Μετά το Brexit νέο πλήγμα στην παγκοσμιοποίηση – Ποια θα είναι η επόμενη μέρα στην Αμερική – Όσα σηματοδοτεί η επιλογή Τραμπ είναι αποκλειστικά αμερικανικό ή διεθνές φαινόμενο;
του Σπύρου Παναγιώτου
Καθώς η έκπληξη και το «σοκ» από το αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών εκτονώνεται μεθοδικά με την προβολή της «βεβαιότητας» ότι οι Αμερικανοί είναι «βλάχοι» και ενώ οι πιο «ώριμες» φωνές, δεξιές και προοδευτικές- αριστερές που συναντιούνται όχι τυχαία, επιδίδονται στην καταγγελία του «λαϊκισμού» όλων των αποχρώσεων, το πραγματικό ενδιαφέρον στρέφεται στο ποια θα είναι η επόμενη μέρα στην Αμερική και αν, τα όσα σηματοδοτεί αυτή η επιλογή Τραμπ, είναι αποκλειστικά αμερικανικό ή διεθνές φαινόμενο.
Σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχουν διεργασίες και εκδηλώνεται μια αναταραχή στην καρδιά του συστήματος που εγκαθιδρύθηκε από την ανεξέλικτη ανάπτυξη και κυριαρχία των αγορών και του καπιταλισμού – καζίνο.
Η συνεχής τροφοδότηση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης με νέα επεισόδια, τα αδιέξοδα που δημιουργούν οι συνθήκες χάους που επιβάλλουν οι παγκόσμιοι κυρίαρχοι, οδηγούν σε αναζήτηση οδών διαφυγής ακόμα και στις κυρίαρχες ελίτ των αγορών και του χρηματοπιστωτικού τομέα.
Μπαίνουμε σταδιακά σε μια νέα περίοδο επαναδιαπραγμάτευσης, οριοθέτησης και νέων επιλογών στα πλαίσια του παγκόσμιου καπιταλισμού. Τα όποια βήματα πραγματοποιούνται είναι διστακτικά, χαρακτηρίζονται από αντιφάσεις, τροποποιούνται από τετελεσμένα που δημιουργούν οι καθεστωτικές δυνάμεις που τα αντιστρατεύονται. Η πορεία των πραγμάτων δεν είναι προδιαγεγραμμένη, το σχέδιο δεν είναι απολύτως σαφές και πολλά θα κριθούν στην πράξη.
Την ίδια στιγμή αναπτύσσεται παγκοσμίως μια μεγάλης έκτασης απονομιμοποίηση και αμφισβήτηση της παγκοσμιοποίησης από ευρύτατα στρώματα των κοινωνιών που έχουν πληγεί από τη θεοποίηση των νόμων της αγοράς. Από τις μητροπολιτικές μεγαλουπόλεις έως τις πιο φτωχές γειτονιές του πλανήτη εκατομμύρια πολιτών εξαθλιώνονται, απορρίπτονται, οδηγούνται στο περιθώριο. Η εγκατάλειψη αυτών των ευρύτατων στρωμάτων από την αριστερά, η έλλειψη στοιχειώδους σχεδίου μιας προοδευτικής διεξόδου στον δυτικό κόσμο οδηγεί τα πληττόμενα στρώματα και τάξεις σε μια αυθόρμητη στοιχειακή αμφισβήτηση του οικονομικού, πολιτικού, ιδεολογικού μοντέλου κοινωνιών που επιβάλλει ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός.
Με αυτή την έννοια όπως το δημοψήφισμα στη Βρετανία και η επικράτηση του Brexit αποτέλεσε μήνυμα εναντίωσης στην υπό γερμανική ηγεμονία Ε.Ε έτσι και η επικράτηση Τραμπ στις ΗΠΑ αποτέλεσε έκφραση της αμφισβήτησης του κυρίαρχου μοντέλου που επιβάλλεται παγκόσμια.
Η τάση αυτή, που τείνει να πάρει πιο μόνιμα χαρακτηριστικά αναδεικνύει νέους «αστέρες», παλιούς και νέους συντηρητικούς που κερδίζουν ισχύ, δημιουργούν οπαδοποιήσεις και κερδίζουν την κοινωνική αποδοχή ενδυναμώνοντας την ολιγαρχία σε βάρος του αιτήματος για δημοκρατία. Υπάρχουν όμως μόνο χάρη στη λαϊκή ώθηση.
