του Νίκου Λάιου *
Σοκ προκάλεσε μια πρόσφατη μεταφορά είδησης στα ελλαδικά ΜΜΕ, ότι «κάπου 200 σχολεία στη Γερμανία καλούν τους υπερκινητικούς μαθητές τους να φορούν γιλέκα γεμάτα άμμο, βάρους 1,2-6 κιλών, προκειμένου να κάθονται πιο ήσυχοι».
Αλήθεια, σοκ;
Η «υπερκινητικότητα» κατασκευάστηκε ως «ασθένεια» το 1968, οπότε και συμπεριλήφθηκε ως «διαταραχή» στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM), που εκδίδει περιοδικά η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία. Ενώ μέχρι σήμερα δεν έχει δοθεί ικανοποιητική εξήγησή της, ο αριθμός των «διαγνώσεων» αυξάνεται εντυπωσιακά. Όμοια αυξάνονται η κατανάλωση φαρμάκων για την «αντιμετώπισή» της και τα κέρδη φαρμακοβιομηχανιών.
Οι «ζουρλομανδύες» επινοήθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα –καταμεσίς στην Εποχή των Φώτων– στη Δυτική Ευρώπη, για την «αντιμετώπιση» ψυχικών παθήσεων (στις οποίες συγκαταλεγόταν καθετί θεωρούμενο μη κανονικό). Η πρακτική των δεσμών προϋπήρχε. Απλά, στο πνεύμα του Διαφωτισμού, στη νεωτερικότητα, οι τεχνικές ορθολογικοποιήθηκαν με τον «ζουρλομανδύα», ώστε οι «ασθενείς» να καθηλώνονται δίχως να αυτοτραυματίζονται, να τραυματίζουν άλλους, να σπάνε αντικείμενα κ.ο.κ.
Πίσω στον σάλο, που προκλήθηκε στη Γερμανία, μια από τις απολογητικές απαντήσεις που δόθηκαν ήταν πως τα γιλέκα χρησιμοποιούνται εδώ και χρόνια στις ΗΠΑ για τον αυτισμό… Το νόημα είναι: «δικαιούμαστε να το κάνουμε, αφού το κάνουν και άλλοι “προηγμένοι”, “πολιτισμένοι”».
Βλέπουμε μιαν ιδιαίτερη «συνομιλία» και ανταλλαγή τεχνογνωσίας μεταξύ ΗΠΑ και Δυτικής Ευρώπης πάνω σε ζητήματα άσκησης κοινωνικού ελέγχου, που πηγαίνει πίσω στον χρόνο, δίχως όμως να αποτελεί παρελθόν. Η χρήση φαρμάκων και σωματικής καθήλωσης για την άσκηση ελέγχου όχι μόνο ακμάζει στον λεγόμενο «δυτικό κόσμο», μα και βασίζεται στην αναπαράσταση ενός διαρκώς διευρυνόμενου φάσματος συμπεριφορών ως αποτελέσματος ατομικών «δυσλειτουργιών». Έτσι καταστέλλει, διαχειρίζεται, στιγματίζει – συντηρώντας τα αίτια και ελαχιστοποιώντας το ενδεχόμενο να στραφεί η προσοχή σε αυτά: δηλαδή, στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, στη διάρρηξη των δεσμών, στις αλλοτριωμένες σχέσεις, στην εξατομίκευση και στην ανελέητη απομυθοποίηση/αντικειμενοποίηση, στη φορτωμένη γνώσεις απανθρωποποίηση – που γεννούν μαζικά άγχος, μεταδιδόμενο από τους ενήλικες (γονείς, εκπαιδευτικούς κ.λπ.) στα παιδιά.
Το εκπαιδευτικό σύστημα παρέχει έναν βασικό χώρο, όπου ο έλεγχος αυτός επιτελείται – από μικρές ηλικίες και μαζικά, στο πλαίσιο της κοινωνικοποίησης στη νεωτερικότητα.
Η καρτεσιανή επιστήμη παρέχει το κύρος, τη νομιμοποίηση και, βέβαια, τα εργαλεία για την άσκηση του ελέγχου. Χαρακτηριστικές οι ενστάσεις ψυχιάτρων, που κλήθηκαν να τοποθετηθούν κριτικά για το ζήτημα των γιλέκων: οι επιφυλάξεις τους συνίστανται στο ότι «δεν υπάρχουν μελέτες για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της χρήσης των γιλέκων»…
«Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» είχε δηλώσει ο Καρτέσιος (René Descartes) τον 17ο αιώνα. Οι ναζιστικές πρακτικές εξόντωσης ολόκληρων πληθυσμών (και ψυχικά ασθενών) δεν υπήρξαν «εκτροπή», αλλά κορυφαία έκφραση αυτής της στεγνής, δήθεν αυτάρκους, ολοκληρωτικής λογικής – της εγγενούς στο «πνεύμα της νεωτερικότητας» του «δυτικού τύπου κόσμου».
Μήπως, λοιπόν, αντί να φωνάζουμε όλο φόβο για δήθεν φαντάσματα, να αρχίσουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από «καθρέφτες» πλατύτερους, περιεκτικότερους, πιο υπαρξιακούς απ’ τους ζουρλομανδύες της αυτοαναφορικής, εξουσιαστικής λογικής;
* Ο Νίκος Λάιος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, πρόεδρος του Σωματείου των εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης
