Κοινωνικός φραγμός στην αδιάκοπη τάση εμπορευματοποίησης. Της Ελένης Πορτάλιου
Οι κινητοποιήσεις κατά της ιδιωτικοποίησης της διαχείρισης του νερού και συγκεκριμένα για την υπεράσπιση του δημόσιου χαρακτήρα της ΕΥΑΘ στη Θεσσαλονίκη και της ΕΥΔΑΠ στην Αττική, θέτουν στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα των δημόσιων αγαθών και της ιδιοκτησίας τους και ταυτόχρονα μας συνδέουν με την επίκαιρη συζήτηση για τα «κοινά» , έννοια η οποία δεν ταυτίζεται με τη δημόσια ή κρατική ιδιοκτησία.
Σύμφωνα με τις προσεγγίσεις της ριζοσπαστικής Αριστεράς (και όχι μόνο) μια δίκαιη κοινωνία πρέπει κατ’ αρχήν να διασφαλίζει ένα κοινό, επαρκές επίπεδο διαβίωσης σε όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από κοινωνική τάξη, φύλο, έθνος, ηλικία, εισόδημα. Για τον σκοπό αυτό πρέπει, από τη μια πλευρά, η πρόσβαση σε τομείς, όπως η Υγεία, η Παιδεία, ο Πολιτισμός και η Πληροφορία, η Ασφάλιση και η Σύνταξη να αποδίδονται εξίσου σε όλους/ες, μέσω της αναδιανομής του παραγόμενου κοινωνικού πλούτου και, από την άλλη, όλοι οι φυσικοί και οι σημαντικοί υλικοί πόροι ν’ αποτελούν δημόσια ιδιοκτησία. Βασικοί φυσικοί πόροι ζωής, όπως το νερό και η ενέργεια, είναι αγαθά προσβάσιμα σε όλους και αναπαλλοτρίωτα, μη υποκείμενα σε ιδιωτική εκμετάλλευση με σκοπό το κέρδος. Συνιστούν ουσιώδεις προϋποθέσεις όχι μόνο παραγωγικής και κοινωνικής ανάπτυξης αλλά, επίσης, διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας και άσκησης περιβαλλοντικής προστασίας. Ακριβώς και γι’ αυτούς τους τελευταίους λόγους πρέπει να είναι δημόσιοι. Επίσης, κοινόχρηστοι υλικοί πόροι, όπως τα μεγάλα έργα -οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, αεροδρόμια, λιμάνια- τα μνημεία, καθώς και δημόσια και δημοτικά κτήρια κοινωφελούς σκοπού, πρέπει ν’ αποτελούν δημόσια ιδιοκτησία. Ο δημόσιος χαρακτήρας των φυσικών και υλικών πόρων είναι συνθήκη εκ των ουκ άνευ για τη χάραξη εθνικής και κοινωνικής στρατηγικής υπέρ της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας.
Σύμφωνα με την παραπάνω προσέγγιση, οι υποδομές και η διαχείριση του νερού, κατ’ εξοχήν κοινωνικού αγαθού, ανήκουν στο Δημόσιο. Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, και για οποιοδήποτε θέμα αφορά στη διαχείρισή του πρέπει ν’ αποφασίζει ο «δήμος», δηλαδή οι δημότες. Θέτοντας το θέμα του δημοψηφίσματος και ζητώντας από την Αυτοδιοίκηση να αναλάβει την πρωτοβουλία της διενέργειάς του, τα ριζοσπαστικά Αριστερά, οικολογικά δημοτικά και περιφερειακά σχήματα καταθέτουν όχι μόνο δείγμα γραφής στην προσέγγιση των δημόσιων αγαθών αλλά υλοποιούν και την αντίληψή μας για τη δημοκρατική λειτουργία της αυτοδιοίκησης.
Το σχέδιο ενός νέου αυτοδιοικητικού χάρτη, που έχει καταθέσει το Τμήμα Αυτοδιοίκησης για διαβούλευση στον ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ, επιδιώκει να λειτουργήσει ανατρεπτικά στο σημερινό συγκεντρωτισμό και την απόσταση του θεσμού από τις κοινωνικές διαδικασίες και τους πολίτες, προτείνοντας θεσμούς αποκέντρωσης, διαρκούς δημοκρατικής παρέμβασης και συμμετοχής. Στο πλαίσιο αυτό τα τοπικά δημοψηφίσματα αποτελούν εργαλεία έκφρασης και αποκατάστασης της λαϊκής βούλησης, η οποία πρέπει να διατυπώνεται σε διάφορες περιστάσεις, όχι μόνο στις εκλογές. Παράλληλα με την παραπάνω προσέγγιση τίθεται στη δημόσια συζήτηση το θέμα των «κοινών», κυρίως στο πλαίσιο κινημάτων καταλήψεων και αυτοδιαχειριστικών και συνεταιριστικών εγχειρημάτων παγκόσμια, που αναφέρονται μεταξύ άλλων στο Κίνημα των Ζαπατίστας στο Μεξικό, στο Κίνημα των Ακτημόνων στη Βραζιλία και στη Via Campesina. Η σχετική προβληματική μάς εισάγει σε μορφές κοινωνικής οργάνωσης και τρόπους παραγωγής/αναπαραγωγής, που αμφισβητούν τη γενικευμένη ιδιωτική ιδιοκτησία, συνδέοντας τα «κοινά» όχι με το κράτος αλλά με την κοινότητα/κοινότητες και με συνεργατικές διαδικασίες παραγωγής και χρήσης τους.
