Στο επίκεντρο του φετινού 27ου ΦΝΘ βρέθηκε το αναδυόμενο θέμα της Τεχνητής Νοημοσύνης, με ειδικό τμήμα και συζητήσεις που μαγνήτισαν το κοινό. Εξαιρετικού ενδιαφέροντος αναδείχθηκε και η ενότητα «Γεωγραφία του βλέμματος: η εκτός σχεδίου Ελλάδα (1950-2000)», με την επαναφορά στο προσκήνιο ελληνικών ντοκιμαντέρ, ανθρωπολογικού κυρίως αναστοχασμού, σημαντικών Ελλήνων δημιουργών, όπως Ρούσσου Κούνδουρου, Χρήστου Βούπουρα, Αλίντας Δημητρίου, Ροβήρου Μανθούλη κ.ά.
Η θεματική ποικιλία των υπόλοιπων ντοκιμαντέρ συγχρονίστηκε γύρω από δυο βασικούς άξονες: Τα ντοκιμαντέρ πορτρέτα, με μαρτυρίες και ιστορική καταγραφή προσωπικοτήτων, που αναδεικνύουν ολόκληρες εποχές και καταστάσεις και αφετέρου τα ντοκιμαντέρ καταγραφής κοινωνικών αγώνων και κινημάτων, με ιδιαίτερη αξία για την ενημέρωση νεότερων γενιών.
Κάνοντας πρεμιέρα στο Επίσημο Πρόγραμμα του 27ου ΦΝΘ, το ιστορικο-πολιτικό ντοκιμαντέρ «Γυναίκες μαχήτριες Μέρος Β΄ (1944-1960)», του καταξιωμένου κινηματογραφιστή Λεωνίδα Βαρδαρού, που προβάλλεται από την Πέμπτη στο Τριανόν, έχει επίκεντρο τη γυναικεία παρουσία τόσο στο αντάρτικο, όσο και στα μετόπισθεν των εκτοπισμένων ή αυτών που αναγκάστηκαν να διαφύγουν στις ανατολικές χώρες, με σπάνιο αρχειακό υλικό και πολύτιμες μαρτυρίες που φωτίζουν όλα αυτά τα γεγονότα που οδήγησαν στον εμφύλιο.
Με τον εμπεριστατωμένο λόγο διακεκριμένων ιστορικών, μελετητών της περιόδου, ξεδιπλώνεται η πολιτική και στρατιωτική εμπλοκή των Άγγλων, μετά την Απελευθέρωση, που κατέληξε στα Δεκεμβριανά, με σπάνια αναφορά στη «λευκή τρομοκρατία» μεταξικών φασιστικών οργανώσεων, ταγματασφαλιτών και συνεργατών του κατοχικού καθεστώτος, αλλά και εγκληματιών του κοινού ποινικού δικαίου, που στόχευαν στη συντριβή της λαϊκής αποδοχής του ΕΑΜ. Λησμονημένα ή και άγνωστα γεγονότα, που εξανάγκασαν πρώην αγωνιστές και αγωνίστριες της Εθνικής Αντίστασης να πάρουν τα βουνά, διαμορφώνοντας το δεύτερο αντάρτικο. Με την ακροδεξιά οργάνωση «Χ» να ελέγχει την ανθρωπιστική βοήθεια, ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης υπενθυμίζει πως «δεν είναι μόνο που η «Χ» δέρνει, βιάζει, ληστεύει και σκοτώνει ατιμώρητα, αλλά ελέγχει και το αν θα ζήσουν ή θα πεθάνουν από ασιτεία οι άνθρωποι». Η ιστορικός Λη Σαράφη, ανιψιά του Στρατηγού Σαράφη, τονίζει ότι η «λευκή τρομοκρατία» ξεκινάει την επαύριο της διάλυσης του ΕΛΑΣ, στις 28/2/1945, με τις πρώτες τρομοκρατικές συμμορίες στη Δυτική Θεσσαλία.
