Η Σοβιετική Ένωση, η μία από τις δύο υπερδυνάμεις, γινόταν φύλλο και φτερό κατά τρόπο ξαφνικό και απρόβλεπτο. Η κατάρρευσή της δεν είχε προβλεφθεί ούτε από τους εχθρούς της, πράγμα που δεν τους εμπόδισε να ερμηνεύσουν εκ των υστέρων το γεγονός κατά βούληση και να θριαμβολογήσουν δημιουργώντας μύθους που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Για την Αριστερά, οι πληροφορίες που δίνει ο Μάτλοκ, και οι οποίες επιβεβαιώνονται και από άλλες πηγές, βοηθούν πάρα πολύ στην αποσαφήνιση όχι μόνο των πραγματικών περιστατικών της τελικής φάσης που οδήγησαν στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ και ολόκληρου του ανατολικού μπλοκ, αλλά και στην παραπέρα κατανόηση της φύσης του σοβιετικού κράτους και -το κυριότερο- του χαρακτήρα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.
Και αυτά τα δύο έχουν τεράστια σημασία, γιατί μόνο η ενδελεχής και απαλλαγμένη δογματισμών και αναθεωρητισμών ερμηνεία τους, θα δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που σχετίζονται με τη βασιμότητα (και βιωσιμότητα) της σοσιαλιστικής προοπτικής.
Οι τροτσκιστικές, μαοϊκές, ευρωκομμουνιστικές, αντιεξουσιαστικές, αναθεωρητικές και δογματικές προσεγγίσεις της ΕΣΣΔ φώτισαν σημαντικές προβληματικές πτυχές του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» από διαφορετικές σκοπιές, αλλά δεν κατέληξαν σε συνολική και πλήρη αποτίμηση τού φαινομένου, γιατί αφενός διόγκωναν το μερικό σε βάρος του γενικού και αφετέρου διατυπώθηκαν προτού το σύστημα οδηγηθεί στην τελική κατάρρευσή του. Το πώς η κοσμογονική επανάσταση των Μπολσεβίκων εκφυλίστηκε και η πρώτη μεγάλη «σοσιαλιστική πατρίδα» διαλύθηκε, παραμένει ένα ζήτημα ανοιχτό για το Περίπτερο Ιδεών, γιατί σχετίζεται όχι μόνο με το παρελθόν, αλλά και με το μέλλον της κοινωνικής απελευθέρωσης.
Αυτουργός
και αυτόπτης μάρτυρας
«Παρακολουθούσα τις εξελίξεις εκ των έσω, συντάσσοντας τις βασικές ομιλίες του Ρίγκαν και το μεγαλύτερο μέρος της αλληλογραφίας του με τον Γκορμπατσόφ, κρατώντας σημειώσεις στις συναντήσεις του, οργανώνοντας και σχολιάζοντας αναφορές ασφαλείας, ακόμα και υποδυόμενος τον Γκορμπατσόφ στην προετοιμασία των συναντήσεων κορυφής. Στη Μόσχα, συναντούσα συχνά τον Γκορμπατσόφ και άλλους σοβιετικούς ηγέτες, μαθαίνοντας για την αντιπολίτευση (στον Γκορμπατσόφ) καθώς σχηματιζόταν, ταξιδεύοντας στις περισσότερες σοβιετικές δημοκρατίες για να κάνω ομιλίες, όχι μόνο στα ρωσικά, αλλά και στα ουκρανικά, γεωργιανά και αρμενικά. Όταν διορίστηκα πρέσβης των ΗΠΑ στη Σοβιετική Ένωση, είχα ήδη υπηρετήσει τρεις φορές στην αμερικανική πρεσβεία στη Μόσχα. Την πρώτη φορά στην αρχή της δεκαετίας του ’60, επί Χρουτσόφ… Μετέφρασα τις επιστολές του Χρουτσόφ στον Κένεντι κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων στην Κούβα…
Ήμουν επικεφαλής του Γραφείου Σοβιετικών Υποθέσων στο Υπουργείο Εξωτερικών επί προεδρίας Νίξον… Βοηθός του πρέσβη στη Μόσχα στα μέσα της δεκαετίας του ’70… και υπεύθυνος της πρεσβείας το 1981 επί Ρίγκαν προτού διοριστώ πρέσβης στην Τσεχοσλοβακία. Από τότε που παραιτήθηκα, το 1991, ταξιδεύω συνεχώς σε όλο τον κόσμο για να έχω άποψη για τους όρους που διαμορφώνουν την αμερικανική εξωτερική πολιτική…» Με αυτή την καριέρα, ο Μάτλοκ θεωρείται αυθεντία στα ζητήματα που αφορούν τις αμερικανοσοβιετικές σχέσεις.
