«Η άρνηση ήταν ανέκαθεν μια πράξη ουσιώδης. Η άρνηση, για να λειτουργήσει, πρέπει να είναι μεγάλη, όχι μικρή, πρέπει να είναι ολική, όχι μερική… Είναι όμως επιτακτική η ανάγκη να προβούμε σε δραματικές και δραστικές αλλαγές που θα ανταποκρίνονται στη δραματική κατάσταση στην οποία ζούμε… Ίσως, τελικά, να είμαι εγώ αυτός που κάνει λάθος, αλλά επιμένω να λέω ότι βρισκόμαστε όλοι σε κίνδυνο».
Πιερ Πάολο Παζολίνι, Ρώμη, Σάββατο 1 Νοεμβρίου 1975, μία μέρα πριν βρεθεί το άψυχο σώμα του δολοφονημένο…
Πώς θα εγγραφεί στην κοινή παγκόσμια αίσθηση, στην παγκόσμια κοινή λογική το έτος 2022; Πώς το νοιώθουν και πώς το αισθάνονται οι σημερινοί άνθρωποι που το έζησαν; Πώς θα το δουν οι ίδιοι ή και όσοι μεγαλώνουν μέσα στο σκηνικό που έστησε η χρονιά αυτή; Πώς θα το αποτιμήσουν οι ιστορικοί του μέλλοντος που θα θέλουν να είναι –ελάχιστα έστω– τίμιοι;
Νομίζω πως το 2022 μοιάζει με μια πρεμιέρα, φαντασμαγορική και τραγική συνάμα. Επειδή, με τα όσα εκτυλίχθησαν στο «θέατρο του κόσμου» στη διάρκειά της, τα οποία κυοφορούνταν εδώ και καιρό, ξεκινά μια νέα «κοσμο-εικόνα», μια νέα ιστορική φάση σφοδρών αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων, μια νέα πραγματικότητα που θα επιδράσει καθοριστικά και άμεσα-πρακτικά στους συσχετισμούς, τις δυνάμεις, τις κοινωνίες, τις χώρες, την καθημερινότητα, τον ίδιο τον άνθρωπο, σε ό,τι έχει και σε ό,τι είναι, στον ψυχισμό του, τη συνείδησή του, το υποσυνείδητό του. Για όποιον θέλει να σκέπτεται, η πρεμιέρα του «2022» είχε προαναγγελθεί, είχε σχεδόν διαφημιστεί, είχε προετοιμαστεί, πάλι με φαντασμαγορικό και τραγικό συνάμα τρόπο: Η πανδημία και οι τρόποι αντιμετώπισής της, αυτό που αποκαλέστηκε «παγκόσμιο πραξικόπημα» (καραντίνες, αποστασιοποίηση, κατάσταση έκτακτης ανάγκης, κατάργηση του δημόσιου χώρου, βιοπολιτικός έλεγχος παγκόσμιων διαστάσεων) υπήρξε, μπορούμε να ισχυριστούμε, η πρόβα τζενεράλε για την πρεμιέρα, και παράλληλα η μεγάλη διαφημιστική της καμπάνια.
Η κοινή αίσθηση λοιπόν –κάτι που δεν μπορεί να μετρηθεί επακριβώς, αλλά είναι υπαρκτό και παίζει ρόλο– προσλαμβάνει το 2022 ήδη σαν μια νέα εικόνα του κόσμου, που τα κύρια χαρακτηριστικά της δεν είναι πια το είδωλο-πραγματικότητα της «παγκοσμιοποίησης» και της ελεύθερης αγοράς, αλλά κάτι διαφορετικό: οι σκληρές στρατοπεδεύσεις, η δημιουργία νέων συγκρουόμενων μπλοκ, με φθίνουσα τη δυτική ηγεμονία και με ανάδυση νέων ισχυρών κέντρων. Ο πόλεμος, η στρατιωτικοποίηση, η πολεμική οικονομία, επιταχύνουν τάσεις και αναδεικνύουν αντιθέσεις και ανταγωνισμούς που δεν χωρούν πλέον στο πλαίσιο της χθεσινής «παγκοσμιοποίησης».