Ο φακός του Βαρδαρού πρόλαβε να καταγράψει μαρτυρίες από ηρωικές αγωνίστριες που εξορίστηκαν, σχετικά με τις σκληρές συνθήκες επιβίωσης στο Τρίκερι και στη Μακρόνησο, ενώ συνταρακτικές είναι και οι αφηγήσεις γυναικών που έζησαν μικρά παιδάκια στις εξορίες, μαζί με τις μανάδες τους. Η Τασούλα Βερβενιώτη κάνει εκτεταμένη αναφορά για την περίοδο μετά το 1949, όταν μαχητές και μαχήτριες του ηττημένου Δημοκρατικού Στρατού καταφεύγουν στις χώρες του Σοβιετικού Μπλοκ, και αναφέρεται στην ΠΕΟΠΕΦ, τη μόνη οργάνωση γυναικών –μανάδων, συζύγων και αδερφών πολιτικών κρατουμένων- που πάλεψαν να τους σώσουν. Ηλικιωμένες πρώην αντάρτισσες ιστορούν γεμάτες περηφάνια τις μάχες τους και μετρούν τα σημάδια των πληγών τους. Από τη μαρτυρία της Βούλας Δαμιανάκου (1922-2016), για τους βομβαρδισμούς των Βρετανών, το Δεκέμβρη του ’44, περνάμε στην ηρωική Κατίνα Λατίφη (1927-2023), που αφηγείται με ζωντάνια μάχες στο Γράμμο και επικίνδυνες κομματικές αποστολές, μαζί με τον νεαρό τότε Χαρίλαο Φλωράκη, ενώ ξετυλίγονται οι μαρτυρίες των αείμνηστων αγωνιστριών Τιτίκας Σαριγκούλη (1934-2021) και Αλέκας Παϊζη (1919-2009), με το ντοκιμαντέρ να κλείνει με το συνταρακτικό αγωνιστικό τραγούδι εξορίας, από την Πότα Κακκαβά (1933-2025).
Στο τμήμα «Ανοιχτοί Ορίζοντες», το πολιτικό ντοκιμαντέρ «Τα βήματα του κόσμου», της Ηρούς Σιαφλιάκη, καταγράφει το πολιτικό σημαινόμενο και τη βίαιη καταστολή του κινήματος των Κίτρινων Γιλέκων, τόσο στο Παρίσι –όπου κατοικεί μόνιμα η δημιουργός- αλλά και σε άλλες πόλεις της Γαλλίας, από τον Νοέμβρη του 2018 μέχρι το 2020, με μια εκτός κάδρου ποιητική αφήγηση, στα χνάρια του πολιτικού σινεμά του Κρις Μαρκέρ. Εικόνες, ήχοι, συνθήματα και ευφυείς ατάκες σε πανό ξεδιπλώνονται πότε σε αργή κίνηση, πότε σε ασπρόμαυρο -από αρνητικό- μεταξύ ρεαλιστικής καταγραφής και πειραματικής διάθεσης. Θρυαλλίδα της συσσωρευμένης αγανάκτησης υπήρξε ως γνωστόν η παράλογη άνοδος της τιμής της βενζίνης. Η δυναμική του πλήθους αναδεικνύεται σε μακρινά πλάνα, ενώ ακούγονται εκτός κάδρου διαμαρτυρίες για την οικονομική εξαθλίωση, που συμπυκνώνονται σταδιακά σε πολιτικές θέσεις και αντισυστημικές διεκδικήσεις, αποτυπώνοντας τη ριζοσπαστικοποίηση των πολιτών. Παρά την άγρια καταστολή, με σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα από τα δακρυγόνα και τραυματισμούς, ακόμα και βάναυσους ακρωτηριασμούς από χτυπήματα της αστυνομίας, οι διαδηλωτές αντιστέκονται σθεναρά, πίσω από οδοφράγματα. Το ραπάρισμα με αναφορά σε ιστορικές γαλλικές χρονολογίες -1848, 1871, 1968, 2018- με παρεμβολή σπάνιων φωτογραφιών από επεισόδια της Παρισινής Κομμούνας, δημιουργεί σημαντικές ιστορικοπολιτικές διασυνδέσεις. Στην μητρόπολη, οι διαδηλωτές καταγράφονται σε πλάνα με κλασικιστικά αγάλματα, στην επαρχία, ομάδες αναξιοπαθούντων καταλαμβάνουν τους περίφημους οδικούς κυκλικούς κόμβους, κλείνοντας δρόμους και βενζινάδικα, ενώ το κάδρο συμπληρώνεται από εκτεταμένα αποσπάσματα λαϊκών συνελεύσεων, με μαζική συμμετοχή. Το κίτρινο επιλέχτηκε, καθώς λένε, γιατί φωτίζει τα λάθη αυτής της χώρας.
