Είναι κοινός τόπος ότι τα τελευταία χρόνια στον χώρο των Προγραμμάτων Απεξάρτησης έχει ανοίξει δειλά, δειλά η συζήτηση σχετικά με τη συνεργασία, συνέργια των Δομών Αντιμετώπισης της Εξάρτησης. Μια συζήτηση, που για πολλά χρόνια όσοι εργαζόμαστε στον χώρο δυσκολευόμασταν και αποφεύγαμε να κάνουμε ή λάμβανε χώρα σε μικρές, κλειστές επιτροπές, η σύνθεση των οποίων γινόταν πολλές φορές με αδιευκρίνιστα κριτήρια. Η διοργάνωση της σημερινής ημερίδας από το Σωματείο Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης της Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών με θέμα «Η Πρόκληση της Συνεργασίας στις Δομές Αντιμετώπισης της Εξάρτησης. Συνδέσεις, Φραγμοί, Προοπτικές» έρχεται κατά τη γνώμη μου να μεταβάλλει τους όρους αυτής της συζήτησης. Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, την ουσιαστικότερη, άμεση και αδιαμεσολάβητη επικοινωνία και επαφή των Προγραμμάτων και την επικέντρωση της συζήτησης στα ζητήματα ουσίας που αφορούν τη συνεργασία, όπως οι προϋποθέσεις, οι φραγμοί, τα εμπόδια, αλλά και οι προοπτικές. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο που θα ήθελα να τονίσω είναι πως μετατρέπει και καθιστά αυτήν τη συζήτηση σε έναν ανοικτό, διαφανή και δημόσιο διάλογο.
Θα ήθελα εξαρχής να ξεκαθαρίσω ότι θα επιχειρήσω να προσεγγίσω το θέμα της σημερινής εισήγησης και ημερίδας υπό το πρίσμα της γνώσης, του βιώματος και της εμπειρίας που προκύπτει από την καθημερινή λειτουργία μας στο Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ».
Προϋποθέσεις – όροι έναρξης της συζήτησης
Το πρώτο και κεντρικό ερώτημα, που προκύπτει στην σκέψη μας γύρω από αυτόν τον διάλογο, έχει να κάνει με τις προϋποθέσεις και τους όρους που ξεκινάει αυτή η συζήτηση, αυτός ο διάλογος. Κατά τη γνώμη μας η βάση και αφετηρία αυτού του διαλόγου όφειλε να εδράζεται σε επιστημονικά δεδομένα και κριτήρια, που να εξετάζουν και να συζητούν τα χαρακτηριστικά των προγραμμάτων απεξάρτησης με στόχο την αποδοχή της πολυφωνίας των θεραπευτικών προσεγγίσεων και τον θεραπευτικό πλουραλισμό των προγραμμάτων. Η ύπαρξη άλλωστε πολυφωνίας θεραπευτικών προσεγγίσεων και θεραπευτικού πλουραλισμού αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό και γνώρισμα ολοκληρωμένων, σύγχρονων και ποιοτικών μοντέλων παροχής υπηρεσιών απεξάρτησης στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αντί αυτού, δυστυχώς, υπό το καθεστώς των τρεχουσών οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών που βιώνει η χώρα μας, ο διάλογος αυτός έχει ως αφετηρία διαχειριστικές λογικές και πρακτικές, που αφορούν στην μείωση του κόστους και την εξοικονόμηση του ανθρώπινου δυναμικού.
Τρέχουσες συνθήκες / τρέχουσα κατάσταση προγραμμάτων απεξάρτησης
Το δεύτερο ζήτημα που οφείλουμε να εξετάσουμε στον διάλογο για τη συνεργασία, συνέργια των Προγραμμάτων Απεξάρτησης έχει να κάνει με την τρέχουσα πραγματικότητα, τις τρέχουσες συνθήκες που βιώνουν τα προγράμματα απεξάρτησης. Θα μας επιτρέψετε και πάλι να αντλήσουμε τις πληροφορίες μας από την καθημερινή λειτουργία του Προγράμματος Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ».