Από μια άλλη πλευρά, το 2022 ήταν μια χρονιά που οι «μεγάλοι» (οι εκπρόσωποι των τριών κοσμοκρατορικών δυνάμεων: ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία) και «μίλησαν», και «έπραξαν». Δηλαδή, ευρισκόμενοι σε διαφορετική θέση μέσα στη νέα «κατάσταση», έχουν πλήρη συνείδηση του τι διακυβεύεται, και προχώρησαν σε αποφασιστικές κινήσεις και διαμόρφωσαν (ή διαμορφώνουν) έναν «πολιτικό λόγο» που να συγκροτεί την ισχύ τους, να δημιουργεί μια αποδοχή-συναίνεση στις επιλογές και τις κινήσεις τους. Όλα αυτά είναι πλέον ορατά και φανερά.
Οι «μαύρες τρύπες»
Υπάρχουν όμως δύο μεγάλες «μαύρες τρύπες» ή και «σιωπές». Που και για αυτές οι «μεγάλοι» έχουν πλήρη επίγνωση.
Η πρώτη μεγάλη «μαύρη τρύπα» ή «σιωπή», αφορά το σοκ και την επενέργεια που είχαν στη συντριπτική πλειοψηφία του πλανήτη και τα δύο μεγάλα φαντασμαγορικά events, δηλαδή η «πρόβα τζενεράλε» της πανδημίας και η πρώτη σκηνή της «πρεμιέρας» με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Και τα δύο μένουν να αιωρούνται σαν μυστήρια, σαν ανεξήγητα. Από τη μια ένας ιός απειλεί την ανθρωπότητα και τη ζωή (και οι τρεις «μεγάλοι» έχουν κοινή θέαση της «απειλής» και την εργαλειοποιούν κατάλληλα, στο στιλ «θα ζούμε με πανδημίες»), από την άλλη ένας «Πούτιν που δεν ξέρουμε τι έχει στο μυαλό του» έκανε μια εισβολή – κήρυξε τον πόλεμο, είναι εκπρόσωπος του αιώνιου «κακού», πρέπει να τον συντρίψουμε, διότι έρχεται και ο σκοτεινός ασιάτης, ο Κινέζος, που θέλει να καταπιεί την Ταϊβάν και να κατακτήσει όλο τον κόσμο.
Το σοκ και η ζημιά προκάλεσαν, σε πολύ βαθύτερα πλαίσια απ’ όσο νομίζουμε, είχε καθηλωτικό αποτέλεσμα. Αποδιοργάνωσε κι άλλο και προξένησε μεγαλύτερη σύγχυση και αίσθηση αδυναμίας στις λαϊκές μάζες σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε ένα βαθμό, συγκάλυψε τις κινητήριες δομικές αιτίες (επειδή αυτά που συμβαίνουν –και στην πρόβα τζενεράλε και στην πρεμιέρα– δεν ανήκουν στον κόσμο της «ενδεχομενικότητας»). Αυτή η διαπίστωση μας μεταφέρει στη δεύτερη «μαύρη τρύπα» – «σιωπή».
