Του Φώτη Τερζάκη
Ας μου επιτραπεί να ξεκινήσω αυτή τη φορά με ένα ανέκδοτο. Ένας τουρίστας περιφέρεται στην παλιά Πράγα, και βλέπει μια βιτρίνα με ρολόγια. Μπαίνει στο κατάστημα, και ρωτάει τον ηλικιωμένο Εβραίο που στέκεται πίσω από τον πάγκο:
– Μπορώ να δω ένα ρολόι χειρός;
– Δεν πουλάμε ρολόγια εδώ, κύριε.
– (Σαστισμένα) Και τί κάνετε δηλαδή;
– Περιτομές!
– Ναι, αλλά στη βιτρίνα…
– Και τι θέλατε να κρεμάσουμε στη βιτρίνα, κύριε;
Από εδώ πάμε εύκολα στη μαρξιστική έννοια της ιδεολογίας. Σε αντίθεση με την τρέχουσα περιγραφική χρήση τού όρου – την οποία, παρεμπιπτόντως, υιοθετούν και πολλοί mainstream κοινωνιολόγοι. Στη γλώσσα του Μαρξ ο όρος είχε την ιδιάζουσα έννοια της ψευδούς συνείδησης, κατά την εξής σημασία: αντεστραμμένη αντανάκλαση ενός συνόλου πραγματικών σχέσεων μέσα στη συνείδηση, έτσι ώστε να συγκαλύπτονται, και να δικαιολογούνται, υλικές σχέσεις ανισότητας και κυριαρχίας που είναι συστατικές της υπό αναπαράστασιν πραγματικότητας (π.χ. στον τίτλο του νεανικού χειρογράφου των Μαρξ και Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία). Αυτό βεβαίως ορίζει και τον τρόπο εργασίας τής κριτικής σκέψης: πρέπει να ξεκινάει πάντα από την ιδεολογία, να φέρνει στο φως τις αντιφάσεις και τις συγκαλύψεις της, προκειμένου να φτάσει εν συνεχεία στο ίδιο το συγκεκαλυμμένο: τις πραγματικές σχέσεις κυριαρχίας.
Το καταλάβαινε προφανώς από τη δική του σκοπιά και με τους δικούς του εμπειρικούς όρους ο Μακιαβέλι, πάνω από τρεις αιώνες νωρίτερα, όταν συνιστούσε στον υποθετικό ηγεμόνα του τις «αναγκαίες αποκρύψεις» – εκείνες που θα εξασφαλίσουν τη συναίνεση εκ μέρους των υπηκόων που θέλει να κυβερνήσει·και πολύ νωρίτερα, όπως φαίνεται, ήταν καθαρό στον Πλάτωνα, ο οποίος προτείνει τολμηρά στους άρχοντες-φιλοσόφους της Πολιτείας του το γενναίον ψεύδος (να αποδίδεται δηλαδή σε μια υποτιθέμενη «φύση» των ανθρώπων εκείνο που είναι αποτέλεσμα του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας)…Όμως η μαρξιστική έννοια της ιδεολογίας περιέχει κάτι περισσότερο: δεν δηλώνει απλώς τα συνειδητά ψεύδη που μετέρχεται η εξουσία, τις εσκεμμένες παραπλανήσεις της με στόχο τη χειραγώγηση των μαζών, αλλά τα ψεύδη που κι οι ίδιοι οι εξουσιαστές λένε στον εαυτό τους, έτσι ώστε να πείθονται για τη «φυσικότητα» της θέσης και των προνομίων τους – προκειμένου να ποριστεί το ηθικό έρεισμα, σαν να λέμε, που τους καθιστά ικανούς να ανταπεξέλθουν στον ρόλο τους. Εξ ου και η επιστημολογική αξία της ιδεολογίας για τη μαρξική συλλογιστική: εμπεριέχει κρυμμένες μέσα της τις αληθινές κοινωνικές σχέσεις που ο κριτικός στοχαστής αναζητά, τις οποίες θα βρει αποκρυσταλλωμένες στην ίδια της τη δομή, «διαρρηγνύοντάς» την, για να το πούμε έτσι.
Αυτό σημαίνει ότι κάθε κοινωνικά εδραιωμένο σύστημα κυριαρχίας είναι υποχρεωμένο να παράγει μορφές λόγου και αξιών: η διασφάλιση και διαιώνισή του εξαρτώνται όχι πρωτίστως από μηχανισμούς αστυνομικής/στρατιωτικής βίας, που από μόνοι τους θα ήταν ένδειξη μάλλον αστάθειας και αδυναμίας, αλλά από τη δύναμή του να εκβιάζει συναινέσεις – από τον βαθμό στον οποίον οι κυριαρχούμενες τάξεις ή ομάδες, μπορούν να συμμεριστούν τις αξίες και τις σημασίες των κυρίαρχων (ό,τι ακριβώς ο Γκράμσι ονόμαζε ηγεμονία) και αυτό ισχύει εξίσου, βέβαια, για το νεωτερικό κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Οι διαφωτιστικές θεωρίες τού Φυσικού Δικαίου, ο Γερμανικός Ιδεαλισμός, ο ωφελιμισμός κι ο επιστημονικός θετικισμός υπήρξαν μερικές από τις μεταμορφώσεις της «κυρίαρχης ιδεολογίας» των αστικών-κεφαλαιοκρατικών τάξεων μέχρι τις ημέρες μας – μεταφραζόμενες όλες σε ένα σύνολο εκλαϊκευμένων ιδεών-αξιών που καθοδηγούσαν τη ζωή αναρίθμητων ανθρώπων στον κόσμο.