Τρέχουσα κατάσταση – Διαχειριστική Λογική
Θα ξεκινήσουμε την παράθεση των στοιχείων αναφορικά με την τρέχουσα πραγματικότητα, τις τρέχουσες συνθήκες των προγραμμάτων απεξάρτησης αναφερόμενοι στο ζήτημα της διαχειριστικής λογικής και ειδικότερα σε ζητήματα μείωσης του κόστους και εξοικονόμησης ανθρώπινου δυναμικού. Θα ξεκινήσουμε δηλαδή με αναφορά στο πεδίο της διαχειριστικής λογικής, από το οποίο θεωρούμε ότι ξεκινά ο διάλογος για τις συνεργασίες.
Ως προς την εξοικονόμηση ανθρώπινου δυναμικού παραθέτουμε τον παρακάτω πίνακα:
Στον πίνακα 1 και στο γράφημα 1 παρουσιάζεται σχηματικά η πορεία στελέχωσης του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» από το 2007 (χρόνο σημαντικής στελέχωσης του προγράμματος με είκοσι τρεις (23) εργαζόμενους με βάση τις διατάξεις του άρθρου 30 του Ν.3204/03(ΦΕΚ 296/23-12-03 και το ΦΕΚ υπ. αριθμ 502/21-12-2006, Τεύχος Τρίτο) μέχρι και σήμερα. Η δύναμη του προσωπικού του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» μειώνεται σημαντικά από το 2012 μέχρι και σήμερα. Η απώλεια την παρούσα χρονική στιγμή ανέρχεται στο 1/3 του προσωπικού του Προγράμματος. Γίνεται φανερό στο καθένα πως οι ελλείψεις του προσωπικού θέτουν σε κίνδυνο την εύρυθμη λειτουργία του θεραπευτικού προγράμματος, αυξάνουν τον κίνδυνο επαγγελματικής εξουθένωσης του προσωπικού και περιορίζουν τη δυνατότητα του Προγράμματος να ανταποκρίνεται στο αίτημα της τοπικής κοινωνίας για ανάπτυξη νέων υπηρεσιών.
Ως προς την οικονομική κατάσταση και τις δαπάνες του Προγράμματος:
Από το 2010 το Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων ΑΡΓΩ, σύμφωνα και με τις Ετήσιες Εκθέσεις του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.) και του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης & Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (Ε.Κ.Τ.Π.Ν.), έχει υποστεί σημαντική μείωση του προϋπολογισμού του της τάξης του 30%. Η σημαντική μείωση του προϋπολογισμού αφορά, τόσο στη μείωση του προσωπικού κατά το έτος αναφοράς, όσο και στη συμπίεση των λειτουργικών δαπανών του Προγράμματος. Παραθέτουμε στον πίνακα 2 απόσπασμα της ετήσιας έκθεσης του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης & Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (Ε.Κ.Τ.Π.Ν.) του 2014.
Από τα 2 παραπάνω στοιχεία καταδεικνύεται ξεκάθαρα κατά τη γνώμη μας το αδιέξοδο της συζήτησης για συνεργασία και συνέργια των Προγραμμάτων Απεξάρτησης, όταν η συγκεκριμένη συζήτηση έχει σαν αφετηρία και τελικό στόχο τη διαχειριστική λογική και ειδικότερα τη μείωση του κόστους και την εξοικονόμηση ανθρώπινου. Αυτή είναι η τρέχουσα κατάσταση που βιώνουμε στο Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων “ΑΡΓΩ”. Γνωρίζουμε, μέσα από συνομιλίες με συναδέλφους από άλλα θεραπευτικά προγράμματα, πως η κατάσταση είναι παρόμοια και στα περισσότερα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης.
Τρέχουσα κατάσταση – Γραφειοκρατική Λογική
Όταν ένα Πρόγραμμα βιώνει τις συνθήκες που περιγράψαμε παραπάνω ως προς την χρηματοδότηση και τη στελέχωση του, επιδιώκει να αντιδράσει με διάφορους τρόπους, με στόχο να ανατρέψει και να βελτιώσει τις παραπάνω συνθήκες. Ένας από τους τρόπους αντίδρασης που επιλέξαμε στο Πρόγραμμα “ΑΡΓΩ” δεν ήταν η στείρα αντιπαράθεση με τους θεσμικούς φορείς και υπηρεσίες, αλλά η αναζήτηση νέων τρόπων και πηγών χρηματοδότησης. Προβήκαμε λοιπόν σε μια αλλαγή του τρόπου εργασίας μας. Επιλέξαμε να επεκτείνουμε το αντικείμενο εργασίας μας, που αφορούσε κεντρικά στην παροχή θεραπευτικών υπηρεσιών για εξαρτημένα άτομα, αναζητώντας νέους πόρους και πηγές χρηματοδότησης.