Όπου ο καπιταλισμός δημιουργεί «περιφράξεις», δηλαδή αποσπά από την κοινότητα και παραδίδει σε ιδιωτικά συμφέροντα -συνήθως μεγάλες πολυεθνικές- τον κοινό πλούτο και τα κοινά αγαθά για την αναπαραγωγή της ζωής, εκεί η έννοια των «κοινών» αντιπαραθέτει έναν άλλο τρόπο χρήσης και ταυτόχρονα απόδοσης αξίας και νοηματοδότησης των μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής. Γενικεύοντας, ο Massimo de Angelis1 ορίζει τα «κοινά» ως τις «κρυμμένες αφανείς υλικές συνθήκες μέσα από τις οποίες μπορεί να πάρει μορφή μια αταξική κοινωνία» και τα συνδέει με τα «δίκτυα κοινωνικής συνεργασίας» που αναφέρονται σε «κοινώς διαθέσιμους πόρους, κοινότητες και σχέσεις που (ανα)παράγουν τα κοινά».
Η συσσώρευση του κεφαλαίου αποτελεί την πρωταρχική αιτία της αφαίρεσης/ απαλλοτρίωσης από το σύνολο της κοινωνίας υλικών μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής της. Συμβαίνει, όμως, κάτι περισσότερο – λέει πάλι ο de Angelis. «Η απαλλοτρίωση του χρόνου ζωής (δηλαδή η εργασιακή εκμετάλλευση) που απαιτείται για τη συσσώρευση είναι δυνατή μόνο χάρη στην περιοδικά επαναλαμβανόμενη απαλλοτρίωση των εναλλακτικών μέσων αναπαραγωγής της ζωής και την καταστροφή/αποσύνθεση των αντίστοιχων κοινοτήτων».
Το νερό, ως κατ’ εξοχήν κοινό αγαθό, αποτέλεσε βασικό αντικείμενο αγώνα εναντίον των «περιφράξεων» από το κεφάλαιο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κίνημα στη Βολιβία που έφερε στην κυβέρνηση τον Έβο Μοράλες.
Τα εγχειρήματα που αναφέρονται στα «κοινά» προχωρούν σήμερα με αντιφάσεις επειδή προσκρούουν στους νόμους της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς και των κυρίαρχων τρόπων παραγωγής. Παρ’ όλ’ αυτά υψώνουν ένα κοινωνικό φραγμό στην αδιάκοπη τάση εμπορευματοποίησης και συσσώρευσης, παραπέμποντας στο όραμα της κοινωνίας των συνεταιρισμένων παραγωγών, καθώς προβάλλουν κοινοτικές μορφές παραγωγής και αναπαραγωγής εκεί που σήμερα κυριαρχούν οι εκμεταλλευτικές σχέσεις ή οι εξατομικευμένοι τρόποι εργασίας. Όλες οι εναλλακτικές μορφές συνεργασίας οι οποίες εφαρμόστηκαν στην Αργεντινή στη διάρκεια της κρίσης και μετά την αλλαγή, οι συνεργατικές για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τα αυτοδιαχειριζόμενα εργοστάσια, τα δίκτυα που παρακάμπτουν τους μεσάζοντες, οι από κοινού αγροτικές καλλιέργειες, όλ’ αυτά και αρκετά άλλα ανοίγουν τη συζήτηση για τα «κοινά», που έχει ήδη ξεκινήσει και στο χώρο μας.
1. Massimo de Angelis, Κοινά, Περιφράξεις και Κρίσεις, ελλην. μτφρ.: Σωκράτης Παπάζογλου, Χάρης Τσαβδάρογλου, Εκδόσεις των Ξένων, Θεσσαλονίκη 2013.
* Η Ελένη Πορτάλιου είναι δημοτική σύμβουλος στον Δήμο Αθήνας,
επικεφαλής της παράταξης Ανοιχτή Πόλη και μέλος της Κ.Ε. ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ
