Με επιμονή και υπομονή, με εις βάθος μελέτη πηγών και αρχείων, εδώ και χρόνια ο Θρασύβουλος Ορ. Παπαστρατής αναδεικνύει την ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας.
Για πρώτη φορά οι δρόμοι μας διασταυρώθηκαν όταν μελετούσα το τι συνέβη με τους Εβραίους της Καστοριάς. Έπεσα πάνω στο βιβλίο του «Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη…», μια πραγματικά συγκλονιστική μελέτη, απολύτως τεκμηριωμένη.
Πάντα ανήσυχος, ανακαλύπτει και μοιράζεται μαζί μας τα ευρήματά του. Η σύμπτωση το έφερε να διασταυρωθώ πάλι μαζί του και να χρησιμοποιήσω ως πηγή το βιβλίο του «Ιστορία των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Το δόντι». Μια άρτια μελέτη, που συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό και καρτ ποστάλ της εποχής.
Η εβραϊκή κοινότητα της ακριτικής πόλης εξαφανίστηκε, εξοντώθηκε στη Τρεμπλίνκα. Δύσκολο να αναβιώσεις την εποχή και να μάθεις την ιστορία των ανθρώπων. Από τα πιο συγκλονιστικά στοιχεία που αφορούν όλους τους Εβραίους της Θράκης που βρέθηκαν κάτω από τη Βουλγάρικη Κατοχή είναι πως έφτασαν απολύτως ανυποψίαστοι στα στρατόπεδα εξόντωσης για χαθούν στο τέλος όλοι…
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ανάλυση του τύπου της εποχής, μερίδα της οποίας διακατεχόταν από αντισημιτικό μένος. Καλογραμμένο και τεκμηριωμένο μάς βοηθά να κατανοήσουμε το μέγεθος της φρίκης και της απώλειας…
Θα αρχίσω με ένα από τα «αναπάντητα ερωτήματα» του επιλόγου σας: Γιατί παρέμεινε η σιωπή στη μνήμη των Αλεξανδρουπολιτών Εβραίων μέχρι πρόσφατα;
Για πολλά χρόνια η ιστορία των Ελλήνων Εβραίων ήταν ένα θέμα «ταμπού» και τόσο η ιστορική έρευνα, όσο και η επιστήμη το αγνοούσαν. Αναφέρομαι συνολικά στην ελληνοεβραϊκή ιστορία και την ιστορία όλων των εβραϊκών κοινοτήτων της χώρας. Αντισημιτικά αντανακλαστικά, ενοχές, ανωριμότητα της κοινωνίας, αδιαφορία της Πολιτείας και των θεσμών της, είχαν περιθωριοποιήσει όχι μόνο την ιστορία, αλλά εξίσου τα ίχνη και τα μνημεία που μαρτυρούσαν την παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στη χώρα. Αναπόφευκτη συνέπεια ήταν η απώλεια δεκάδων συναγωγών και κοιμητηριακών χώρων με μακρά ιστορία, κάποιες φορές δυστυχώς και με συνευθύνη της τότε ηγεσίας του ελληνικού εβραϊσμού.
Θα τολμούσα να πω ότι δεν είναι πολύ μακρινός ο καιρός που οι Έλληνες Εβραίοι, ως πολίτες-μέλη μιας θρησκευτικής μειονότητας, αντιμετωπίζονταν από το επίσημο κράτος με επιφύλαξη και υπόκειντο σε διακρίσεις.
Πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετική η κατάσταση σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, όπως η Αλεξανδρούπολη; Επιπλέον, στην Αλεξανδρούπολη υπήρξε συνολική απώλεια και εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού. Η παντελής απουσία ενεργής εβραϊκής κοινότητας, που ενδεχομένως θα μπορούσε να συντελέσει στην ανάδυση της μνήμης, όπως συνέβη σε άλλες πόλεις, δυσκόλευε τα πράγματα και παρέτεινε τη σιωπή. Ευχής έργο και συγκυρία της τύχης είναι πάντως ότι στην Αλεξανδρούπολη διασώθηκαν και διατηρούνται μέχρι τις μέρες μας τόσο το κτίριο της Συναγωγής, όσο και το πρόσφατα αποκαλυφθέν εβραϊκό κοιμητήριο.
«Έπρεπε να διαχειριστώ τον πόνο και να προχωρήσω, εφόσον ήθελα να αναδείξω την ιστορική μνήμη»
Έχετε κάνει πολλές έρευνες στην τοπική ιστορία διαφόρων περιοχών, επικεντρώνοντας στους Έλληνες Εβραίους. Τι σας έχει οδηγήσει σε αυτήν την πορεία;
Πέρα από το καθαρά ιστορικό ενδιαφέρον, βασικά κίνητρά μου είναι η αγάπη για τον εβραϊκό λαό και την ιουδαϊκή θρησκεία και ο αβάσταχτος πόνος μέσα από τα ακούσματα και τα διαβάσματα που με συγκλονίζει. Όλα αυτά μου δημιουργούν την ασίγαστη επιθυμία να αναδείξω, στο μέτρο των δυνατοτήτων μου, τη χιλιόχρονη και συχνά αγνοημένη ιστορία των Ελλήνων Εβραίων.
Σπούδασα νομικά και Δημόσια Ιστορία και ασχολήθηκα σε πρώτη φάση με την ιστορία της Θράκης και των μειονοτήτων της Κωνσταντινούπολης. Στις ερευνητικές μου αναζητήσεις γύρω από την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, επέλεξα εξ αρχής τις λιγότερο προβεβλημένες εβραϊκές κοινότητες ή και τις σχεδόν άγνωστες. Δίπλα στη μεγάλη εβραϊκή Θεσσαλονίκη, υπήρχαν σημαντικές κοινότητες με μεγάλη ιστορία, σε όλο το εύρος της χώρας, από τη Νέα Ορεστιάδα μέχρι τη Ρόδο και από τη Φλώρινα και την Κέρκυρα μέχρι τα Χανιά. Την ιστορία κάποιων από αυτές τις εβραϊκές κοινότητες προσπάθησα να φέρω στο φως της δημοσιότητας και να την αναδείξω. Υπάρχουν ακόμη πολλές ελληνικές εβραϊκές κοινότητες που αναμένουν τον ερευνητή να ασχοληθεί με την ιστορία τους.
Ως προς την Αλεξανδρούπολη, η έρευνα ήρθε ως φυσικό επακόλουθο ύστερα από τη γενικότερη μελέτη και ενασχόλησή μου με την ιστορία της περιοχής. Η Θράκη είναι γη πονεμένη και συλλήβδην αγνοημένη από την Πολιτεία. Ενώ θα έπρεπε να είναι η πρώτη προτεραιότητα και το κύριο μέλημα κάθε ελληνικής κυβέρνησης, ασχέτως απόχρωσης. Πολυπολιτισμική –με την ορθή έννοια του όρου– και με αστείρευτο ιστορικό βάθος, η Θράκη αξιώνει και απαιτεί. Ως προς τα επ’ εμοί, μελέτησα και δημοσίευσα την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων του Διδυμοτείχου, της Κομοτηνής και του Σουφλίου. Παράλληλα ερευνούσα και την ιστορία των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης για περισσότερο από μια δεκαετία. Το βιβλίο αυτό ήρθε ως επιστέγασμα της έρευνάς μου.
Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε στην έρευνά σας;
Καταρχάς η περιορισμένη βιβλιογραφία, πάγιο πρόβλημα για τη μελέτη οποιασδήποτε μικρής εβραϊκής κοινότητας της Ελλάδας. Αφετέρου η έλλειψη μαρτυριών, καθώς όπως προανέφερα, οι Εβραίοι της πόλης εκτοπίστηκαν στο σύνολό τους στην Τρεμπλίνκα, από όπου δεν επέστρεψε κανένας, ενώ και οι μαρτυρίες από τον χριστιανικό πληθυσμό ήταν περιορισμένες, καθώς πνίγονταν από την αδιαφορία για το θέμα. Τρίτη σημαντική δυσκολία ήταν το περιορισμένο αρχειακό υλικό, κάτι που οφείλεται στη συστηματική προσπάθεια των Βούλγαρων κατά την περίοδο της Κατοχής να εξαφανίσουν οτιδήποτε ελληνικό υπήρχε στην κατεχόμενη ζώνη και επομένως και στην Αλεξανδρούπολη.
Διαβάζοντας τα βιβλία τα δικά σας και άλλων συγγραφέων για το Ολοκαύτωμα με πιάνει ένας κόμπος στο λαιμό. Και μια οργή. Εσείς πώς αντέχετε. Έρχονται στιγμές που θα θέλατε να σταματήσετε;
Η ερώτησή σας μου φέρνει στον νου πονεμένα καλοκαίρια μου. Πονεμένα επειδή επέλεξα να διαβάζω ογκώδη βιβλία εβραϊκής ιστορίας, μη σχετιζόμενης απαραίτητα με την Ελλάδα, όπως την ιστορία των Εβραίων της Λιθουανίας ή μαρτυρίες επιζησάντων από την Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη, αλλά και βιβλία γενικής εβραϊκής ιστορίας όπως το μνημειώδες βιβλίο του Saul Friedlander «Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι». Και τα δικά μου συναισθήματα ήταν παρόμοια με τα δικά σας. Έπρεπε όμως να διαχειριστώ τον πόνο και να προχωρήσω, εφόσον ήθελα να αναδείξω την ιστορική μνήμη.
Μπορεί να υπάρξει κάποτε κάθαρση γι’ αυτό το έγκλημα που έγινε;
Σε επίπεδο προσώπων, η όποια τιμωρία –αμελητέα, ως και μηδαμινή κατά τη γνώμη μου– είναι ένα ζήτημα που έχει κλείσει, καθώς πλέον δεν υπάρχουν εν ζωή υπεύθυνοι για τη Σοά. Σε θεσμικό επίπεδο, δεν σας κρύβω ότι παραμένω πάντοτε επιφυλακτικός απέναντι στη Γερμανία, ως χώρα που γέννησε τον ναζισμό και εν τέλει παρέμεινε ατιμώρητη. Η ανάδειξή της σε ηγεμονική χώρα της Ευρώπης είναι κάτι που επιτείνει τις επιφυλάξεις μου. Σε δεύτερο επίπεδο, ο αντισημιτισμός έχει ιστορία που ξεπερνά τα 2300 χρόνια. Τα εντεινόμενα κρούσματα αντισημιτισμού τις τελευταίες δεκαετίες, παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα –όπου μάλιστα εντείνονται, τόσο σε ρητορικό επίπεδο, όσο και ακτιβιστικά– είναι κάτι που θα έπρεπε να δημιουργεί επιφυλάξεις και ανησυχίες σε όλους τους δημοκρατικούς πολίτες.
