνθη δημιουργείται από τους κατακτητές η Γενισέα, που γίνεται το νέο κέντρο. Οι δύο αυτές πόλεις από το 18ο αιώνα αναπτύσσονται ιδιαίτερα χάρη στην παραγωγή και εμπορία του καπνού και των προϊόντων του. Το 1829 γίνονται δύο σεισμοί που ισοπεδώνουν την Ξάνθη και τα περίχωρα, τις επόμενες όμως δεκαετίες αρχίζει η ανοικοδόμηση της πόλης, ενώ από το 1870 μετά από εμπρησμό (μάλλον) της Γενισέας μόνο κέντρο μένει η Ξάνθη, η παλιά πόλη που σώζεται ως τις μέρες μας.
Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται από την άνθηση της αρχής των εθνοτήτων, ενώ ο 20ός αιώνας είναι περίοδος παγκοσμιοποιημένου γίγνεσθαι, κατά τον οποίο, όπως σημειώνει ο ιστορικός Eric Hobsbawm, «πολιτική και οικονομία συγχωνεύθηκαν. Η διεθνής πολιτική αντιπαλότητα ακολούθησε τα ίχνη της οικονομικής ανάπτυξης και του οικονομικού ανταγωνισμού». Αυτή η στάση της πολιτικής απεμπολεί κάθε ανθρωπιστικό και ηθικό στοιχείο και στοχεύει μόνο ή κυρίως στα υλικά κέρδη.
***
Ο 20ός αιώνας είναι γεμάτος καταστροφές και αναστατώσεις για όλη τη Θράκη, και την Ξάνθη. Οι μεγάλες δυνάμεις ενδιαφέρονται για την ευρύτερη περιοχή – πετρέλαια Θράκης, ΑΟΖ, έλεγχος Στενών. Έχουμε τον ηρωικό Μακεδονικό-Θρακικό αγώνα εναντίον του βουλγάρικου επεκτατισμού, τους Βαλκανικούς πολέμους, στη συνέχεια τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1912 η Ξάνθη για οκτώ μήνες περνά στα χέρια των Βουλγάρων. Στις 13 Ιουλίου 1913 η πόλη λευτερώνεται για πρώτη φορά από τα ελληνικά στρατεύματα μετά από σκλαβιά 550 χρόνων. Όμως στις 28 Ιουλίου του ίδιου χρόνου η Ξάνθη ξαναδίνεται στους Βουλγάρους, που την κρατούν στα βάναυσα χέρια τους ως τις 4 Οκτωβρίου 1919.
***
Το όραμα της «Μεγάλης Βουλγαρίας» έγινε προσωρινά πραγματικότητα και καθόριζε για πολλές δεκαετίες την εξωτερική πολιτική της Βουλγαρίας. Με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου / 10 Αυγούστου 1913), η οποία υπογράφτηκε μετά το τέλος των βαλκανικών πολέμων, η δυτική Θράκη παραχωρήθηκε στους ηττημένους Βουλγάρους. Η παραχώρηση αυτή επιδικάσθηκε και με τη Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως (29 Σεπτεμβρίου / 14 Οκτωβρίου 1913). Οι Βούλγαροι εισέβαλαν στη Θράκη τον Οκτώβριο του 1913 με το εθνικιστικό σύνθημα: «Διά τους Έλληνες δεν υπάρχει τόπος εις την Θράκην» και άρχισαν αμέσως την πολιτική της εθνικής κάθαρσης στη δυτική Θράκη, θέτοντας σε απόλυτη εφαρμογή το σύνθημά τους. Η Θράκη παρέμεινε στην κατοχή της Βουλγαρίας ως το 1919.
Την επταετία 1913-1919 οι Βούλγαροι επιδιώκουν διά πυρός και σιδήρου να εκβουλγαρίσουν την περιοχή μας. Η πλειοψηφία των κατοίκων της Θράκης, Χριστιανοί Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, αντιστέκεται στων μεγάλων δυνάμεων και των δυνατών γειτόνων και κατακτητών τα όνειρα και τις βλέψεις.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως πολιτικά υπεύθυνος και ο Χαρίσιος Βαμβακάς ως διπλωμάτης κατάφεραν μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, στο πολύμηνο συνέδριο ειρήνης στο Παρίσι, να ανατρέψουν τις κρυφές προθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων –Γάλλων, Ιταλών, Αμερικανών– καθώς ήδη είχαν γίνει γνωστά τα πετρέλαια της περιοχής, ώστε οι νικητές του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου να ευδοκήσουν λύση του θρακικού ζητήματος. Τότε με απόφαση των δυνάμεων που συνεδριάζουν στο Παρίσι διασυμμαχικός στρατός με τη συμμετοχή και Ελλήνων κυριεύει την περιοχή της σημερινής ελληνικής Θράκης.