Η δεύτερη λοιπόν αφορά ακριβώς πως κανείς (επαναλαμβάνουμε, κανείς) από τους 3 μεγάλους δεν ομιλεί για τον καπιταλισμό, για το καπιταλιστικό σύστημα και την κρίση του, τη δομική του κρίση. Κανείς τους δεν αναφέρει ότι εκεί εντοπίζονται οι βασικές αιτίες, οι βασικές αντιθέσεις, οι κύριες τάσεις. Ο λόγος της απέραντης και ουσιαστικής σιωπής είναι ότι και οι τρεις κινούνται στο έδαφός του, τον υποστηρίζουν, αποτελούν αντιφατικές αλλά δομικά προσδιορισμένες εκφράσεις της σχέσης κεφάλαιο και των μεταμορφώσεων που αυτή εκκινεί (πάντα στον βωμό του μέγιστου υπερκέρδους και της εκμετάλλευσης της ζωντανής εργασίας). Επειδή ζούμε στην περιοχή της «κουλτούρας ακύρωσης» που εμφανίστηκε πριν λίγα μόνο χρόνια και εξαπλώθηκε*, η μεγαλύτερη «ακύρωση» αφορά την όποια αναφορά στον καπιταλισμό ως σύστημα. Ακόμα και η λέξη αποφεύγεται, ακόμη και διανοούμενοι που τη χρησιμοποιούσαν «αυτολογοκρίνονται». Πρόσφατα μάλιστα στο twitter υπήρξαν επιθέσεις και παρεμβάσεις που καταγγέλλουν όσους χρησιμοποιούν έστω τον όρο «νεοφιλελευθερισμός»…
Όπως και να το κάνουμε, βρισκόμαστε μπροστά σε μια παγκόσμιας διάστασης επιχείρηση «φυσικοποίησης» του καπιταλισμού ως αιώνιου, μοναδικού και προσιδιάζοντος πλαισίου ύπαρξης της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να «ακυρώνονται» όχι μόνο όσοι τον αμφισβητούν, αλλά και όσοι επισημαίνουν ορισμένες αρνητικές πλευρές του. Ο Μαρκ Φίσερ (1968-2017) στο βιβλίο του «Καπιταλιστικός ρεαλισμός» το 2009, είχε τονίσει πως «είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου, παρά το τέλος του καπιταλισμού». Όταν «αυτό που έχουμε να αντιμετωπίσουμε σήμερα είναι μια πολύ βαθύτερη, πολύ πιο διαβρωτική αίσθηση εξάντλησης, πολιτισμικής και πολιτικής στειρότητας» και η ενστάλλαξη της πεποίθησης πως η μόνη βεβαιότητα είναι η απουσία καλύτερου μέλλοντος, μια «προδιαγεγραμμένη» πορεία προς τη δυστοπία αποτελεί τη μοναδική «ρεαλιστική» αντίληψη της πραγματικότητας.
Ο Φίσερ τουλάχιστον μιλούσε για τον «καπιταλιστικό ρεαλισμό». Τώρα αυτό «ακυρώνεται», επιβάλλεται μια στείρωση της σκέψης και του στοχασμού ακόμα πάνω στον καπιταλισμό και την πορεία του. Ο καπιταλισμός ταυτίζεται με τη φυσική κατάσταση πραγμάτων, τη φυσιολογική, την πιο ρεαλιστική, και όλοι προσαρμόζονται ή οφείλουν να προσαρμοστούν στη μοναδική πραγματικότητά του. Δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα, δεν υπάρχει άλλο μέλλον. Ο Δυτικός συνασπισμός τον ταυτίζει με την «ελευθερία» γενικά και ταμπουρώνεται, στρατοπεδεύει απέναντι σε άλλα τμήματα του κόσμου του κεφαλαίου, που τα χαρακτηρίζει ανελεύθερα και απολυταρχικά. Στην κουλτούρα ακύρωσης που τον διαπερνά «ακυρώνει» ολόκληρο τον ρώσικο πολιτισμό και ό,τι έχει παραχθεί από αυτόν. Οι άλλοι δύο πόλοι προσπαθούν να ορθώσουν μια άλλη πολιτική πρόταση, χωρίς όμως να θίγουν την ουσία του προβλήματος, την πραγματικότητα του κεφαλαίου και άρα των καπιταλιστικών σχέσεων. Θα κατηγορήσουν τη Δύση και τον ηγεμονισμό, άντε να ομιλήσουν λίγο για αποικιοκρατία και ναζισμό (π.