Αποδυνάμωση του ΚΚΣΕ
Ο Μάτλοκ υποστηρίζει ότι η Αμερική και η Ρωσία έχουν θεμελιακά παρεξηγήσει πώς και γιατί ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε και εξηγεί πώς αυτή η βαθιά παρανόηση βοήθησε στην ανάπτυξη λανθασμένων πολιτικών που συνεχίζονται μέχρι σήμερα. «Οι τρέχοντες μπελάδες μας προέρχονται κατευθείαν από τη διαστρεβλωμένη άποψη που έχουμε για την ιστορία», γράφει.
Όταν πέθανε ο Ρόναλντ Ρίγκαν, το περιοδικό Economist τον περιέγραψε στο εξώφυλλό του ως «Ο άνθρωπος που νίκησε τον κομμουνισμό»… Το 1992, ο Μπους ο πρεσβύτερος είχε κοκορευτεί ότι «εμείς κερδίσαμε τον Ψυχρό Πόλεμο!».
«Αυτό το μικρό δείγμα των μυρίων διαστρεβλώσεων και παραπλανητικών παρουσιάσεων για το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αποδεικνύει ότι η κατασκευή τού μύθου ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και δεν άφησε ανεπηρέαστους ούτε τους πιο υψηλόβαθμους ηγέτες μας και τους πιο φερέγγυους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.»
Βέβαια, και πολλοί Ρώσοι πιστεύουν ότι οι δυτικοί ανέτρεψαν το σοβιετικό καθεστώς και ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν πράκτορας των Αμερικανών. Αντίστοιχες απόψεις καλλιεργούνται και στα παραδοσιακά σοβιετόφιλα ΚΚ που αποδίδουν τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης σε έξωθεν καθοδηγούμενη αντεπανάσταση.
Ο Μάτλοκ είναι κατηγορηματικός. «Ο Γκορμπατσόφ, επικεφαλής του ΚΚΣΕ και της ΕΣΣΔ, μεθόδευσε και ξεκίνησε τις κοσμογονικές αλλαγές στη Σοβιετική Ένωση.
Με την ομιλία του στον ΟΗΕ, 7 Δεκεμβρίου 1988, ο Γκορμπατσόφ σήμανε το ιδεολογικό τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Στα επόμενα δύο χρόνια, σε συνεργασία με τον πατέρα Τζορτζ Μπους και Ευρωπαίους ηγέτες, ενήργησε για να τελειώσει ο διαχωρισμός της Ευρώπης και ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών.
Δεύτερο, ο Γκορμπατσόφ υπονόμευσε το Κομμουνιστικό Κόμμα σε σημείο που, τέλη 1990, ο έλεγχος του ΚΚ στη χώρα ήταν ο πιο αδύναμος από την εποχή που οι Μπολσεβίκοι επικράτησαν στο ρωσικό εμφύλιο πόλεμο το 1918-1921.
Τρίτο, στα τέλη του 1991, η Σοβιετική Ένωση διασπάστηκε σε δεκαπέντε ανεξάρτητα κράτη, εκ των οποίων το μεγαλύτερο, η Ρωσική Ομοσπονδία, είχε περίπου το μισό πληθυσμό της Σοβιετικής Ένωσης.