Η επικράτηση Τραμπ στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ αποτελεί έκφραση αυτού του φαινομένου. Η «δύση της Δύσης» και η αποδυνάμωση των ΗΠΑ επηρεάζει κομμάτια του κατεστημένου, καθώς συναντιούνται με τη γενικευμένη λαϊκή δυσαρέσκεια τεράστιων τμημάτων της κοινωνίας που εξωθούνται στο περιθώριο.
Οι ΗΠΑ, καρδιά του δυτικού κόσμου, παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες του πολιτικού κατεστημένου δεν απέφυγε τις συνέπειες αυτών των τάσεων.
Εκείνο που φαίνεται βέβαιο είναι ότι, μέχρι την ανάληψη της προεδρίας από τον νέο ένοικο του Λευκού Οίκου, θα μεσολαβήσουν διαπραγματεύσεις για την ομαλή μετάβαση στη νέα κατάσταση. Η άμεση συνάντηση ανάμεσα στον απερχόμενο πρόεδρο Ομπάμα και τον Τραμπ σηματοδοτεί την προσπάθεια γεφυρώματος αυτού του μεσοδιαστήματος και την ομαλή μετάβαση της εξουσίας από την παλιά διοίκηση στη νέα. Τυπικά η ανακήρυξη του νέου προέδρου δεν έχει ολοκληρωθεί καθώς θα γίνει από το ειδικό σώμα εκλεκτόρων αν και θεωρείται απίθανο το ενδεχόμενο εκπλήξεων. Εκείνο που κυρίως απασχολεί είναι η μεθόδευση των κινήσεων με στόχο την αποφυγή τροφοδότησης, με νέα επεισόδια, της αστάθειας της οικονομίας και κυρίως ενός ενυπάρχοντος διχασμού στην αμερικανική κοινωνία. Η πρώτη αντίδραση των αγορών, με την άνοδο των χρηματιστηρίων, καθησύχασε τους πρώτους φόβους.
Για τους δεύτερους υπάρχει ακόμα μακρύς δρόμος.
Πολιτική ήττα της παγκοσμιοποίησης
Η ανάδειξη του νεοσυντηρητικού Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ αποτελεί μια σημαντική τάση – εξέλιξη με παγκόσμιο ενδιαφέρον που δεν μπορεί να ερμηνευθεί με τη ρηχή, σχεδόν ταυτόσημη ερμηνεία των δεξιών και «αριστερών» υποστηρικτών της παγκοσμιοποίησης. Αποτελεί έκφραση των ρηγμάτων και των αμφισβητήσεων των πολιτικών της παγκοσμιοποίησης. Αυτή η εκτίμηση δεν μπορεί να συγκαλύψει άλλες πλευρές του αποτελέσματος των αμερικανικών εκλογών που σκόπιμα μένουν υποφωτισμένες ή και στο απόλυτο σκοτάδι.
Η νίκη του Τραμπ αποτελεί τη συγκεκριμένη έκφραση της αντίδρασης των πολιτών στην εξώθησή τους στο περιθώριο και τη διάλυση των κοινωνιών που γεννούν οι πολιτικές της παγκοσμιοποίησης. Ο μέσος Αμερικανός αντιλαμβάνεται τη διάλυση της κοινωνίας, τη συντριβή του «αμερικανικού ονείρου», την κρίση που βιώνει η κατώτερη και μεσαία τάξη ως αποτέλεσμα των πολιτικών της χρηματιστηριακής ελίτ που κυριαρχεί οικονομικά και ιδεολογικά. Τα μεσαία και χαμηλά στρώματα της αμερικανικής κοινωνίας αντιλαμβάνονται ως κίνδυνο και εξεγείρονται στην προοπτική ισοπέδωσης –εξαθλίωση της κοινωνίας και των μέχρι τώρα χαρακτηριστικών της που επιταχύνεται και στη χώρα τους. Πρόκειται για μεγάλα κοινωνικά στρώματα και ομάδες, που δεν ταυτίζονται με παραστρατιωτικές δυνάμεις που δίνουν και αυτές το παρόν στο «κίνημα Τραμπ» καθώς δεν επιθυμούν να μετατραπεί όλη η Αμερική σε Νέα Υόρκη ή Λος Άντζελες.
