Συνέντευξη του καθηγητή ιστορίας Γιώργου Μαργαρίτη στο Γιάννη Σκαλιδάκη.
Ποια είναι η πιο ενδιαφέρουσα πλευρά του ΕΑΜ, κατά τη γνώμη σας;
Νομίζω ότι το πιο ενδιαφέρον που μπορούμε να κρατήσουμε από το ΕΑΜ είναι η πρωτοτυπία της ελληνικής πρωτοβουλίας που το δημιούργησε. Ας γυρίσουμε πίσω στα 1941, ας σκεφτούμε ποια ήταν η πολιτική συγκυρία, η φάση του πολέμου, η κατάσταση εκείνο τον καιρό, ας δούμε τι είχε γίνει στα άλλα κράτη που είχανε δεχθεί εισβολή και είχανε πέσει κάτω από το ζυγό του Άξονα, και θα δούμε ότι κάτι ανάλογο με το απελευθερωτικό μέτωπο της Ελλάδας, δεν υπάρχει πουθενά αλλού το καλοκαίρι του 1941. Υπάρχει το Εθνικό Μέτωπο (Front National) της Γαλλίας, που ίδρυσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας την άνοιξη του 1941, αλλά είναι τελείως διαφορετικό πράγμα. Στην ουσία, συγκροτήθηκε από τις οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας που δεν είχαν διαβρωθεί, δεν είχαν διαλυθεί. Το Μέτωπο κινήθηκε σε ένα εξαιρετικά στενό κύκλο, αμυντικό θα έλεγα, απέναντι στην πρωτοβουλία του Ντεγκόλ, με τους Ελεύθερους Γάλλους και την Αντίσταση κ.ο.κ. Στην Ελλάδα η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, αντιλαμβάνεται με ηγεμονικό τρόπο το ΕΑΜ. Δηλαδή, το ΕΑΜ είναι το εργαλείο του λαού απέναντι στους κατακτητές, απέναντι στους εγχώριους συνεργάτες τους, αν θέλετε στα μεγάλα τμήματα της αστικής τάξης που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές από την πρώτη στιγμή. Ενάντια σε όλα αυτά, είναι το λαϊκό όπλο, το κυρίαρχο όπλο. Πέραν τούτου, οι παλαιές πολιτικές δυνάμεις «εξουσίας» ήταν εκεί που τους είχε θέσει το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά. Παροπλισμένες, έξω από το πολιτικό παιχνίδι. Το ΕΑΜ φτιάχτηκε για να κυριαρχήσει στην πολιτική σκηνή. Στο γαλλικό παράδειγμα, που είναι το μόνο προηγούμενο που έχουμε, μπαίνει για να συμβιβαστεί μαζί της.
Υπάρχουν πλευρές της ιστορίας του ΕΑΜ που μένουν ακόμα αναπάντητες;
Στην πραγματικότητα το ΕΑΜ δεν είναι μια ευθύγραμμη υπόθεση. Ποτέ στην ιστορία δεν συμβαίνει τέτοια ζητήματα να είναι μια ευθύγραμμη κατασκευή. Ξέρετε, αυτά περνούν μέσα από τη φαντασία των ανθρώπων, από τον πολιτικό σχεδιασμό που κάνουν, από την αντίληψη που έχουν για τον κόσμο γύρω τους για να καταλήξουν στην πραγματικότητα. Δηλαδή, όταν τα φτιάχνεις ένα μαζικό κίνημα, σπάνια, σχεδόν ποτέ, δεν συμβαίνει να είναι έτσι όπως το φαντάστηκες, να είναι αυτό που θέλεις να είναι.
Υπάρχει και τρομερή αμηχανία στο ΕΑΜ στην αρχή. Στις 28 Οκτωβρίου 1941, ακριβώς ένα μήνα μετά την ίδρυσή του, υπάρχει τρομερή αμηχανία με τι σύνθημα θα κατέβει το ΕΑΜ στην επέτειο. Επέτειο που έχει μάλιστα διπλή σημασία, γιατί οι μεν φασίστες Ιταλοί γιορτάζουν την πορεία στην Ρώμη και εμείς γιορτάζουμε την κήρυξη του πολέμου και τα όσα ακολούθησαν. Το ΕΑΜ υιοθετεί ένα σύνθημα, στην Αθήνα φυσικά, το «ΕΑΜ-τσαρούχι». Το οποίο είναι τελείως αμήχανο σύνθημα τον καιρό εκείνο. Δεν υπάρχει ακόμα η πείνα διάχυτη αλλά είναι εποχή ελλείψεων, προβληματισμών. Τμήματα του πληθυσμού της Αθήνας αλλά και μερικά τμήματα θα λέγαμε ξέχωρα, ηρωικά τμήματα, συνδεδεμένα με την Αλβανία, οι Κρήτες φαντάροι αποκομμένοι στο Στάδιο, οι ανάπηροι του πολέμου στα νοσοκομεία, από τα κρυοπαγήματα κ.λπ., όλοι αυτοί αρχίζουν να έχουν πρόβλημα επιβίωσης.
