Ο διάδοχος Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν επικεφαλής μιας επιθετικής πολιτικής
του Σωτήρη Ρούσσου*
Το πολιτικό καθεστώς της Σαουδικής Αραβία είναι η συνισταμένη τριών βασικών στοιχείων: της βασιλικής οικογένειας, των φυλών και του ιερατείου. Η βασιλική οικογένεια, ο οίκος των Σαούντ, αποτελεί πλέον μια κοινωνική ομάδα, η συμμετοχή στην οποία καθορίζεται από δεσμούς αίματος. Μεγάλος μέρος αυτής της ομάδας εμπλέκεται στο χώρο των επιχειρήσεων, είτε ως κρυφοί συνέταιροι είτε ανοικτά. Είναι μάλιστα πολύ δύσκολο έως αδύνατο να ανταγωνιστεί κάποιος επί ίσοις όροις μια εταιρεία με βασιλικό εταίρο. Η τάση αυτή διευκολύνθηκε, άλλωστε, από το γεγονός ότι η σαουδαραβική οικονομία κυριαρχείται ή ελέγχεται από κρατικές επιχειρήσεις. Η παλαιά παραδοσιακή διάκριση που ήθελε τη βασιλική οικογένεια να ελέγχει την πολιτική εξουσία και την παραδοσιακή εμπορική τάξη να μονοπωλεί τις επιχειρήσεις, έχει πια χαθεί.
Η βάση του κράτους-εισοδηματία έγκειται στην αυξημένη αυτονομία του κράτους από την κοινωνία χάρη σε εξωτερικές –εκτός κοινωνίας/φορολογίας– πηγές εσόδων (στην περίπτωσή μας, φυσικοί πόροι). Το κράτος-εισοδηματίας παρέχει αγαθά στον πληθυσμό ζητώντας μόνο τη σιωπηρή του συναίνεση. Σε οποιοδήποτε οικονομικό άνοιγμα, κυριαρχούσε η τάση της καθεστωτικής-οικογενειακής ελίτ να προστατεύσει και να ενισχύσει τα συμφέροντα των βασιλικών επιχειρηματιών και των οικογενειακών-πελατειακών δικτύων τους, τα οποία αποτελούν και βάση στήριξης του καθεστώτος.
Το σαουδαραβικό κράτος στηρίζεται επίσης στη συμμαχία μεταξύ του οίκου των Σαούντ και του ουαχαβιτικού υπερσυντηρητικού θρησκευτικού κατεστημένου. Η συμμαχία αυτή αποτελεί την πολιτική βάση της Σαουδικής Αραβίας και ορίζει το συγκεκριμένο κράτος ως το κέντρο του Ισλάμ – όχι μόνο λόγω της παρουσίας των ιερών πόλεων (Μέκκα και Μεδίνα), αλλά και επειδή η Σαουδική Αραβία θεωρείται ο πνευματικός οίκος του Ισλάμ. Όποτε η μοναρχία κάνει ένα βήμα εμπρός στις μεταρρυθμίσεις, πρέπει να κάνει ένα βήμα πίσω για να ικανοποιήσει το ουαχαβιτικό κατεστημένο.
Η τρίτη συνιστώσα του καθεστώτος είναι οι φυλετικές συμμαχίες. Κάθε διάδοχος, προκειμένου να στεφθεί βασιλιάς, πρέπει να κερδίσει τους όρκους πίστης όχι μόνο των 3.000 μελών της βασιλικής οικογένειας και του θρησκευτικού κατεστημένου, αλλά και των αρχηγών των φυλών. Αυτή είναι μια εξόχως πολύπλοκη διαδικασία που ενέχει σειρά από υποσχέσεις και δοσοληψίες μεταξύ των διαφόρων πριγκίπων και αρχηγών φυλών.
Τέσσερις προηγούμενες «στιγμές» και η σημερινή αίσθηση απειλής
Σε αυτό το «τρίγωνο» εσωτερικών ισορροπιών και συμμαχιών θα πρέπει να κατανοήσουμε τις πρόσφατες εντυπωσιακές κινήσεις του Σαουδάραβα διαδόχου Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν. Θα λέγαμε πως υπάρχουν τέσσερις κρίσιμες στιγμές στην πρόσφατη ιστορία του βασιλείου. Η πρώτη ήταν στη δεκαετία του 1970, όταν το εμπάργκο του πετρελαίου αποτέλεσε πολιτικό όπλο στην αραβο-ισραηλινή διαμάχη και ανέδειξε την ισχύ του βασιλείου. Την ίδια εποχή η νασερική Αίγυπτος αποδυναμωνόταν, ενώ το υπερσυντηρητικό ουαχαβιτικό πετρο-Ισλάμ της Ριάντ εξάπλωνε την επιρροή του μέσω ίδρυσης πανεπιστημίων, χορήγησης υποτροφιών και δημιουργία ευαγών ιδρυμάτων, αλλά κυρίως μέσω των επενδύσεων σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Μια γενιά νέων και μορφωμένων ανθρώπων απομακρυνόταν από τον νασερικό ριζοσπαστισμό για να προσεγγίσει μια ισλαμική, συντηρητική θεώρηση της κοινωνίας.