Αυτά τα τρία γεγονότα συνέβησαν τόσο γρήγορα, και για τους περισσότερους παρατηρητές τόσο απρόσμενα, που συγχέονται στα μυαλά και τις αναμνήσεις των ανθρώπων. Οι περισσότεροι τώρα νομίζουν ότι ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά στην πραγματικότητα τελείωσε πριν το Κομμουνιστικό Κόμμα χάσει τον έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης, και αμφότερα τα γεγονότα (τέλος Ψυχρού Πολέμου και διάλυση της ΕΣΣΔ) συνέβησαν πριν καταρρεύσει το καθεστώς.
Η κομμουνιστική κυριαρχία δεν θα τελείωνε όπως τελείωσε, εάν ο Ψυχρός Πόλεμος εξακολουθούσε να διχάζει την «Ανατολή» και τη «Δύση». Και η Σοβιετική Ένωση δεν θα είχε καταρρεύσει εάν το Κομμουνιστικό Κόμμα μπορούσε να κρατήσει τη χώρα ενιαία με τη δύναμή του.»
«Ο Γκορμπατσόφ έπεισε το Πολιτικό Γραφείο και το καλοκαίρι του 1988, ένα συνέδριο του ΚΚ υιοθέτησε ένα ευρύ πεδίο δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Στις εκλογές που ακολούθησαν το Μάρτιο του 1989, πολλά στελέχη του ΚΚ δεν εκλέχτηκαν ενώ ενισχύθηκαν οι τάσεις για περισσότερες μεταρρυθμίσεις. Καθώς η ορμή για μεταρρύθμιση αυξανόταν, η αντιπολίτευση μεγάλωνε… Το 1989, ο Γκορμπατσόφ είχε αποφασίσει ότι για να γίνει η ΣΕ πιο δημοκρατική έπρεπε να βγάλει το ΚΚ από τον ολικό έλεγχο της χώρας.
Επέτρεψε τη δημιουργία δημοσίων και κοινωνικών ομάδων που δεν ελέγχονταν από το ΚΚ και εξάλειψε το συνταγματικό άρθρο 6 που όριζε το ΚΚ ως το μόνο νόμιμο κόμμα στη χώρα. Το 1990, αντικατέστησε το ΠΓ από το Γραφείο της Προεδρίας…
Αυτές οι αποφάσεις μετακίνησαν την εξουσία από το ΚΚ στους θεσμούς της συνταγματικής κυβέρνησης.
Η κομμουνιστική κυριαρχία τελείωσε στη Σοβιετική Ένωση επειδή ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος, του αφαίρεσε την αποκλειστικότητα της εξουσίας. Το έπραξε αυτό για το συμφέρον της Σοβιετικής Ένωσης, όταν το ΚΚΣΕ προσπάθησε να εμποδίσει τις μεταρρυθμίσεις που ο Γκορμπατσόφ υποστήριζε.»
Ο ρόλος των Αμερικανών
Ο Μάτλοκ συνδέει τις παρερμηνείες με τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν έκτοτε.
«Από το 1991, οι διαστρεβλώσεις δημιούργησαν ένα πακέτο πεποιθήσεων πολύ διαδεδομένο, αλλά αβάσιμο. Αυτό δεν είναι απλώς ένα αφηρημένο πρόβλημα για το οποίο θα αντιδικούν οι ιστορικοί. Οι πεποιθήσεις μας επηρεάζουν το πώς ψηφίζουμε και πώς οι ηγέτες μας κυβερνούν· οι αποφάσεις τους επηρεάζουν τις ζωές μας. Περιμέναμε ότι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου θα μας έφερνε έναν ασφαλέστερο, ειρηνικότερο κόσμο, αλλά δεν τον έφερε. Στην πραγματικότητα, είναι ακριβώς οι λανθασμένες ερμηνείες μας για το πώς τελείωσε ο Ψυχρός Πόλεμος που καλλιέργησαν συμπεριφορές και αποφάσεις πολιτικής που μας στέρησαν πολλά από τα οφέλη που το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υποσχόταν.»