Στην προσπάθεια μας αυτή δυστυχώς αντιμετωπίσαμε μια νέα σειρά δυσκολιών και εμποδίων. Αρχικά, θεωρήσαμε ότι το δύσκολο κομμάτι αυτής της διαδικασίας θα ήταν το κομμάτι της αναζήτησης νέων πόρων και πηγών χρηματοδότησης. Προγράμματα χρηματοδότησης, ευρωπαϊκά ή/και εθνικά βρέθηκαν, όπως επίσης χορηγίες και δωρεές από εταιρίες μέσω προγραμμάτων ανάπτυξης της κοινωνικής εταιρικής ευθύνης. Η αναζήτηση λοιπόν αποδείχτηκε το εύκολο κομμάτι αυτής της διαδικασίας. Το δύσκολο και ανυπέρβλητο στοιχείο που κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε ήταν η τεράστια γραφειοκρατία για την υλοποίηση των προγραμμάτων αυτών και την αποδοχή αυτών των δωρεών. Ενώ λοιπόν προγράμματα σχεδιάστηκαν, συγγράφηκαν και εγκρίθηκαν, θέτοντας πρωτοποριακές σκέψεις και στοχεύσεις, η γραφειοκρατική λογική οδήγησε, είτε στην ουσιαστική αδυναμία υλοποίησής τους, είτε στην αλλοίωση των αρχικών σκέψεων και στοχεύσεων.
Τρέχουσα κατάσταση – Θεσμικά Προβλήματα
Η τελευταία αναφορά για την τρέχουσα κατάσταση που αντιμετωπίζουν τα προγράμματα απεξάρτησης αφορά στο ζοφερό πεδίο των θεσμικών προβλημάτων. Αναλυτικότερα, ως προς τα θεσμικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, το πρώτο έχει να κάνει με το απαρχαιωμένο οργανόγραμμα του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και το δεύτερο με τη σχέση του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» με το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο ως θεσμό.
Ως προς το απαρχαιωμένο οργανόγραμμα, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, νυν Γ.Ν.Θ. «Γ.ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ» – Ψ.Ν.Θ., Οργανική Μονάδα Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης λειτουργεί με την υπ΄αρ Α3β/οικ. 14122/08-08-1986 Απόφαση «Αναμόρφωσης του Οργανισμού του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης (ΦΕΚ651/Β’/1986). Στο συγκεκριμένο ΦΕΚ αναφέρεται για πρώτη φορά “η δημιουργία Τμήματος Αλκοολικών και Τμήματος Τοξικομανών, στο πλαίσιο Αναμόρφωσης του ΨΝΘ”. Έκτοτε και μέχρι σήμερα στον Τομέα Εξαρτήσεων του ΨΝΘ έχουν αναπτυχθεί 3 διαφορετικά τμήματα απεξάρτησης: το «Τμήμα Αποκατάστασης Εξαρτημένων Ατόμων ΙΑΝΟΣ», η «Μονάδα Απεξάρτησης από Αλκοόλ/ Φάρμακα & Τυχερά Παιγνίδια» και το «Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ». Η λειτουργική διάρθρωση των τριών αυτών διαφορετικών Προγραμμάτων Απεξάρτησης του Ψ.Ν.Θ., με τα τμήματα και τις δομές που αυτά έχουν αναπτύξει, καθώς και το προσωπικό με το οποίο λειτουργούν, μέχρι και σήμερα είναι θεσμικά “άστεγα”.