Με αυτή την έννοια, και παρά τα βαθιά συντηρητικά, ρατσιστικά χαρακτηριστικά της ρητορικής του Τραμπ, η νίκη του στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα πολιτικής αμφισβήτησης της παγκοσμιοποίησης, της ισοπέδωσης των κοινωνιών μέσα από τις πολιτικές δημοσιονομικής πειθαρχίας που προωθούνται από τις αγορές, τα χρηματιστήρια και τις τράπεζες. Αποτελεί παράλληλα μήνυμα εναντίωσης στην ιδεολογική και πολιτισμική ισοπέδωση των κοινωνιών, των παραδόσεων, των συνηθειών, των συνόρων και των εθνικών ταυτοτήτων. Αμφισβητείται η λογική που αναγορεύει τις εθνικές ταυτότητες σε αναχρονισμό και εμφανίζει την υπεράσπισή τους ως λαϊκισμό. Αμφισβητείται η προβολή, από τους προμάχους των αγορών, της «διαφορετικότητας» σαν το απαύγασμα της προόδου και τις εξέλιξης του πολιτισμού. Έτσι το σύνθημα Τραμπ «να κάνουμε πάλι ισχυρή την Αμερική και τους Αμερικανούς» αποδείχθηκε πιο πειστικό από τα κελεύσματα των εκλεκτών των αγορών που υπόσχονταν πολέμους, παρεμβάσεις και εξαγωγή «Δημοκρατίας» σε όλο τον κόσμο με συνέχιση των πολιτικών εξαθλίωσης των πολιτών.
Αποπαθητικοποίηση των πολιτών
Το τελευταίο διάστημα αναπτύσσεται μια ισχυρή τάση αποπαθητικοποίησης των πολιτών. Οι πρώτες ηχηρές εκδηλώσεις αυτού του φαινόμενου στα καπιταλιστικά κέντρα ήταν το δημοψήφισμα της Βρετανίας και η διεκδίκηση του χρίσματος του υποψηφίου των Δημοκρατικών από τον Σάντερς. Τώρα η επιτυχία Τραμπ. Όχι τόσο γιατί αυξήθηκε η, ιστορικά χαμηλή, συμμετοχή των Αμερικανών στην εκλογική διαδικασία αλλά κυρίως γιατί αγνοήθηκε η εκστρατεία εκφοβισμού που ενορχήστρωσαν τα κυρίαρχα μέσα πληροφόρησης κατά του Τραμπ. Ολόκληρο το πολιτικό μιντιακό σύστημα που το στηρίζει τινάχθηκε στον αέρα και μαζί του όλες οι προβλέψεις για άνετη επικράτηση της Κλίντον. Ακόμα και η γνωστή και εδώ λογική επιλογής «του χειρότερου κακού» δεν στάθηκε ικανή να εξασφαλίσει το επιθυμητό, για τις ελίτ, αποτέλεσμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και η δημόσια διαφοροποίηση πρωτοκλασάτων στελεχών του Ρεπουμπλικανικού κόμματος που εναντιώθηκαν στον Τραμπ, δεν στάθηκε ικανή να αποτρέψει την επικράτησή του. Όλες οι φωνές αυτές αγνοήθηκαν καθώς το «κίνημα Τραμπ» δημιουργούσε ένα ρεύμα στη συνείδηση των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, ακόμα και της κρατικής μηχανής (δες έρευνες FBI σε βάρος της Χίλαρι Κλίντον) που δεν μπορούσε να επηρεασθεί αποτελεσματικά.