«Ούτε ο Ρόναλντ Ρίγκαν ούτε ο Τζορτζ Μπους προσπάθησαν να καταστρέψουν τη Σοβιετική Ένωση. Ήθελαν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τής κυβέρνησης, αλλά ποτέ δεν έθεσαν την «αλλαγή καθεστώτος» σαν στόχο της πολιτικής τους. Και οι δύο ήταν αρκετά ευφυείς για να γνωρίζουν ότι ένας τέτοιος στόχος θα ισχυροποιούσε τις αυταρχικές τάσεις του καθεστώτος και θα καθιστούσε κάθε γνήσια προσαρμογή αδύνατη. Ο Γκορμπατσόφ δεν είχε πρόθεση να αποδυναμώσει τη Σοβιετική Ένωση, παρά μόνο να βελτιώσει τον τρόπο διακυβέρνησής της…»
«Την πρώτη Αυγούστου 1991, στο Κίεβο, ο Μπους ζήτησε από το ουκρανικό κοινοβούλιο να αποδεχτεί το σύμφωνο της ένωσης που προωθούσε ο Γκορμπατσόφ. Εγώ, προσωπικά, ζήτησα από τους εκπροσώπους των βαλτικών χωρών να μην προσφύγουν σε βίαιες ενέργειες ανεξαρτητοποίησης, γιατί αν αντιδρούσε στρατιωτικά η Μόσχα δεν θα μπορούσαμε να τους βοηθήσουμε.
Όμως, η βοήθεια από τον Μπους στη Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσε να εμποδίσει την αποσύνθεσή της, γιατί στο εσωτερικό της παίζονταν πολλά συμφέροντα και ατομικές φιλοδοξίες.»
«Εμείς», αποκαλύπτει ο Μάτλοκ, «προειδοποιήσαμε τον Γκορμπατσόφ για το επικείμενο πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου 1991· εγώ, προσωπικά, τού έδωσα λεπτομερή αναφορά, με ονόματα, και αυτός γέλασε… Ο Γιέλτσιν αποφάσισε (μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα που οργάνωσε ο επικεφαλής της KGB) ότι ο καλύτερος τρόπος για να απομακρύνει τον Γκορμπατσόφ ήταν να καταστρέψει τη ΣΕ… και συνωμότησε με τον Λεονίντ Κραβτσούκ της Ουκρανίας και τον Στανισλάβ Σουσκέβιτς, πρόεδρο της Βουλής της Λευκορωσίας, για να διαλύσουν τη ΣΕ. Ο Γιέλτσιν θριάμβευσε επί του Γκορμπατσόφ. Ο «μηχανισμός» του καθεστώτος φοβήθηκε ότι θα χάσει τα προνόμιά του εάν επικρατήσουν οι μεταρρυθμίσεις που προωθούσε ο Γκορμπατσόφ.
Η Σοβιετική Ένωση
αυτοδιαλύθηκε
Η πίεση από κυβερνήσεις έξω από τη ΣΕ, είτε από την Αμερική είτε από την Ευρώπη ή οπουδήποτε αλλού, δεν έχει καμία σχέση με την κατάρρευση. Οι σοβιετικοί ηγέτες το έκαναν μόνοι τους. Όποια πίεση υπήρχε από το εξωτερικό αποσκοπούσε στο να κρατήσει ενωμένη όσο γινόταν περισσότερο την ΕΣΣΔ. Εκτός από την αποκατασταθείσα ανεξαρτησία Εσθονίας, Λετονίας και Λιθουανίας, την οποία η Δύση ευνοούσε, η εξαφάνιση της ΕΣΣΔ ως ενός δομημένου μοντέρνου κράτους ήταν μία ήττα για τις ΗΠΑ και την πολιτική της Δύσης.»
Ο συγγραφέας κάνει και μια ασυνήθιστη για Αμερικανό διπλωμάτη διάγνωση, μιλώντας για διοικούμενο από κομμουνιστές ενός μη κομμουνιστικού κράτους.