Το ουσιαστικότερο ζήτημα όμως στο πεδίο των θεσμικών προβλημάτων έχει να κάνει με τη σχέση των Προγραμμάτων Απεξάρτησης και ειδικότερα του Προγράμματος Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ» με το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο ως θεσμό. Έχει να κάνει κυρίαρχα με την αντίληψη, την στάση, την επιλογή ως προς την θεραπευτική προσέγγιση της απεξαρτητικής διεργασίας και προσέγγισης. Έχει να κάνει με την σύγκρουση 2 θεραπευτικών αντιλήψεων και προσεγγίσεων, της ιατροκεντρικής και της ψυχοκοινωνικής αντίληψης ως προς την αντιμετώπισης της εξάρτησης. Η ιατροκεντρική αντίληψη εστιάζει κυρίαρχα στις βιολογικές αιτίες και επιπτώσεις του προβλήματος της εξάρτησης των ναρκωτικών και βασίζεται ή θέτει σε πολύ κεντρικό σημείο της απεξαρτητικής διαδικασίας την χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής ή/και υποκατάστατων. Αντίθετα, η ψυχοκοινωνική διάσταση δίνει ιδιαίτερη έμφαση και βαρύτητα στους ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες της χρήσης, κατάχρησης και εξάρτησης των ναρκωτικών και παρεμβαίνει σε αυτούς τους παράγοντες με στόχο την πλήρη ψυχική απεξάρτηση και κοινωνική επανένταξη του ατόμου. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω τα προγράμματα απεξάρτησης που διακατέχονται από την ψυχοκοινωνική αντίληψη ως προς την αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης θέτουν ή οφείλουν να θέτουν και έναν επιπλέον στόχο. Τον στόχο της αναίρεσης και άρσης των κοινωνικών συνθηκών και αιτιών που ωθούν, ενισχύουν και εγκαθιδρύουν την εξάρτηση. Αυτός ο στόχος, αυτό το χαρακτηριστικό, που πολύ συχνά αναφέρεται ιστορικά και βιβλιογραφικά ως κινηματική λογική των προγραμμάτων απεξάρτησης, είναι ένας όρος που πολλάκις έχει παρερμηνευτεί και παρεξηγηθεί, χωρίς να στερούνται ευθυνών και τα ίδια τα προγράμματα απεξάρτησης για την παρερμηνεία και παρεξήγηση αυτή. Είναι όμως το βασικό και κυρίαρχο γνώρισμα που χαρακτηρίζει και διακρίνει τις πρώτες επιτυχημένες προσεγγίσεις απεξάρτησης, της προσέγγισης/κινήματος της Αυτοβοήθειας και της προσέγγισης/κινήματος των Θεραπευτικών Κοινοτήτων. Είναι ένα χαρακτηριστικό, που στην πορεία και στην επαγγελματοποίηση των προγραμμάτων απεξάρτησης αλλοιώνεται και εκφυλίζεται, ένα χαρακτηριστικό που χάνεται, όσο τα προγράμματα απεξάρτησης ολισθαίνουν προς μια διαχειριστική αντί μιας κινηματικής λογικής.
Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η ύπαρξη ενός προγράμματος, όπως το Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ» που προσπαθεί να διατηρήσει και να ενισχύσει χαρακτηριστικά όπως η ψυχοκοινωνική αντίληψη και η κινηματική λογική ως προς την αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης, θεωρείται παράταιρο και πολλές φορές συνθλίβεται μέσα σε ένα χώρο κατεξοχήν έκφρασης της ιατροκεντρικής αντίληψης, στον χώρο και τον θεσμό του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου.
Συνεργασία: Επιλογή ή αναγκαιότητα
Από την αναφορά μας στις τρέχουσες συνθήκες που καλούνται να αντιμετωπίσουμε τα προγράμματα απεξάρτησης, γίνεται φανερό, ότι οι συνθήκες αυτές φαίνεται να καθορίζουν εν πολλοίς ή/και να επιβάλλουν ακόμα τους όρους της συνεργασίας των προγραμμάτων. Το ερώτημα λοιπόν είναι αν θα επιτρέψουμε τον καθορισμό των όρων συνεργασίας των προγραμμάτων απεξάρτησης με κυρίαρχο κριτήριο την αναγκαιότητα που προκύπτει από τις συνθήκες αυτές. Η απάντηση που εμείς στο Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων “ΑΡΓΩ” δίνουμε στο παραπάνω ερώτημα είναι αρνητική. Δεν συμφωνούμε στον καθορισμό των όρων συνεργασίας των προγραμμάτων απεξάρτησης με κεντρικό κριτήριο την αναγκαιότητα. Αντίθετα, στο διάλογο για τις συνεργασίες καταθέτουμε την πρόταση της επιλογής, τοποθετούμε στο κέντρο την έννοια της επιλογής αντί της αναγκαιότητας. Τι εννοούμε όμως επιλογή και γιατί το Πρόγραμμά μας την τοποθετεί τόσο κεντρικά στη συζήτηση των συνεργασιών;
Στο σημείο αυτό επιτρέψτε μας να παρουσιάσουμε εν συντομία ένα παράδειγμα επιλογής. Το παράδειγμα της επιλογής που το Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων “ΑΡΓΩ” έκανε ως προς τη διαμόρφωση της φιλοσοφίας του. Το πρόγραμμά μας ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Μάιο του 1998. Έχει λοιπόν την τύχη να μπορεί να επιλέξει, και μέσω της επιλογής του να διαμορφώσει το ίδιο τη φιλοσοφία του και τη θεραπευτική του στρατηγική και προσέγγιση ως προς την απεξαρτητική διαδικασία μέσα από μια σειρά θεωρητικών και πρακτικών προσεγγίσεων απεξάρτησης που προϋπήρχαν.