Στο τέλος, κάνει εντυπωσιακή εμφάνιση από το «Θέατρο του Ήλιου» ανάμεσα στους διαδηλωτές μια τεράστια αλληγορική μαριονέτα, η Δικαιοσύνη, με ζυγό στο ένα χέρι, σπαθί στο άλλο και μακριά λευκά πέπλα που ανεμίζουν…
Μετά την προβολή, η σκηνοθέτρια στάθηκε στην εξισορρόπηση ανάμεσα στη ρεαλιστική καταγραφή και στην ποιητική αφήγηση, που υπαγορεύτηκε από την ευρύτερη πολυμορφία και τον υβριδικό χαρακτήρα του ίδιου του κινήματος, ενώ εξήγησε ότι επέλεξε ανετάριστη αισθητική, ώστε να μην ξεχωρίζουν πρωταγωνιστές, μονάχα ένας συλλογικός πόλος έλξης. Επίσης, ανέπτυξε σημαντικούς προβληματισμούς για τη δυναμική ενός κύκλου αγώνων που έχει ανοίξει από την Αργεντινή και μετά, με σημαντικότερο πρόταγμα την αλληλεγγύη που αναπτύσσεται, ενάντια στην οργανωμένη κοινωνική αποξένωση, αναφέροντας πως κάθε κίνημα λειτουργεί ως λίπασμα για μελλοντικές διεκδικήσεις, κλείνοντας αισιόδοξα, με αναφορά στη ρήση του Φουκώ «όποιος κρατά το φαντασιακό των ανθρώπων, κρατά και τη δύναμή τους», ενάντια στην απειλητική ΤΙΝΑ -There Is No Alternative- που στοχεύει στην αποκαρδίωση του κόσμου…
Στο ίδιο τμήμα προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ «Μάτια της Γάζας», του Σύριου Μαχμούντ Αλάσσι, για τρεις Παλαιστίνιους δημοσιογράφους, στη Βόρεια Λωρίδα της Γάζας, που ρισκάρουν καθημερινά, καταγράφοντας σε πείσμα των επίσημων μέσων ενημέρωσης το μακελειό και τη γενοκτονία που εξακολουθεί να συντελείται στη Γάζα. Η γη σείεται, μόλις ηχήσουν πύραυλοι, κατεδαφίζονται μονομιάς ολόκληρες γειτονιές, με νεκρούς, εγκλωβισμένους και τραυματίες στα συντρίμμια. Δεν επιλέγεται κατάματα η φρίκη, αλλά πλάνα που αναδεικνύουν την απόγνωση του άμαχου πληθυσμού, δίχως νερό και φαγητό και πανικόβλητα βλέμματα παιδιών που επιχειρούν να παίξουν στα χαλάσματα, μετά από άλλη μια πυραυλική επίθεση, ενώ σοκάρει εξίσου το ρημαγμένο τοπίο, όπου αλλοτινές γειτονιές μετατράπηκαν σε απέραντες ισοπεδωμένες εκτάσεις, γεμάτες ερείπια και μπάζα, που η αναγνώρισή τους επιχειρείται μέσα από αναμνήσεις τοπόσημων, που δεν υπάρχουν πια. Ωστόσο, θεωρούν τη δημοσιογραφία όπλο αντίστασης, παρά το ρίσκο και τις δυσκολίες, δίχως ρεύμα και διαδίκτυο.
Ο Σύριος σκηνοθέτης, μετά την προβολή ανέφερε πως ο ίδιος διέμενε στην Κωνσταντινούπολη, λόγω του δυσπρόσιτου της Γάζας, και από ’κει έδινε εξ αποστάσεως οδηγίες, μόλις κατάφερναν οι τρεις δημοσιογράφοι να του στείλουν υλικό, μέσω μιας χρονοβόρας διαδικασίας, δίχως ίντερνετ, με το 60% του ντοκιμαντέρ από λήψεις κινητών. Στη συνέχεια, επικοινωνούσε με δημοσιογράφους του Αλ Τζαζίρα, επιχειρώντας να τους μετατρέψει στα «δικά του μάτια» στη Γάζα, ώστε να γίνουν γνωστά αυτά που συμβαίνουν στο μέτωπο. Κατέληξε, προτρέποντας το κοινό να συμμετέχει στο «μποϋκοτάζ» εταιριών που χρηματοδοτούν τον πόλεμο. Μόνο όλοι μαζί μπορούμε να σταματήσουμε τον πόλεμο και να ακυρώσουμε τις απίστευτες, κυνικά προβεβλημένες διαθέσεις του νέου πλανητάρχη.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
