Ο Δρόμος μίλησε για το φαινόμενο του λαϊκισμού με τον Σωτήρη Μητραλέξη, ο οποίος σε πρόσφατες τοποθετήσεις του, έχει επιχειρηματολογήσει αρκετά γύρω από τους λόγους για τους οποίους ο λαϊκισμός ενοχοποιείται συχνά από τον κυρίαρχο λόγο. Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πόλεως, στην Κωνσταντινούπολη, και ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο του Winchester.
Συνέντευξη στον Βασίλη Ξυδιά
Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη και την Αμερική· το φάντασμα του λαϊκισμού. Ποιος πιστεύετε κύριε Μητραλέξη, ότι είναι ο λόγος που ενοχοποιείται σε αυτόν τον βαθμό σήμερα ο λαϊκισμός στις δυτικές κοινωνίες;
Αλλόκοτο και αναπάντεχο σύμμαχο θα βρούμε σε ένα πρόσφατο φρασίδιο του διαβόητου Francis Fukuyama: «“Λαϊκισμός” είναι η ετικέτα την οποία οι πολιτικές ελίτ κολλάνε στις πολιτικές που υποστηρίζονται από απλούς πολίτες και οι οποίες δεν τους αρέσουν». Δεν πρέπει να μπερδεύουμε το «φάντασμα» με τον «μπαμπούλα»…
Βέβαια, άμα κληθούμε να ορίσουμε τον λαϊκισμό καταλήγουμε συνήθως σε δύο ορισμούς που τυγχάνουν πάρα πολύ προβληματικοί για τους ίδιους τους ταμπελοποιούς. Eίτε ο λαϊκισμός είναι η «δημαγωγία», τα ανεύθυνα ψεύδη ή τα συναισθήματα για την χειραγώγηση του λαού—άρα πρωταθλητές του λαϊκισμού είναι ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Donald Tusk που δήλωσε ότι με το Brexit θα τελειώσει ο δυτικός πολιτισμός και ο Obama της «Αλλαγής» και της «Ελπίδας». Είτε, με τον δεύτερο και συνήθη επιστημονικό ορισμό, λαϊκισμός είναι τα σχήματα «λαού», αυθαίρετα προσδιορισμένου, εναντίον «ελίτ». Τί γίνεται όμως όταν εκ των πραγμάτων υφίστανται προσδιορίσιμες ελίτ, στις οποίες κάποιος αντιπαρατίθεται πολιτικά; Προφανώς, είναι… απλώς λαϊκιστής, δεν πρόκειται για πολιτική επιλογή!
Το ζήτημα, λοιπόν, είναι ότι έχει ταυτοποιηθεί μια (ακραιο)κεντρώα φιλελεύθερη συναίνεση η οποία λαμβάνει σε όλον τον δυτικό κόσμο προβλέψιμες αποφάσεις «στον αυτόματο πιλότο», και ότι αυτή η συναίνεση υφίσταται απανωτές απρόβλεπτες μεγαλειώδεις ήττες από μη ομογενοποιήσιμες μεταξύ τους πολιτικές δυνάμεις που αντιτίθενται σε αυτήν: Brexit, Trump, «Όχι» στο ελληνικό δημοψήφισμα, και η λίστα συνεχίζεται σύντομα με άκρως ενδιαφέρουσες εξελίξεις. Ε, όλη αυτή η αμφισβήτηση του «αυτόματου πιλότου» τσουβαλιάζεται συλλήβδην ως «λαϊκισμός», στον οποίον υποτίθεται πως δεν νοείται να καταπέσει κανένας αξιοπρεπής πολίτης. Το επιχείρημα είναι, τελικά, ηθικολογικό: οι ακροκεντρώες πολιτικές επιλογές είναι ηθικά επιτρεπτές, αλλά επιχειρείται να εμπεδωθεί ότι κυριολεκτικά οποιαδήποτε άλλη πολιτική επιλογή είναι ηθικά ανεπίτρεπτη.