Ακολουθεί λοιπόν μια σύντομη αναφορά στις βασικές προσεγγίσεις αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης, περιγράφοντας τις βασικές αρχές, στάσεις, αντιλήψεις, τη βασική φιλοσοφία τους για την αντιμετώπιση του προβλήματος, αλλά και τη σχέση, συνάφεια ή την αντίθεση και τις διαφορές που προκύπτουν με το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ». Περιγράφουμε ουσιαστικά τη διαδικασία επιλογής που ακολουθήσαμε για τη διαμόρφωση της θεραπευτικής μας φιλοσοφίας σε σχέση με τις προϋπάρχουσες θεραπευτικές προσεγγίσεις.
1. Η Προσέγγιση της Υποκατάστασης
Ιστορικά, οι πρώτες προσπάθειες θεραπείας των εξαρτημένων χαρακτηρίζονταν από την τάση να αντιμετωπίζεται η εξάρτηση από μια ψυχοτρόπο ουσία με τη χορήγηση μιας άλλης φαρμακευτικής ουσίας. Βασική αρχή των προγραμμάτων υποκατάστασης είναι ότι η εξάρτηση θεωρείται ασθένεια, «χρόνια υποτροπιάζουσα νόσος του εγκεφάλου» και ο εξαρτημένος έχει την ανάγκη μιας ουσίας για την διαχείριση του προβλήματός του.
Το Π.Ε.Θ.Ε.Α. “ΑΡΓΩ” δεν συμφωνεί με τη λογική της υποκατάστασης και δεν επιλέγει κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής της κατεύθυνσης. Αντίθετα, είναι ένα ελεύθερο ουσιών πρόγραμμα, δηλαδή δε χορηγεί καμία ουσία, σε καμία από τις φάσεις του. Αντί της σχέσης του προσώπου με μια ουσία, σχέση πολλές φορές εξάρτησης, ακόμα και υποδούλωσης μέσα στην ίδια τη θεραπευτική διαδικασία, το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» επιδιώκει και επιζητά την ελευθερία του προσώπου, μέσα σε μία συλλογικότητα, διαμέσου της δημιουργικότητας.
2. Το κίνημα της αυτοβοήθειας
Βασική αρχή του κινήματος αποτελεί η έννοια της αλληλοβοήθειας/αυτοβοήθειας, που έχει περιγραφεί αναλυτικά και από τον ψυχίατρο Irwin Yalow ως αλτρουισμός. Με τον όρο αυτοβοήθεια εννοείται η ενεργοποίηση των πολιτών με στόχο την αντιμετώπιση των κοινών ή παρεμφερών προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Βασικά χαρακτηριστικά της αυτοβοήθειας είναι η ύπαρξη ενός κοινού προβλήματος, η αυτενέργεια και η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης, ο προσανατολισμός στην εμπειρική γνώση, η ύπαρξη ενός συστήματος αξιών, η έμφαση στην προσωπική και κοινωνική αλλαγή και η απουσία επαγγελματιών. Για πρώτη φορά λοιπόν έχουμε αναφορά όχι μόνο στην προσωπική αλλαγή, αλλά και στην κοινωνική αλλαγή. Από το κίνημα της αυτοβοήθειας λοιπόν ξεπηδά και γεννιέται η οπτική της κινηματικής λογικής των προσεγγίσεων – προγραμμάτων απεξάρτησης, η προσπάθεια δηλαδή για την αναίρεση και άρση των κοινωνικών συνθηκών και αιτιών που ωθούν, ενισχύουν και εγκαθιδρύουν την εξάρτηση.