χ. Πούτιν), αλλά καθόλου για καπιταλισμό. Οι Κινέζοι, που ομιλούν στο όνομα του «κομμουνιστικού κόμματος», παραδόξως δεν λένε τίποτα για το καπιταλιστικό σύστημα. Ο Σι Τζινπίνγκ στο πρόσφατο 20ό Συνέδριο του Κ.Κ. Κίνας δεν ανέφερε καν τις λέξεις «καπιταλισμός», «κρίση του καπιταλισμού». Απόλυτη σιωπή.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια παγκόσμιας διάστασης επιχείρηση «φυσικοποίησης» του καπιταλισμού ως αιώνιου, μοναδικού και προσιδιάζοντος πλαισίου ύπαρξης της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να «ακυρώνονται» όχι μόνο όσοι τον αμφισβητούν, αλλά και όσοι επισημαίνουν ορισμένες αρνητικές πλευρές του…
Η νέα κοσμο-εικόνα και οι τάσεις της
Όπως έχει ειπωθεί από πολλές πλευρές, οδεύουμε προς έναν «πολυπολικό κόσμο», έναν κόσμο όπου η ηγεμονία της Δύσης θα είναι σχετική κι όχι απόλυτη, έναν κόσμο στον οποίο θα παίζουν ρόλο μεγαλύτερο κι άλλα κέντρα. Ο αναλυτής Ούγκο Ντίξον κάνει λόγο για «πολυκεντρική νέα τάξη πραγμάτων» (Καθημερινή, 20/12/22) και διαβάζει πιο ρεαλιστικά το τι γίνεται. Ο όρος που χρησιμοποιεί μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση, ή μάλλον σε ποιο έδαφος γίνονται όσα συμβαίνουν. Άλλωστε το «νέα τάξη πραγμάτων», όποτε εξαγγέλθηκε ως σύνθημα και στόχος (Χίτλερ, Μπους κ.λπ.), πάντα απέβλεπε σε αντιδραστικότατα σχέδια εξάπλωσης και κυριαρχίας.
Σε αυτήν την εκκολαπτόμενη κατάσταση «πολυκεντρικής νέας τάξης πραγμάτων» τα πεδία της αντιπαράθεσης –πάντα στο έδαφος της πολυοργανικής κρίσης που διαπερνά όλο το σύστημα– είναι κοινά: Οικονομία, δηλαδή αγορές, πόροι, νόμισμα, διεθνές εμπόριο, ενέργεια στο νέο διαμορφούμενο περιβάλλον. Πόλεμος, δηλαδή επίλυση με στρατιωτικό τρόπο αντιθέσεων και μπλοκαρισμάτων, με νέα οπλικά συστήματα και ευρεία δοκιμασία τους, με στρατιωτικούς εξοπλισμούς και προετοιμασίες. Νέοι μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου σε συνθήκες μεταδημοκρατίας στη Δύση, και με απαγόρευση κάθε αντιπολίτευσης στα δύο άλλα κέντρα. Αποφασιστικό ρόλο και στα τρία αυτά πεδία παίζει η μάχη της καινοτομίας, που με τη σειρά της συγκροτεί ένα ακόμα πεδίο, ιδιαίτερα καθοριστικό.
Τα πεδία είναι κοινά και στα τρία κέντρα, και οι μηχανές έχουν φουλάρει. Χρειάζονται και το «αφήγημα», γιατί χωρίς αυτό δεν γίνεται να είναι αποτελεσματική η στρατοπέδευση και ο θεληματικός εγκλεισμός μαζών στους στόχους κάθε κέντρου.
Για να φανούν πιο καθαρά τα όσα λέμε, θα αναφερθούμε σε δύο μόνο ισχυρές τάσεις που διαπερνούν το σημερινό «κοσμο-σύστημα» έτσι όπως εξελίσσεται το «έργο», στηριζόμενοι κυρίως στη δυτική μορφοποίηση που επιχειρείται (και γνωρίζοντας ότι οι «απαντήσεις» των άλλων δύο κέντρων κινούνται σε μια παράλληλη τροχιά).
