Έλληνες και ξένοι δημιουργοί καταγράφουν την αγωνία της επιβίωσης. Του Βασίλη Κεχαγιά
Δέκατη πέμπτη διαδρομή του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης. Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, καθώς ο πλανήτης προσπαθεί ν’ αναπνεύσει, καταπλακωμένος από πολιτικές πιέσεις, οικολογικές παραβιάσεις και υπονόμευση των ατομικών δικαιωμάτων, οι ταινίες τεκμηρίωσης στέκονται κρίσιμος σύμμαχος στην εντατική της υδρογείου. Το ντοκιμαντέρ, ευαίσθητος παλμογράφος, καταγράφει την αγωνία της επιβίωσης είτε σε ανθρώπινο είτε σε κοινωνικό, είτε σε περιβαλλοντικό επίπεδο. Και η Θεσσαλονίκη συλλέγει αυτές τις ετήσιες «αναφορές υγείας», τις προβάλλει, εκθέτει τους πράττοντες τα άνομα, ενισχύει όσους με τον αγώνα τους βελτιώνουν τις συνθήκες ζωής.
Σ’ έναν τέτοιο επιθανάτιο σπασμό του παρόντος, το παρελθόν έχει το δικό του μέρισμα στην προσφορά διαγνωστικών μέσων. Έτσι, ο Χιλιανός Πατρίσιο Γκουσμάν, ένας ποιητικός δημιουργός με σαφή προσανατολισμό στο πολιτικό ντοκιμαντέρ, αντλεί από την ιστορία της πατρίδας του, πλούσια σε αγώνες και ταραχές, υλικό για να στρωθεί ένας δρόμος στο μέλλον. Κινηματογραφεί τον πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε να διεκδικεί την εξουσία να αποτελεί λαϊκή ελπίδα για τους εργάτες της Χιλής, να εκλέγεται, να εφαρμόζει με συνέπεια το πρόγραμμά του και στο τέλος να κόβει το νήμα της ζωής του, ασφυκτικά ζωσμένος από το αμερικανικής εκπόνησης πραξικόπημα του Πινοσέτ. Η τριλογία Η μάχη της Χιλής, τα υπόλοιπα φιλμ, όπως Ο σταυρός του Νότου, το Νοσταλγώντας το φως, το Σαλβαδόρ Αλιέντε, το Χιλή, επίμονη μνήμη, γίνονται σημεία συνάντησης των κοινωνικών αγώνων με τις προσωπικές, υπαρξιακές αγωνίες.
Η μνήμη ως ζύμη του παρόντος
Όσα γίνονται, τηρουμένων των αναλογιών, έχουν ξαναγίνει. Αυτό μοιάζουν να λένε τόσο ο Πατρίσιο Γκουσμάν όσο και οι Έλληνες δημιουργοί αντίστοιχων ντοκιμαντέρ με πρωτογενές υλικό τη μνήμη. Ο Στέλιος Κούλογλου, η Χρύσα Τζελέπη, ο Άκης Κερσανίδης, η Κυριακή Μάλαμα, αλλά και ο Αντώνης Μποσκοΐτης, όπως και η Τάνια Χατζηγεωργίου, με το δικό τους τρόπο, σε διαφορετικούς χώρους ο καθένας οργανώνουν ασκήσεις μνήμης με σκοπό την αντιμετώπιση του παρόντος.
Ο Κούλογλου με το Νεοναζί, το oλοκαύτωμα της μνήμης, μια αναβίωση του κατοχικού ολοκαυτώματος σε Καλάβρυτα, Δίστομο και Χορτιάτη, όπως και οι Τζελέπη-Κερσανίδης με το Χρονικό μιας καταστροφής, το ναζιστικό έγκλημα στον Χορτιάτη, στις 2 Σεπτέμβρη του 1944, ανασκαλεύουν τη σχέση μας με το ευρωπαϊκό περιβάλλον, τα εγκλήματα των δανειστών μας, την ώρα που μας ζητάνε τα ρέστα. Η Κυριακή Μάλαμα ανασυνθέτει τις μνήμες της Μικρασιατικής Καταστροφής, αποσκευή των προσφύγων που ζουν δίπλα μας. Ο Μποσκοΐτης «αποκαθιστά το μαύρο», όπως λέει, συστήνοντας τη «διαρκή αγωνίστρια», Κατερίνα Γώγου, ποιήτρια της καθημερινής θηλιάς. Η Χατζηγεωργίου περνάει τη μνήμη μέσα από τις τάξεις του Πειραματικού Σχολείου, τη στιγμή που ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα ψάχνει για αγκωνάρια.
Όλοι τους χαράσσουν μια γραμμή σύνδεσης ανάμεσα στο πρόσφατο παρελθόν και στο ζοφερό παρόν, αφήνοντας κάποιες αχτίδες να εισέλθουν στο σκοτεινό δωμάτιό του: όλα τα τέρατα έχουν μεγάλη ηλικία και οι αγώνες -ατομικοί ή συλλογικοί- έχουν τον τρόπο να τα νικούν.
Άριστο παράδειγμα ο μάλλον άγνωστος Λοχαγός Σανκάρα, ένας αγωνιστής από την Μπουρκίνα Φάσο (χώρα των έντιμων ανθρώπων), που την παρέλαβε ως Άνω Βόλτα, της έδωσε ως πρόεδρός της εθνική αξιοπρέπεια, τα έβαλε με τα μεγαθήρια του καπιταλισμού, είπε «όχι» στα χρέη της χώρας του και όρθωσε το ανάστημά του με την ομιλία του στην Αιθιοπία Ένα ενωμένο μέτωπο κατά του χρέους, το 1987. Λίγο μετά οι «γνωστοί-άγνωστοι», με το πρόσωπο στενού του συνεργάτη, έκοψαν το ορθωμένο κεφάλι του και ξαναπήραν τα γκέμια στη χώρα τους.
Το παράδειγμα Σανκάρα, ωστόσο, έγινε τρόπος απάντησης απανταχού του πλανήτη: Δεν είναι μόνον ο καπιταλισμός λερναία ύδρα που ξαναγεννάει κεφάλια, αλλά και οι ίδιοι οι αγώνες ενάντιά του.