Το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» επιλέγει την κεντρική αρχή της αυτοβοήθειας και τα βασικά χαρακτηριστικά της, πλην ενός. Η ύπαρξη ενός κοινού προβλήματος, η αυτενέργεια και η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης, ο προσανατολισμός στην εμπειρική γνώση, η ύπαρξη ενός συστήματος αξιών, η έμφαση στην προσωπική και κοινωνική αλλαγή αποτελούν σημαντική παρακαταθήκη για τη στάση και τη φιλοσοφία που προσπαθεί να διαμορφώσει σήμερα το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ». Η βασική διαφορά αφορά στην απουσία επαγγελματιών στην προσέγγιση της αυτοβοήθειας. Αντίθετα, στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» πλάι στην εμπειρική γνώση, που καταθέτουν οι λεγόμενοι «ειδικοί θεραπευτές», πρώην χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών, έρχεται να προστεθεί και η εξειδικευμένη γνώση από λειτουργούς ψυχικής υγείας και μη (ψυχίατροι, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, εργοθεραπευτές, γυμναστές κ.α.). Βασική αρχή που επιζητά να πετύχει το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» είναι η ισοτιμία ανάμεσα στην εξειδικευμένη, την ειδική και στην εμπειρική γνώση. Η μια πορεύεται πλάι στην άλλη, δίπλα στην άλλη και καμία δεν έχει θέση αρχής πάνω στην άλλη. Μέσα στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» η εμπειρική και η θεωρητική γνώση αναπτύσσονται παράλληλα και συνδέονται κυκλικά. Στόχος λοιπόν είναι η οριζόντια οργάνωση του προσωπικού, των συντονιστών να διέπει τη λειτουργία του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ», τόσο σε γνωστικό, όσο και σε διοικητικό επίπεδο.
3. Το κίνημα των Θεραπευτικών Κοινοτήτων
Βασικός άξονας λειτουργίας και φιλοσοφία του κινήματος των θεραπευτικών κοινοτήτων αποτελεί η έννοια της αυτοβοήθειας. Πάνω σε αυτήν τη βάση όμως έρχεται να προστεθεί και η έννοια της κοινότητας. Της έµπρακτης οµαδικής προσπάθειας κοινωνίας σχέσεων, που οδηγεί από τον ατοµοκεντρισµό στη χαρά της σχέσης (Γιανναράς, 1995). Βασικά χαρακτηριστικά του κινήματος είναι οι κοινότητες, συνήθως κλειστές, με αυστηρή, ξεκάθαρη και κάθετη ιεραρχία για τα μέλη και το προσωπικό. Βασικό εργαλείο τους η αντιπαραθετική ομάδα (encounter group) αλλά και η συμπεριφορικού τύπου τεχνικές (προνόμια, επισημάνσεις, διορισμοί, «κάνε σαν να» κ.α.)
Σε σχέση με το κίνημα των Θεραπευτικών Κοινοτήτων και τα βασικά χαρακτηριστικά τους το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» επιλέγει την κεντρική αρχή της έννοιας της κοινότητας, της κοινότητας προσώπων.
Αντί όμως μιας κλειστής κοινότητας, αποκομμένης από το κοινωνικό γίγνεσθαι επιλέγουμε μια ανοικτή κοινότητα, μέσα στην κοινωνία, καθώς σε καμία περίπτωση η κοινότητα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την κοινωνία. Αντί μιας κοινότητας με ξεκάθαρη και αυστηρή ιεραρχία για τα μέλη της προκρίνει μια κοινότητα μη ιεραρχική, μια κοινότητα με ισοτιμία σχέσεων μεταξύ των μελών της, του προσωπικού της, αλλά και μεταξύ μελών και προσωπικού, μια κοινότητα που αποτελεί ένα χώρο μαθητείας των σχέσεων ελευθερίας.