Εκείνο που έχει ενδιαφέρον και αξίζει να παρακολουθήσουμε είναι το πως ανάλογα με την περίοδο και την φάση της κατοχής, αλλάζει η κοινωνική σύνθεση του ΕΑΜ, αλλάζει αν θέλετε, όχι η γενική πολιτική του αλλά οι επιμέρους στόχοι του, πότε κινείται αμυντικά, πότε κινείται επιθετικά. Υπάρχουν οι μεγάλες του επιτυχίες καταρχήν στους δημόσιους υπαλλήλους, στους τραπεζοϋπαλλήλους, στα τμήματα των «λευκών κολάρων» θα λέγαμε σήμερα. Αντίθετα, έχει τρομερές δυσκολίες στην εργατική τάξη της Αθήνας, όπου τα εργοστάσια ανοίγουνε για να δουλέψουνε για τον κατακτητή, και εκεί υπάρχει μια αμηχανία, τι κάνουμε κ.ο.κ. Περνάμε αυτή την φάση, μερικά σώματα απομακρύνονται, παράδειγμα οι τραπεζοϋπάλληλοι που αλλάζουνε τελείως, άλλα έρχονται, και προς το τέλος, όταν αυτή η οικονομία της κατοχής καταρρέει, η εργατική τάξη περνά στο προσκήνιο – τη στιγμή ακριβώς που μεταβάλεται σε στρώμα ανέργων και είναι απόλυτα διαθέσιμη για την επανάσταση. Τον Δεκέμβριο του 1944 υπαινίσσομαι. Σε αυτό μπορούμε να βρούμε και μια αναλογία στη μπολσεβίκικη επανάσταση. Το προλεταριάτο μαζικά αγκάλιασε τα σοβιέτ και τους μπολσεβίκους, όταν ακριβώς τα εργοστάσια άρχισαν να κλείνουν, αυτά είναι ενδιαφέροντα πράγματα τα οποία δεν τα έχουμε μελετήσει με την προσοχή που τους αξίζει.
Τι σημαίνει το ΕΑΜ για το πολιτικό σκηνικό και την εποχή που ζούμε;
Το ΕΑΜ φυσικά γεννήθηκε σε συνθήκες τελείως διαφορετικές από τις δικές μας, στα πλαίσια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μέσα σε μια Ελλάδα η οποία έβγαινε από ένα μεσοπόλεμο εξαιρετικά δραστήριο τόσο στο κοινωνικό πεδίο όσο και στο πολιτικό, η οικονομική ανάπτυξη μεγάλη, αλλά ταυτόχρονα κοινωνική ανισότητα με δικτατορίες, με ένα παλάτι το οποίο κυβέρναγε και δεν κυβέρναγε, όλα αυτά τα πράγματα. Σήμερα δεν τα έχουμε αυτά. Αυτό δεν σημαίνει ότι η εποχή μας είναι πιο ήπια. Έχουμε επίσης απέναντί μας εχθρούς σημαντικούς, έχουμε μια ανοικτή δικτατορία του μεγάλου κεφαλαίου η οποία καταδυναστεύει το λαό μας, διαλύει τη χώρα μας στο όνομα μιας φαντασιακής κινεζοποίησης όπως το λέμε, απειλεί την εργατική δύναμη στην χώρα μας.
Το ΕΑΜ, παρόλο που απέχει πολύ η δική του εποχή από την δική μας, μας δίνει ιδέες, πολιτικές ιδέες, για το πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε, πως μπορούμε να ελιχθούμε, πως μπορούμε να πολεμήσουμε μέσα σε αυτή τη νέα κατάσταση. Την κατάσταση που ζούμε εμείς. Σε μεγάλο βαθμό, αριστεροί είμαστε, ζούμε από την παρακαταθήκη και την κληρονομιά του ΕΑΜ. Δηλαδή, η δική μας η ακτινοβολία στην ελληνική κοινωνία, έχει πίσω της ένα ιστορικό μεγαλείο. Το μεγαλείο του ΕΑΜ. Αυτό μας κάνει πρώτον να το σεβόμαστε, δεύτερον να το μελετάμε πολιτικά, να αποκρυπτογραφήσουμε τι είναι αυτό το κύρος που μας έδωσε η τότε εποχή και αυτό το κύρος να το προσαρμόσουμε στα δικά μας, στη δική μας εποχή, στους δικούς μας αγώνες, για να τους προχωρήσουμε με τον καλύτερο, τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.
*O Γιώργος Μαργαρίτης σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Νίκαιας, στη Γαλλία, από όπου και έλαβε το 1981 το διδακτορικό του δίπλωμα. Εργάστηκε από το 1985 έως το 2004 στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και από τότε είναι Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ με γνωστικό αντικείμενο «Σύγχρονη Πολιτική και Κοινωνική Ιστορία».
Στις δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται τα βιβλία: Από την ήττα στην εξέγερση. Ελλάδα 1941–1942 (Αθήνα 1993), Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, 1946–1949 (Αθήνα 2000-1), Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες: Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας, Εβραίοι και Τσάμηδες 1941–1944 (Αθήνα 2005), Προαγγελία θυελλωδών ανέμων. Ο πόλεμος στην Αλβανία και η πρώτη περίοδος της Κατοχής (Αθήνα 2009). Έχει επίσης δημοσιεύσει κείμενα σε συλλογικά έργα και επιστημονικά περιοδικά στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