Α) Στρατοπεδεύσεις και «friend-shoring»
Η σε εξέλιξη σύγκρουση των βασικών κέντρων τροποποιεί όλες τις εμπορικές και διεθνείς σχέσεις, όλες τις αλυσίδες ανεφοδιασμού και αξιοποίησης. Αυτό συμβαίνει και με το προβαλλόμενο δόγμα του λεγομένου «friend-shoring», που συνιστά «μια επιχειρηματική στρατηγική που ευνοεί την αγορά προμηθειών (κυρίως πρώτων υλών) και τη χρήση εφοδιαστικών αλυσίδων μόνο μέσα από φιλικές χώρες και συμμάχους».
Δόγμα που υποστηρίζει με φανατισμό η Τζάνετ Γέλεν, υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ: «Στόχος μας πρέπει να είναι να επιτύχουμε ελεύθερο αλλά ασφαλές εμπόριο. Ας το κάνουμε με τις χώρες στις οποίες γνωρίζουμε ότι μπορούμε να βασιστούμε. Με την ενθάρρυνση του friend-shoring, βασισμένοι σε μεγάλο αριθμό αξιόπιστων χωρών, θα μπορούμε να συνεχίσουμε να εγγυόμαστε με ασφάλεια την πρόσβαση στην αγορά, ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι για την οικονομία μας. […] Τείνω να βλέπω το friend-shoring ως μια ομάδα εταίρων με τους οποίους νιώθουμε συντονισμένοι στη γεωπολιτική μας θέση».
Σύμφωνα με τον Αλεσάντρο Μινόν, πρόεδρο της Finest, «με το friend-shoring ο στόχος είναι να δημιουργηθούν ασφαλείς αλυσίδες αξίας χωρίς κινδύνους, εκεί όπου ξαφνικές διακοπές ή αλλαγές στις συνθήκες είναι εξαιρετικά απίθανες».
Οι ΗΠΑ επιβάλλουν αυτήν τη στρατοπέδευση – δυτική οχύρωση και πίεση προς τους ανταγωνιστές, εξοστρακισμού τους από τις διεθνείς αγορές κ.λπ. Ήδη το βλέπουμε στον ενεργειακό τομέα: διακοπή κάθε ανεφοδιασμού από Ρωσία και αγορά LNG, πολύ ακριβότερου του πετρελαίου-αερίου, αποκλειστικά από τις ΗΠΑ… Το «friend-shoring» θα επεκταθεί και απέναντι στην Κίνα λίαν συντόμως… Χώρες όπως η Ελλάδα θα συμπεριφερθούν ως συμπληρωματικά εξαρτήματα της «friend-shoring» υπό αμερικάνικη ηγεμονία στρατηγικής…
Β) «Ο πόλεμος επί της γνώσης» (Cognitive Warfare)
Δεύτερος βραχίονας-πυλώνας της «πολυκεντρικής νέας τάξης πραγμάτων» είναι ο «πόλεμος επί της γνώσης» (Cognitive Warfare), δηλαδή η συμπλήρωση των πεδίων σύγχρονων πολέμων με το πεδίο του «πόλεμου επί της γνώσης». Όπως αναφέρει ο Jonas Tögel, «από το 2020, το ΝΑΤΟ προωθεί σχέδια για τον ψυχολογικό πόλεμο, που πρέπει να θεωρηθεί ισόβαθμος με τους πέντε αναγνωρισμένους τομείς λειτουργίας της στρατιωτικής συμμαχίας (γη, θάλασσα, αέρας, διάστημα, κυβερνοχώρος)». Πρόκειται για το πεδίο μάχης της κοινής γνώμης. Τα έγγραφα του ΝΑΤΟ μιλούν για τον «πόλεμο επί της γνώσης» – ψυχικό πόλεμο.