Πολύ συζήτηση γίνεται για το βασικό εργαλείο των Θεραπευτικών Κοινοτήτων, την αντιπαραθετική ομάδα (encounter group). Η αντιπαραθετική ομάδα στη λειτουργία της Θεραπευτικής Κοινότητας έχει 3 βασικούς στόχους:
α) είναι η μοναδική στιγμή στην οποία καταλύεται η αυστηρή και ξεκάθαρη ιεραρχία της Θεραπευτικής Κοινότητας.
β) είναι η μοναδική στιγμή στην οποία επιτρέπεται η συναισθηματική εκφόρτιση και εκτόνωση
γ) είναι η ομάδα η οποία αντιμετωπίζει τα ζητήματα παραβατικότητας και συγκρούσεων μεταξύ των μελών της Θεραπευτικής Κοινότητας
Στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» και ειδικότερα στην Ανοικτή Κοινότητα ΑΡΓΩ υπάρχει και λειτουργεί ομάδα αντιπαράθεσης. Στην Ανοικτή Κοινότητα ΑΡΓΩ όμως δεν υπάρχει καμία ιεραρχία για να καταλυθεί μέσα σε αυτήν την ομάδα. Βασικός στόχος της ομάδας αντιπαράθεσης λοιπόν είναι η αντιμετώπιση της παραβατικότητας και των συγκρούσεων μεταξύ των μελών. Βασική επιδίωξη και επιλογή είναι να καλλιεργηθεί ένα κλίμα αντιπαράθεσης με ουσιαστικά επιχειρήματα, ένας διάλογος, αντί του αντιλόγου, ένας διάλογος αντί μόνο της στείρας και πολλές φορές αρκετά σκληρής συναισθηματικής αντιπαράθεσης και εκφόρτισης των μελών. Για όλους τους παραπάνω λόγους στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» η ομάδα αντιπαράθεσης έχει μετονομαστεί σε ομάδα επίλυσης προβλημάτων.
4. Προγράμματα Απεξάρτησης με έμφαση στη ψυχοθεραπεία
Βασική επιρροή αποτελεί η εμπειρία της Δημοκρατικού τύπου Θεραπευτικής Κοινότητας για ψυχικά πάσχοντες του Maxwell Jones, που διαφέρει από τις Ιεραρχικού τύπου Θεραπευτικές Κοινότητες για εξαρτημένους. Βασικά χαρακτηριστικά η έμφαση στη θεραπεία, ψυχοθεραπεία και όχι στην έννοια της αυτοβοήθειας, η έλλειψη ιεραρχίας και η εισαγωγή της έννοιας της εξατομικευμένης παρέμβασης.
Στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ »δε χρησιμοποιούμε τον όρο θεραπεία με την έννοια που προσδίδει σε αυτόν η ιατροκεντρική αντίληψη. Στόχος του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» είναι η δημιουργία μιας κοινότητας προσώπων με έμφαση στη σχέση και στην επικοινωνία μεταξύ των μελών του, στην καλλιέργεια ενός τρόπου και μιας στάσης ζωής. Η Ανοικτή Κοινότητα είναι ένας χώρος μαθητείας των σχέσεων ελευθερίας. Η εμπειρία και η βίωση αυτής της κοινότητας πιστεύουμε ότι είναι θεραπευτική, τόσο για τα απεξαρτώμενα άτομα, όσο και για όλους όσους γευτούν αυτό το βίωμα, αυτήν την εμπειρία. Κατά αυτήν την έννοια η κοινότητα δεν είναι θεραπευτική με την ιατρικεντρική αντίληψη και έννοια, έχει όμως θεραπευτικές διαστάσεις, δέχεται επιρροή από θεραπευτικές προσεγγίσεις διατηρώντας μια κριτική στάση απέναντι σε αυτές και προκρίνει την μερική κριτική ένταξη, ενσωμάτωση θεραπευτικών μεθόδων και πρακτικών.
Έτσι στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» επιλέγουμε (μέσω ενός διαρκούς διαλόγου) θεραπευτικές προσεγγίσεις όπως :
– η συστημική θεώρηση, η οποία εισάγει στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» την έννοια της σχέσης
– η ανθρωπιστική θεώρηση, η οποία εισάγει στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» την έννοια της θεραπευτικής σχέσης, του μη κατευθυντικού συντονισμού και τέλος την έννοια του προσώπου
Αντίστοιχα, στην καθημερινότητα του Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ», υπάρχει μια μερική κριτική ένταξη και ενσωμάτωση θεραπευτικών μεθόδων και τεχνικών όπως η οικογενειακή θεραπεία, το ψυχόδραμα, το φωτόγραμμα, η παρεμβαίνουσα μη κατευθυντικότητα κ.α.