«Ήμουν ανίκανος να το γιορτάσω όταν η Σοβιετική Ένωση έπαψε να υπάρχει. Αυτό γιατί από τον Δεκέμβριο του 1991, η ΣΕ είχε ήδη γίνει κάτι εντελώς διαφορετικό από το κυριαρχούμενο από τους κομμουνιστές αυταρχικό κράτος που πάντα ήταν.
Η ΣΕ δεν ήταν ποτέ ακριβώς αυτό που οι ιδεολόγοι και οι θεωρητικοί φαντάζονταν. Δεν ήταν ένα «κομμουνιστικό» κράτος που θα το αναγνώριζε ο Μαρξ, ή ένα «σοσιαλιστικό» κράτος που θα αναγνώριζε ένας δυτικοευρωπαίος δημοκράτης σοσιαλιστής. Ήταν, μάλλον, μια χώρα ενός κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, με μία κυβέρνηση που στη ουσία αποτελούσε μετωπική οργάνωση που ελεγχόταν από τα παρασκήνια από μια γιγαντιαία μαφία που αποκαλείτο ΚΚΣΕ…»
Διαπιστώσεις που δεν ευθυγραμμίζονται με τις επίσημες αναγνώσεις των πολιτικών φαινομένων από δεξιές ή αριστερές γραφειοκρατίες.
«Η αλλαγή καθεστώτος στη ΣΕ συνέβη όταν οι πολιτικές δυνάμεις μέσα στη χώρα την πραγματοποίησαν. Δεν είναι αποτέλεσμα αμερικανικής ή δυτικής πίεσης. Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση Μπους προσπάθησε ματαίως να υποστηρίξει τις προσπάθειες του Γκορμπατσόφ να εντάξει -πλην Βαλτικής- τις 12 σοβιετικές δημοκρατίες σε μία εκούσια δημοκρατική ομοσπονδία.
Όπως και να έχει, στην αρχή του 21ου αιώνα, ο γιος του πρώτου Μπους ήταν επικεφαλής μιας διοίκησης που αγνόησε στην κυριολεξία κάθε μάθημα που θα μπορούσε να έχει προκύψει από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την αποσύνθεση της ΣΕ. Ο πρόεδρος Μπους ο νεότερος και οι σύμβουλοι στους οποίους στηριζόταν, φαίνεται να εκτιμούσαν ότι οι ΗΠΑ είχαν «κερδίσει» τον Ψυχρό Πόλεμο με τη στρατιωτική και οικονομική τους ανωτερότητα. Ότι απλώς θα ζητούσαν την «αλλαγή καθεστώτος» και οι άλλες κυβερνήσεις θα έπεφταν, ότι θα μπορούσαν να αλλάξουν τα «γεγονότα επί τόπου» και να δημιουργήσουν αμερικανικού τύπου δημοκρατίες κατέχοντας άλλες χώρες, ότι θα μπορούσαν να επιτρέπουν προμαγειρεμένες και μερικές φορές κατασκευασμένες πληροφορίες να καθορίζουν αποφάσεις για ειρήνη και πόλεμο.»
Με βάση αυτές τις διαπιστώσεις, ο Μάτλοκ, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, αναλύει τον εκτροχιασμό της αμερικανικής πολιτικής τα τελευταία είκοσι χρόνια. Τη λανθασμένη πολιτική εγκατάστασης αντιπυραυλικής ασπίδας σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, την επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, τον πόλεμο στο Ιράκ, την αλόγιστη υποστήριξη στις πολιτικές του Ισραήλ που ενδυναμώνουν το μίσος, την επικράτηση των στρατιωτικών αντί των διπλωματικών λύσεων, την εισβολή και κατοχή άλλων χωρών, τα βασανιστήρια κ.λπ. Κατά τον Τζακ Μάτλοκ, όλες αυτές οι πολιτικές, με ιδεολογική και όχι ρεαλιστική αφετηρία, θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υπόσταση των ΗΠΑ.