Με τις ονομαζόμενες «τεχνικές της ήπιας ισχύος» περιγράφονται όλα τα ψυχολογικά εργαλεία επιρροής και χειρισμού με τα οποία οι άνθρωποι μπορούν να χειραγωγηθούν, με τρόπο τέτοιο ώστε οι ίδιοι να μην μπορούν να αντιληφθούν αυτόν τον έλεγχο. Χωρίς αυτή τη χειραγώγηση δεν μπορεί να κερδηθεί ο πόλεμος για την «κοινή γνώμη», και γενικά ο ψυχολογικός πόλεμος.
Ένα από τα πρώτα έγγραφα του ΝΑΤΟ σχετικά με αυτά τα σχέδια είναι ένα δοκίμιο του Σεπτεμβρίου 2020, γραμμένο για λογαριασμό του Κόμβου Καινοτομίας του NATO (συντομογραφία: IHub), που αναφέρεται στον «Έκτο Τομέα Επιχειρήσεων του ΝΑΤΟ». Σύμφωνα με αυτό, «ο ίδιος ο άνθρωπος πρόκειται να ανακηρυχθεί το νέο θέατρο πολέμου, το ονομαζόμενο ανθρώπινο πεδίο (ανθρώπινη σφαίρα)». Μάλιστα οι συγγραφείς του δοκιμίου καλούν το ΝΑΤΟ να δράσει γρήγορα και να θεωρήσει το ανθρώπινο πνεύμα ως τον «έκτο τομέα επιχειρήσεων» του ΝΑΤΟ.
Η δε Γαλλίδα αμυντική εμπειρογνώμονας Marie-Pierre Raymond χαρακτήρισε το πεδίο του πολέμου επί της γνώσης ως «την πιο προηγμένη μορφή χειραγώγησης που υπάρχει σήμερα».
Τα μέσα που χρησιμοποιούνται και στις δύο αναφερόμενες τάσεις και στρατηγικές στηρίζονται αποφασιστικά στην καινοτομία, την τεχνητή νοημοσύνη, τους κβαντικούς υπολογιστές, τη νανοτεχνολογία, την κρυπτογραφία, τη ρομποτική, τα drones κάθε είδους. Μόνο που όλα αυτά χρειάζονται τον άνθρωπο για να γίνουν, για να χρησιμοποιηθούν, για να λειτουργήσουν – αλλά έχουν και σαν στόχο τον άνθρωπο και όλες τις κοινωνικές μορφές που αυτός ανέπτυξε σε περίπου 10.000 χρόνια γνωστής ιστορίας.
***
Η σύγκρουση που αναφέραμε και η ίδια η κίνηση και οι μεταμορφώσεις του κεφαλαίου (που την απαιτούν και την επιβάλλουν) είναι ολοκληρωτικής φύσης. Γι’ αυτό έχουν σημασία τα λόγια του Παζολίνι: «Βρισκόμαστε όλοι σε κίνδυνο… Η άρνηση ήταν ανέκαθεν μια πράξη ουσιώδης. Η άρνηση, για να λειτουργήσει, πρέπει να είναι μεγάλη, όχι μικρή, πρέπει να είναι ολική, όχι μερική… Είναι επιτακτική η ανάγκη να προβούμε σε δραματικές και δραστικές αλλαγές που θα ανταποκρίνονται στη δραματική κατάσταση στην οποία ζούμε»…
Άλλωστε αυτό που κρίνεται είναι η ίδια η ανθρώπινη υπόσταση, η ίδια η ανθρωπότητα! Το 2023 δεν θα είναι καθόλου εύκολη χρονιά. Αλλά η άρνησή μας να πάνε τα πράγματα προς τα ’κεί που τα κατευθύνουν όσοι αναφέραμε, έχει μεγάλο ιστορικό βάρος, και ανοίγει δρόμο σε άλλες δυνατότητες!
* Δες σχετικά το πολύ αξιόλογο και κατατοπιστικό άρθρο του Δημήτρη Τραυλού-Τζανετάτου Woke καπιταλισμός, δικαιωματισμός και Αριστερά, φύλλα 607 και 608.…