Οι ελίτ όμως αγνόησαν και το μήνυμα που σηματοδότησε η προσπάθεια Σάντερς να αναδειχθεί υποψήφιος των Δημοκρατικών. Δεν έχει μεγάλη σημασία πια να αναρωτηθεί κανείς για το ποια θα ήταν η έκβαση του αποτελέσματος των προεδρικών εκλογών με άλλη υποψηφιότητα. Η δυσκολία όμως που αντιμετώπισε η Κλίντον και το σύστημα των Δημοκρατικών μέχρι να ηττηθεί ο Σάντερς, που αποτέλεσε προοδευτική έκφραση της αντίθεσης στις επιλογές των κυρίαρχων αμερικανικών κομμάτων, πιστοποιεί ότι η αντίθεση στη καμαρίλα των επώνυμων στελεχών είναι ισχυρή σε ολόκληρο το φάσμα της πολιτικής ζωής των ΗΠΑ και εκφράζει το τέλος της αδιαφορίας σημαντικών τμημάτων των πολιτών μπροστά στη συνέχιση των πολιτικών εξαθλίωσης τους. Φαίνεται ότι και στις ΗΠΑ υπάρχει και διευρύνεται ένα προοδευτικό κίνημα πολιτών που δεν εκφράζεται από τις δύο κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις. Πρόκειται για δυνάμεις πολύ περισσότερες που αυτές τις πρώτες μέρες διαδηλώνουν κατά του Τραμπ και αναζητούν μια τολμηρή εναντίωση στις κυρίαρχες πολιτικές, την ίδια στιγμή που εγκαταλείφθηκαν και έμειναν «ακέφαλες» καθώς ο Σάντερς δεν τόλμησε να προχωρήσει μόνος και προτίμησε να στηρίξει την υποψηφιότητα της Κλίντον. Μένει να δούμε το πως θα εξελιχθεί και αυτή η τάση.
Παγκόσμιο φαινόμενο και πολλαπλές αντιφάσεις
Διαπιστώνεται ότι παγκόσμια αναπτύσσεται μια λαϊκή τάση αμφισβήτησης της παγκοσμιοποίησης, με έρεισμα σε τμήματα που πλήττονται. Η παγκοσμιοποίηση δεν έχει την αίγλη που είχε, ούτε συγκινεί πλέον, αντίθετα αμφισβητείται έντονα. Αυτή η τάση εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε γειτονιά του πλανήτη, έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και πρόσημα. Η νίκη Τραμπ δεν μπορεί να μη συσχετισθεί με την επικράτηση του Brexit στη Βρετανία. Ακόμα και η επιλογή Πούτιν στη μετά Γέλτσιν εποχή, σηματοδοτούσε τη βαθειά θέληση ενός λαού να μπει τέλος στην εποχή οικονομικής και κοινωνικής διάλυσης της Ρωσίας και τη μετατροπή της σε πειθήνιο όργανο της Δύσης. Τα παραδείγματα αυτά έχουν σημαντικές διαφορές αλλά και κοινά χαρακτηριστικά με την περίπτωση Τραμπ. Ο τελευταίος εκλέχθηκε προβάλλοντας την ανάγκη η Αμερική να σταθεί στα πόδια της φροντίζοντας την οικονομία της. Εξήγγειλε περιορισμούς στα προνόμια της χρηματιστηριακής ελίτ, αναδίπλωση των ΗΠΑ από τα πολεμικά μέτωπα, επιδίωξη της ειρήνης με όσους την επιθυμούν και ισχυροποίηση των ΗΠΑ μέσα από την οικονομική και τεχνολογική τους κυριαρχία που έχει καμφθεί.
Αντίστοιχα είναι τα αιτήματα που προβάλλονται από τους ηγέτες πολύμορφων συντηρητικών, ξενοφοβικών κομμάτων στην Ευρώπη και αλλού. Δεν είναι τυχαίο που η Λεπέν στη Γαλλία φιλοδοξεί να αποτελέσει τη συνέχεια των όσων συμβαίνουν σήμερα στις ΗΠΑ. Βέβαια η «επιστροφή της πολιτικής» στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, και η αμφισβήτηση της παντοκρατορίας των αγορών και της χρηματιστηριακής ελίτ, καθόλου δεν σημαίνει ανατροπή των συσχετισμών. Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός διατηρεί την ηγεμονία του και παίζει, θα παίξει, καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις.