Οι συντηρητικές δυνάμεις φαίνεται σήμερα να διχάζονται, ενώ οι λεγόμενες προοδευτικές, συμπλέουν σχεδόν στο σύνολό τους με την καταδίκη του φαινομένου; Ποια είναι η σχέση της Δεξιάς και της Αριστεράς με τον λαϊκισμό;
Η διεθνής «καταδίκη του λαϊκισμού» υπερβαίνει εντελώς την διάκριση Αριστεράς-Δεξιάς, και μας θυμίζει κάπως την ελλαδική «θεωρία των δύο άκρων». Κάτω από την ταμπέλα του λαϊκισμού ενοποιούνται αυθαίρετα όλα τα πριν διεστώτα: αριστεροί με δεξιούς, Corbyn με Orban, Putin με Podemos, Sanders με Trump, κοινωνικά συντηρητικοί ή οικονομικά σοσιαλίζοντες με τα αντίθετά τους, όλα μέσα στο τσουβάλι. Προσέξτε ότι η «μη-λαϊκιστική πολιτική» είναι ενιαία σε όλα τα μεγάλα ζητήματα, και διαφοροποιείται αριστερόστροφα ή δεξιόστροφα μόνο στα μικρότερα και δευτερεύοντα.
Βέβαια, πολλές καταδικαζόμενες ως λαϊκιστικές εξελίξεις έχουν δεξιό ή και ακροδεξιό πρόσημο. Νομίζω πως υπάρχουν δύο κυρίως λόγοι για τους οποίους «αριστερές» πρωτοβουλίες πέτυχαν στην αμφισβήτηση της ακροκεντρώας συναίνεσης λιγότερο απ’ ότι οι «δεξιές», αυτοεμποδιζόμενες από το να εκφράσουν την περιρρέουσα αγανάκτηση. Πρώτον, η αγανάκτηση αυτή συχνά απευθύνεται ενάντια στο υπερεθνικό επίπεδο που «υφαρπάζει τη δημοκρατία», με αίτημα την ανάκτηση εθνικής, δημοκρατικής, λαϊκής κυριαρχίας, ενώ τα διεθνιστικά αντανακλαστικά της αριστεράς δεν της επέτρεψαν πλήρως να εκφραστεί και να εκφράσει μέσα σ’ αυτό. Δεύτερον, υφίσταται μια «ανακύκλωση αξιών» ανάμεσα στην mainstream αριστερά και στο αφήγημα της φιλελεύθερης συναίνεσης (π.χ. προστασία των δικαιωμάτων κοινωνικών μειονοτήτων), και η φιλελεύθερη συναίνεση πέτυχε με αυτήν την ψευδαισθητική παράκαμψη, ρίχνοντας επιλεκτικά τον προβολέα, να προβάλλει τους «λαϊκιστές» εχθρούς της ως εχθρούς και της αριστεράς.
Τελικά κύριε Μητραλέξη, αν λαϊκισμός βαφτίζεται κάθε απόπειρα αμφισβήτησης των κυρίαρχων ελίτ, δεν ακούγεται και κακή ιδέα… Μπορεί σήμερα η έννοια αυτή να ορίσει μια πολιτική ταυτότητα με θετικό τρόπο ή περιλαμβάνει αντιφατικές και αποκλίνουσες τάσεις;
Νομίζω πως δεν μπορεί, γιατί οι αντιφάσεις και οι σοβαρές διαφορές αναδύονται μόλις κάτσουμε να συζητήσουμε ποιοί ακριβώς είναι «η ελίτ» και ποιοί δεν είναι. Στην (καθ’ αυτήν προβληματική) επιστημονική κριτική του λαϊκισμού επισημαίνεται σωστά ότι η ομογενοποίηση όλων ως «λαού» εναντίον μιας μικρής ή μεγαλύτερης «ελίτ» σβήνει/κρύβει εντέχνως όλες τις αντιφάσεις συμφερόντων, εντός του ίδιου του λαού (π.χ. ταξικές διαφορές) και τον παρουσιάζει ως έχοντα μία ενιαία «θέληση», κάτι το οποίο αποδεικνύεται στην πορεία εξαιρετικά προβληματικό.
Μολαταύτα, το αίτημα «να πάρουμε πίσω τον έλεγχο» (συνήθως από υπερεθνικούς και μη άμεσα εκλεγμένους αποφασίζοντες, πολιτικούς ή άλλους, και τον αυτόματο πιλότο τους) έχει πολύ δρόμο μπροστά του μέχρι να φτάσουμε σε τοίχο διαφορών και αντιφάσεων: είναι ένα σαφές αίτημα, που διαγιγνώσκει ένα απολύτως υπαρκτό πρόβλημα. Οπότε ναι, θεωρώ ότι επί της παρούσης ο «λαϊκισμός» είναι η μόνη μας ελπίδα.
Δείτε εδώ ολόκληρο το αφιέρωμα του Δρόμου με τίτλο: Το φάντασμα του λαϊκισμού πλανιέται πάνω από την Δύση.