Από όλα όσα αναφέραμε παραπάνω γίνεται κατανοητό πως το Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» βρίσκεται σε μια διαρκή συζήτηση, σχέση και κριτική στάση με τις περισσότερες προσεγγίσεις αντιμετώπισης του ζητήματος κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών και με αρκετές θεραπευτικές προσεγγίσεις. Στόχος είναι να επιλέγει από κάθε προσέγγιση τα στοιχεία εκείνα που το ίδιο θεωρεί ως χρήσιμα και σημαντικά στη διαμόρφωση της δικής του θεραπευτικής ιδεολογίας, φιλοσοφίας, προσέγγισης. Θεραπευτικής ιδεολογίας, φιλοσοφίας και προσέγγισης, που εν συντομία μπορεί να αποδοθεί στην παρακάτω πρόταση, “την επιδίωξη του Προγράμματος να προσφέρει σε κάθε μέλος του προγράμματος το βίωμα της συλλογικότητας, που διαμέσου της δημιουργικότητας, θα οδηγήσει στον τελικό στόχο της ελευθερίας του προσώπου, της τελικής ελευθερίας από κάθε είδους εξαρτητική σχέση”.
Επιστρέφοντας στο ζήτητμα της συνεργασίας των προγραμμάτων απεξάρτησης και αφού αναγνωρίσαμε την σπουδαιότητα της επιλογής αντί της αναγκαιότητα θα θέλαμε να τονίσουμε μια σειρά από χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη μας οφείλουν να διακατέχουν και να διατρέχουν κάθε προσπάθεια συνεργασίας μέσω της επιλογής:
-Αποδοχή της θεραπευτικής ιδιαιτερότητας, φυσιογνωμίας, φιλοσοφίας κάθε φορέα – προγράμματος απεξάρτησης
– Εξέταση, ανάλυση των συνθηκών, προτάσεων που υπάρχουν με στόχο τη γέννηση νέων προτάσεων ή/και τη συμπλήρωση βελτίωση των ήδη υπαρχόντων
– Προτάσεις συνεργασίας που να προκύπτουν, προέρχονται από τα κάτω και όχι από τα πάνω, με την ενεργό συμμετοχή των άμεσα εμπλεκομένων
– Επιδίωξη διατήρησης και ενδυνάμωσης της κινηματικής λογικής, αντί της διαχειριστικής λογικής. Της λογικής που πέραν της προσωπικής αλλαγής του εξαρτημένου στοχεύει και στην αναίρεση και άρση των κοινωνικών συνθηκών και αιτιών που ωθούν, ενισχύουν και εγκαθιδρύουν την εξάρτηση.
Κλείνοντας την σημερινή εισήγηση θα θέλαμε να σταθούμε και να τονίσουμε τα λόγια του Michel Lobrot, ομότιμου καθηγητής του πανεπιστημίου PARIS VIII, εισηγητή και θεμελιωτή τηςψυχοπαιδαγωγικής και ψυχοθεραπευτικής μεθόδου της Παρεμβαίνουσας Μη-Κατευθυντικότητας (Non Directivité Intervenante – NDI) για την σπουδαιότητα και την σημασία της επιλογής.
Υποστηρίζει στο βιβλίο του “Ζώντας μαζί – Η παρεμβαίνουσα μη κατευθυντικότητα στη ζωή μας” (Εκδόσεις Αρμός, 2015) “….οι άνθρωποι αλλάζουμε, διαμορφωνόμαστε, μαθαίνουμε και άρα αναπτυσσόμαστε, μονάχα μέσα από αυτά που μας αφορούν άμεσα και προσωπικά, από αυτά που επιλέγουμε, από αυτά που μας συγκινούν….η γνώση που αποτυπώνεται και έχει διάρκεια στον χρόνο, είναι αυτή που το άτομο επιλέγει να κάνει δική του, που το άτομο ιδιοποιείται…”
* Ο Στέλιος Γκιουζέπας είναι Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνος Π.Ε.Θ.Ε.Α «ΑΡΓΩ» (ΨΝΘ)