Η δεύτερη στιγμή ήταν η έκρηξη της ισλαμικής επανάστασης στο Ιράν. Η επανάσταση αυτή αποτελούσε ευθεία απειλή για τη μοναρχία και γενικότερα το κοινωνικό/πολιτικό καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας, μιας και έθετε το παράδειγμα ενός, τουλάχιστον στις απαρχές, χειραφετητικού ισλαμικού ριζοσπαστισμού που ανέτρεπε μονάρχες και αντιστεκόταν στην επιρροή των υπερδυνάμεων. Η Ριάντ, προσδεδεμένη στην αμερικανική σφαίρα επιρροής, προσπάθησε να αντιδράσει δημιουργώντας ένα αντίπαλο δέος ισλαμιστικής ριζοσπαστικοποίησης των σουνιτών μουσουλμάνων, με κύριο πεδίο τη σύγκρουση των Αφγανών μουτζαχεντίν με τη Σοβιετική Ένωση.
Η τρίτη στιγμή ήταν η δεκαετία του 1990, όταν η ραγδαία πτώση των τιμών του πετρελαίου, σε συνδυασμό με τη δημογραφική αύξηση και τη ριζοσπαστικοποίηση μέρους της κοινωνίας λόγω της νικηφόρας πορείας των μουτζαχεντίν, δημιουργούσε σοβαρούς τριγμούς στην σταθερότητα του καθεστώτος. Η επέμβαση των Αμερικανών εναντίον της εισβολής του Σαντάμ στο Κουβέιτ καθησύχασε προς στιγμήν τη μοναρχία, αλλά όξυνε τη ριζοσπαστικοποίηση και οδήγησε στην «εξαγωγή» του ουαχαβιτικού τζιχαντισμού σε άλλες χώρες στην περιοχή (και όχι μόνο) και σε μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό. Ο τότε διάδοχος πρίγκιπας Αμπντάλλα προχώρησε με αποφασιστικότητα στην εισαγωγή οικονομικών μεταρρυθμίσεων, ακόμα και όταν αυτές στόχευαν στη μείωση των προνομίων μελών της βασιλικής οικογένειας, με απώτερο σκοπό την καταπολέμηση της διαφθοράς.
Αυτού του είδους οι μεταρρυθμίσεις έχουν αναλογίες με αυτές που εξαγγέλλει ο πρίγκιπας Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν και μας φέρνουν έτσι στην τέταρτη στιγμή, που είναι η Αραβική Άνοιξη. Η σπουδή με την οποία οι ΗΠΑ έσπευσαν να εγκαταλείψουν στενούς φίλους και συμμάχους τους επί δεκαετίες, όπως ο Αιγύπτιος πρόεδρος Χόσνι Μουμπάρακ, προξένησαν εξαιρετική ανησυχία και αμηχανία στη βασιλική Αυλή. Αν μάλιστα αυτή η πολιτική συνδυαστεί με την υπογραφή της συμφωνίας για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και τη συνακόλουθη άρση των κυρώσεων, τότε γίνεται αντιληπτή η αίσθηση απειλής που κυριάρχησε στο βασίλειο.
Επιθετική εξωτερική πολιτική και ενδοκαθεστωτικές εκκαθαρίσεις
Η αντίδραση ήταν μια επιθετική πολιτική ενίσχυσης των σουνιτών μουσουλμάνων και κυρίως των συντηρητικών καθεστώτων, και η δημιουργία συμμαχίας εναντίον του Ιράν στην περιοχή. Η στρατιωτική επέμβαση στην Υεμένη, η παρέμβαση υπέρ του προέδρου Σίσι στην Αίγυπτο, η υποστήριξη των αντι-ασαντικών ισλαμιστών στη Συρία, ο πολιτικός-οικονομικός αποκλεισμός του Κατάρ, οι υπόγειες διαδρομές συνεργασίας με το Ισραήλ και τελευταία ο εξαναγκασμός του σουνίτη πρωθυπουργού του Λιβάνου σε παραίτηση αποτελούν τα συστατικά στοιχεία ενός διλήμματος που η Ριάντ θέτει σε ολόκληρη την περιοχή: ή με το Ιράν, ή με εμάς – άλλη θέση δεν υπάρχει.