Στις 4 του Οκτώβρη 1919 Αλγερινοί και Μαροκινοί στρατιώτες που ήταν Γάλλοι υπήκοοι, μια πολυεθνική δύναμη, στρατοπεδεύει στην πόλη. Ελληνικός στρατός και χωροφυλακή, Έλληνες υπάλληλοι αναλαμβάνουν υπηρεσία. Οι Ξανθιώτες, που μαζικά είχαν φύγει από την πόλη, επανακάμπτουν. Ως τον Μάιο του 1920, οπότε ενσωματώθηκε όλη η νοτιοδυτική Θράκη στην Ελλάδα, ο αγώνας ο πολιτικός και ο διπλωματικός είναι δείγμα ορθοφροσύνης και ορθοπραξίας εθνικής. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και κυρίως ο Χαρίσιος Βαμβακάς έπρεπε να δώσουν –και έδωσαν– περιεχόμενο στην ελευθερία.
Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι το 1919-20 η πλειοψηφία των κατοίκων της Θράκης, Χριστιανοί Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, έχοντας δοκιμάσει στην πράξη για αιώνες τη συνύπαρξη του διαφορετικού, πάλι αντιστέκεται στις μεγάλες δυνάμεις και τους δυνατούς γείτονες. Το πιο συνταρακτικό αυτής της περιπέτειας, που άλλωστε επιβεβαιώνεται με το φρικτότερο τρόπο ως τις μέρες μας, είναι η πολιτιστική και ανθρωπιστική διάσταση των πολέμων.
Στο άρθρο «Η πνευματική ζωή της Ξάνθης» (2008) γράφω: «Η περίοδος 1913-1919 είναι η σκοτεινότερη από κάθε άποψη για την Ξάνθη, με την Πρώτη Βουλγαρική Κατοχή της πόλης και την εφαρμογή εθνικής εκκαθάρισης με σκοπό τον εκβουλγαρισμό. Η πλειονότητα των Ξανθιωτών καταφεύγει στην Ελεύθερη Ελλάδα. Βούλγαροι έποικοι εγκαθίστανται στην πόλη. Τα αρχεία και τα ελληνικά βιβλία καίγονται. Τα μοναστήρια της Ξάνθης λεηλατούνται – βιβλία, κώδικες και εκκλησιαστικά κειμήλια βρίσκονται ως τις μέρες μας στη Σόφια».
***
Η αξία της 4ης Οκτωβρίου 1919, επιπλέον, αποδεικνύεται από το τι ακολούθησε στην Ξάνθη. Η 4η Οκτωβρίου αποτέλεσε αφετηρία αυτογνωσίας και αναδίπλωσης σε όλους τους τομείς της δομής της κοινωνίας, οικονομικά και πολιτιστικά.
Αν η δεκαετία του 1880 ήταν η αρχή της ακμής στον οικονομικό τομέα, είναι αξιοπρόσεκτο ότι την ίδια περίοδο γεννιόνται πνευματικοί ταγοί και λογοτέχνες, όπως οι Άργης Κόρακας, Άριστος Χασηρτζόγλου, Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ, Γιώργος Στογιαννίδης. Όλοι τους γεννήθηκαν στα Οθωμανικά χρόνια και ακολουθεί η δεκαετία της βουλγαρικής ανακοπής σε όλα τα επίπεδα.
Μετά την 4η Οκτωβρίου 1919 και την ένωση με την Ελλάδα, η Ξάνθη στην πρώτη ελεύθερη δεκαετία αναπτύσσεται κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά και καθίσταται έκτη σε ανάπτυξη πόλη της Ελληνικής πατρίδας, ως απόδειξη αυτογνωσίας και αναδίπλωσης. Τρανότερη όμως απόδειξη τούτης της ανάστασης είναι οι πνευματικοί άνθρωποι που γεννιούνται ή φιλοξενούνται εδώ την πρώτη κρίσιμη δεκαετία: Κατίνα Βέικου Σεραμέτη, Χρήστος Παυλίδης, Στέφανος Ιωαννίδης, Μάνος Χατζιδάκις, Ευάγγελος Λάμπρου.
Τιμώντας τους πνευματικούς ανθρώπους της Ξάνθης εκείνης της κοσμογονικής εποχής αναφέρουμε τον Γιώργο Στογιαννίδη (1912-1994), έναν από τους σημαντικότερους ποιητές του βορειοελλαδικού χώρου. Γεννήθηκε στην Ξάνθη, έζησε στη Θάσο και κατέληξε στη Θεσσαλονίκη. Την Ξάνθη δεν την ξέχασε. Τιμήθηκε με κρατικό βραβείο ποίησης για το πολύτιμο ποιητικό έργο του. Ένα μικρό σημαδιακό δείγμα:
« Ο τόπος υποφέρει
απ’ το φέρσιμο των αγαλμάτων
που τα προσκυνούμε
και τα ταπεινώνουμε συνεχώς.
Αν είναι να ζήσουμε,
ας γνωρίζουμε τις πληγές μας,
ίσως αλλάξουμε τότε.»
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