Είναι βέβαιο ότι οι εξαγγελίες Τραμπ θα φιλτραρισθούν πολλές φορές μέσα από τα όσα η πραγματικότητα ή και οι μηχανισμοί θα στήσουν εμπρός του. Ο Τραμπ σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί πολιτικό που εκφράζει μια θετική, προοδευτική διέξοδο στα προβλήματα των πολιτών των ΗΠΑ και του πλανήτη. Αποτελεί ερώτημα αν θα οδηγήσει βίαια τις εξελίξεις στις ΗΠΑ σε μια σκληρή πολιτική εις βάρος των μειονοτήτων, των φυλακισμένων ή των δημοκρατικών ελευθεριών. Ο ίδιος δεν εμφανίζεται σαν συνέχεια της πολιτικής Μπους, που, ας θυμηθούμε, ανέχθηκε με άνεση ολόκληρη η προοδευτική – «αριστερή» και η συντηρητική έκφραση των οπαδών της παγκοσμιοποίησης. Οι εξαγγελίες Τραμπ απέχουν ακόμα από το ούλτρα ακροδεξιό καθεστώς Μπους που είχε γίνει αποδεκτό από όλους με τιμές (εξαγωγή πολέμων, «πατριωτικός νόμος», «νέος αμερικάνικος αιώνας», Γκουαντάναμο κλπ) τόσο στην εσωτερική πολιτική όσο και στις διεθνείς σχέσεις. Μένει να δούμε τη συνέχεια, αν και προς το παρόν διαφαίνεται μια προσπάθεια συμμαζέματος του διχασμού που δείχνει να αναπτύσσεται μετά την εκλογή Τραμπ. Μένει να δούμε την αντοχή και τη μαζικότητα των κινητοποιήσεων εναντίον του. Μένει να δούμε και την ικανότητα να εκφράσουν αυτές, από προοδευτική σκοπιά, τα διλήμματα που ανέδειξαν τον Τραμπ στην εξουσία.
Πολλά θα κριθούν και από το τι θα πετύχει ο ίδιος ο νέος πρόεδρος. Αναμφισβήτητα θα υποστεί τις συνέπειες ενός ασφυκτικού έλεγχου από τις οικονομικές ελίτ, τα χρηματοοικονομικά και βιομηχανικά συμπλέγματα που διαφεντεύουν τις τύχες των ΗΠΑ. Θα επιχειρηθεί να επιβληθούν τετελεσμένα ενώ δεν αποκλείονται τρικλοποδιές και προβοκάτσιες στα πρώτα του βήματα και ιδιαίτερα στο μεταβατικό διάστημα μέχρι την ανάληψη της εξουσίας τον ερχόμενο Δεκέμβρη. Μένει να αποδειχθεί ποια και πόσα θα μπορέσει να παρακάμψει, πόσα θα μπορέσει να προχωρήσει και ποια στάση θα κρατήσει απέναντι του το ίδιο του κόμμα παρά τη κυριαρχία του σε όλες τις βασικές μορφές εξουσιών στις ΗΠΑ, Βουλή των Αντιπροσώπων, Γερουσία και Ανώτατο Δικαστήριο.
Η εποχή που ανατέλλει με την εκλογή Τραμπ θα είναι εποχή μεγαλύτερης αστάθειας. Η ανησυχία των Γερμανών ηγετών της Ε.Ε δείχνει ακριβώς τις ανησυχίες για την τομή που σηματοδοτεί, στα μέχρι τώρα, δεδομένα το εκλογικό αποτέλεσμα των ΗΠΑ.
Το ίδιο αναμενόμενη είναι η αφασία της συστημικής αριστεράς. Η ταύτιση των επιχειρημάτων της με τους συντηρητικούς και τη σοσιαλδημοκρατία, η από κοινού υπεράσπιση των αξιών της παγκοσμιοποίησης με τις ιθύνουσες δυνάμεις και τα ιερατεία των αγορών πιστοποιούν τον βαθύτατο εκφυλισμό της. Σήμερα χρειάζεται ένας διπλός διαχωρισμός τόσο από το νεοσυντηρητισμό και τη σοσιαλδημοκρατία όσο και από τον κοσμοπολιτισμό των τμημάτων της «αριστεράς» που προσκυνούν την παγκοσμιοποίηση.
Το πραγματικό ερώτημα είναι αν θα αναδειχθούν δυνάμεις που αντιλαμβάνονται τα μεγάλα αιτήματα των καιρών, τα μεγάλα σκιρτήματα των λαών, πέρα από τους παραμορφωτικούς φακούς της επιβίωσης στην πολιτική σκηνή σαν συνέχεια ή και ακίνδυνο κομμάτι του σημερινού πολιτικού συστήματος.