Μέχρι τις ημέρες μας… Γιατί το εκπληκτικό που συμβαίνει τούτη τη στιγμή (τουλάχιστον μετά το 1991), είναι ότι αυτή η παραγωγή ηγεμονικής ιδεολογίας, με ό,τι κανονικά σήμαινε ο όρος, έχει στερέψει! Καμία απόπειρα έλλογης δικαιολόγησης των αποφάσεων που διακυβεύουν τον κόσμο μας δεν ηχεί πλέον πειστική, και οι ίδιοι οι κρατούντες μοιάζουν να έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια συγκάλυψης της ωμής, απερίφραστης και προκλητικά αυθαίρετης ισχύος: οτιδήποτε λέγεται από επίσημα χείλη έχει τον βαθμό λογικής συνέπειας του προλεχθέντος ανεκδότου, και από κανέναν δεν αναμένεται να παρθεί στα σοβαρά. Η μεθοδευμένη καταστροφή των σημασιών έχει γίνει θεμελιώδες στρατήγημα των κυρίαρχων ελίτ, το μόνο που απομένει στο ρεπερτόριο εκείνων οι οποίοι γνωρίζουν ότι δεν μπορούν πια να βασιστούν σε τίποτε άλλο από τη σκέτη δύναμη καταναγκασμού που διαθέτουν. Και προτελευταία στιγμή σε αυτή την εξέλιξη, ήταν η προσπάθεια να θεωρητικοποιηθεί ένα πραξικόπημα κατά των σημασιών/αξιών ως τέτοιων υπό τη μορφή «φιλοσοφικής» χειρονομίας (ό,τι ονόμασαν με τον αμήχανο όρο μεταμοντέρνο).
Το παράδοξο που έχει προκύψει είναι ότι η πάλη των τάξεων (αν ο όρος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακόμα, και αν καταλαβαίνουμε σε τι ακριβώς ανταποκρίνεται) δεν αντιστοιχεί πλέον σε πάλη μεταξύ αντιτιθέμενων αξιών, όπως συνήθως συνέβαινε ως τώρα στην ιστορία. Μεταφράζεται μάλλον σε πάλη μεταξύ αξιών, εν γένει, και αξιακού μηδενισμού. Αν κάτι μπορεί να ονομαστεί ακόμα κυρίαρχη ιδεολογία, είναι ο μηδενισμός στην πιο απροκάλυπτη μορφή του (θα μπορούσα επίσης να το πω «το στρατήγημα Ντεριντά»: να χρησιμοποιούνται οι λέξεις ειρωνικά, ενάντια στο ίδιο τους το νόημα). Προφανώς, το ιδίωμα των αξιών εγείρει καχυποψία σε όλους τους κύκλους οργανωμένων συμφερόντων και αποθαρρύνεται, διότι υπάρχει πάντα η υπόνοια ότι οδηγεί σε αμφισβήτηση της επικρατούσας τάξης πραγμάτων. Και είναι σωστό. Η γλώσσα των αξιών οδηγεί κατ’ ανάγκη – περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, περισσότερο ή λιγότερο εσκεμμένα – στην προεικόνιση ενός δυνητικού μέλλοντος που (οφείλει να) είναι καλύτερο από το παρόν·και υπό τις επικρατούσες συνθήκες κάθε λυτρωτική απεικόνιση μέλλοντος οδηγεί αναπόδραστα τους ανθρώπους σε κάποια – περισσότερο ή λιγότερο επεξεργασμένη, με αυτό ή με άλλο όνομα – μορφή σοσιαλιστικής απόβλεψης.
Για όσους λοιπόν αυτή η απόβλεψη είναι συνειδητή, το καθήκον μιας κριτικής της ιδεολογίας σήμερα έχει πρωτίστως το νόημα μιας μετωπικής αντιπαράθεσης με τον αξιακό μηδενισμό (μία όψη του οποίου είναι η λατρεία τής τεχνικής αποτελεσματικότητας, το θετικοεπιστημονικό σκέπτεσθαι). Και αυτό σημαίνει, επίσης, ένα τιτάνιο έργο διάσωσης των σημασιών από τη μεθοδευμένη φθορά: επανασύνδεσης της γλώσσας των εννοιών με το στέρεο έδαφος των αναφερομένων τους, ανάληψη των εδραιωμένων ιστορικών τους σημασιών μέσα σε κάθε απόπειρα αναπροσδιορισμού τους, επεξεργασία των εξακολουθητικά ανεκπλήρωτων επιθυμιών και αναγκών μας σε όσο το δυνατόν έλλογη αξιακή μορφή, οικουμενικά υποστηρίξιμη… Διότι, όσοι μοχθούν αυτή τη στιγμή να ανατρέψουν τις κτηνώδεις παγκόσμιες ανισότητες που τους συντρίβουν, την τρομακτική υπεροπλία σε κάθε επίπεδο που διαθέτουν οι συνασπισμένοι εχθροί της ανθρωπότητας, είναι ζήτημα ζωής και θανάτου να βρουν την αχίλλειο πτέρνα τους: και αυτή είναι προπαντός, πιστεύω, η αξιακή/νοηματική τους χρεοκοπία – η έσχατη αφασία τους.