Για να προχωρήσει όμως σε μια πολιτική τόσο υψηλού ρίσκου στο εξωτερικό, ο νέος και εξαιρετικά νεαρός για τα σαουδαραβικά δεδομένα διάδοχος προχωρεί σε αλλαγές που θα εδραιώσουν τη θέση του και θα αποκλείσουν πιθανή αμφισβήτηση σε περίπτωση που η επιθετική πολιτική δεν αποδώσει τους αναμενόμενους καρπούς. Ξεκινά με την εξουδετέρωση αυτών που διαθέτουν μεγάλα οικογενειακά-πελατειακά δίκτυα στη βάση του πλούτου και του ελέγχου των βασιλικών επιχειρήσεων και χαρτοφυλακίων. Την ίδια στιγμή προχωρά στην πλήρη αποδυνάμωση όσων βρίσκονται σε νευραλγικές θέσεις (όπως η σύλληψη οκτώ δικαστών του Ειδικού Δικαστηρίου για την Τρομοκρατία) και υπηρεσιών που παίζουν σημαντικό ρόλο στην κοινωνία και ελέγχονται από μέρος του ουχαβιτικού ιερατείου (όπως η αστυνομία θρησκευτικών ηθών – φόβος και τρόμος των γυναικών και καθενός που παραβαίνει τα σκληρά ισλαμικά ήθη).
Αυτές οι αλλαγές, όπως και η απελευθέρωση του δικαιώματος των γυναικών να οδηγούν, θεωρούνται από πολλούς αναλυτές ως προπέτασμα καπνού για τη συνεχιζόμενη καταστολή κάθε ελεύθερης έκφρασης. Επισημαίνουν τις συλλήψεις πάνω από εβδομήντα διανοουμένων, πανεπιστημιακών και ισλαμιστών τον περασμένο Σεπτέμβριο με την κατηγορία της αποσταθεροποίησης του καθεστώτος, ενώ κάποιοι από αυτούς εξέφρασαν απλά και μόνο απόψεις για την ανάγκη φιλελευθεροποίησης της οικονομίας. Παράλληλα, ο ασφυκτικός έλεγχος του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συνεχίζεται αμείωτος.
Πάντως ραγδαίες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις θα ήταν δυνατόν να διαρρήξουν τον ιστό των οικογενειακών-πελατειακών σχέσεων που έχει δημιουργήσει το μοντέλο του κράτους-εισοδηματία, και να οδηγήσουν σε ανατροπή του καθεστώτος και σε περιφερειακή αστάθεια. Συνήθως οι αλλαγές αυτές χάνονται στο τρίγωνο βασιλική οικογένεια-ουαχαβιτικό ιερατείο-φυλές.
Η Σαουδική Αραβία «παραίτησε» τον Λιβανέζο πρωθυπουργό
Το περασμένο Σάββατο ο πρωθυπουργός του Λιβάνου Σαάντ Χαρίρι ανακοίνωσε, από τη… Σαουδική Αραβία, ότι παραιτείται. Πολλοί εκτιμούν ότι ο Χαρίρι κρατείται εκεί όμηρος. Πράγματι, ενώ είχε ανακοινωθεί ότι θα επιστρέψει στη Βηρυτό μέσω Εμιράτων και Μπαχρέιν, από τα Εμιράτα στάλθηκε πίσω στη Σαουδική Αραβία… Λίγο μετά τη συνάντηση του Χαρίρι με τον Σαουδάραβα διάδοχο Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν (φωτό), που κατέληξε στην εκφώνηση της παραίτησής του από τη σαουδαραβική τηλεόραση, ο Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν έκανε άλλη μια τολμηρή κίνηση επιβολής: συνέλαβε εκατοντάδες Σαουδάραβες, περιλαμβανομένων 11 πριγκίπων. Ο Μοχάμαντ μπιν Σαλμάν ανακηρύχθηκε διάδοχος πρόσφατα, εις βάροςτου μέχρι τότε πανίσχυρου ξαδέλφου του Μοχάμαντ μπιν Ναγιέφ, ο οποίος αποκαθηλώθηκε από όλες τις θέσεις του: διάδοχος, αναπληρωτής πρωθυπουργός, υπουργός Εσωτερικών και επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών.
* Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (www.cemmis.edu.gr). Οι μεσότιτλοι και η φωτολεζάντα είναι της Σύνταξης.
