Η ιδέα που είχε η συγγραφέας Λένα Διβάνη, η οποία διδάσκει ιστορία στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν αρκετά πρωτότυπη, αλλά είχε κάποιο ρίσκο γιατί το θέμα της ήταν μάλλον ευρύ και απροσδιόριστο. Από πού ν’ αρχίσει και πού να τελειώσει κανείς. Εν τέλει, η συνάντηση «Ο δικηγόρος που δεν έγινα» πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 20 Οκτωβρίου στο ανακαινισμένο θαυμαστό κτήριο του Τσίλερ, στη Σόλωνος, γνωστό ως «Χημείο» όχι τόσο από τη φιλοξενία της Φυσικομαθηματικής Σχολής, όσο από τη λειτουργία του σαν κέντρο ζύμωσης και εξέγερσης στα χρόνια της δικτατορίας και της μεταπολίτευσης. Φιλοξενώντας τώρα τη Νομική Βιβλιοθήκη, κατά το ήμισυ του γιατί το άλλο μισό προορίζεται για μουσείο φυσικής ιστορίας, απέκτησε νέο σκοπό. Καθημερινά, εκατοντάδες σπουδαστές, μεταπτυχιακοί και ερευνητές, αξιοποιούν τα υλικά που διαθέτει στις καλαίσθητες, ευρύχωρες και κλιματιζόμενες αίθουσες του. Με την καθοριστική συμβολή της Βάσως Στρακαντούνα που το παρέλαβε άδειο και το γέμισε ζωή αξιοποιώντας τους συνεργάτες της και αφήνοντας χώρο για ιδέες και δράσεις συμπληρωματικές, το «Χημείο» μας με τον ωραίο του κήπο, με νεραντζιές και ελιές επί της Σόλωνος, γίνεται τόπος ανταλλαγής απόψεων μεταξύ ανθρώπων με ενδιαφέροντα, ανησυχίες και δημιουργικές προτάσεις.
Η συνάντηση ήταν από τις καλύτερες που έχω πάρει μέρος. Μεστές ομιλίες, με σκέψη και αυθορμητισμό και εξαιρετικό ακροατήριο στο περίφημο Αμφιθέατρο που έχει γνωρίσει μεγάλες δόξες στο πρόσφατο παρελθόν. Περίπου 350 καθήμενοι, όρθιοι ή βολεμένοι στα σκαλοπάτια, στην πλειονότητα κάτω από τα 35, παρακολούθησαν τις ομιλίες με μεγάλη προσοχή, γέλασαν και χειροκρότησαν με την καρδιά τους, χωρίς να σηκωθεί να φύγει κανένας πριν κλείσει η εκδήλωση που κράτησε τρεις πυκνές ώρες!
Οι οικοδέσποινες, ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, ο μουσικοσυνθέτης Κώστας Λειβαδάς, ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης, η ηθοποιός Ευγενία Δημητροπούλου και η εξοχότητα μου, μιλήσαμε χωρίς καμία προσυνεννόηση γιατί επιλέξαμε τη Νομική για σπουδές, πόσο ασχοληθήκαμε με τα νομικά, πόσο μας επηρέασαν και πώς διαμορφώσαμε τη ζωή μας αποφεύγοντας να γίνουμε δικηγόροι.
Παρακάτω, μεταφέρω μερικά αποσπάσματα που δεν καλύπτουν τα θέματα που εκτέθηκαν, αλλά δείχνουν το εύρος των τοποθετήσεων.
Στέλιος Ελληνιάδης
Παρεμβάσεις
Τίτος Πατρίκιος: …Γιατί πήγα στη Νομική; Μικρός ήθελα να γίνω αεροπόρος. Μετά ήθελα να σπουδάσω φιλοσοφία. Αλλά δεν μ’ άρεσε η Φιλοσοφική Σχολή, τη θεωρούσα αποστεωμένη… Τότε είχα απορρίψει τους παλαιούς θεούς, τους αρχαίους και τους άλλους, αλλά πάντα είχα άλλους θεούς κι ένας θεός που είχα επί πολλά χρόνια ήταν ο Λένιν. Και διαβάζω ότι ο Λένιν είχε σπουδάσει νομικά. Οπότε είπα κι εγώ νομικά θα πάω. Πρώτη φορά το λέω αυτό δημόσια… Το 1951 έπρεπε να τελειώσω. Είχα περάσει όλα τα μαθήματα του πτυχίου και μένανε τέσσερα. Τα είχα αφήσει για την περίοδο του Οκτωβρίου. Και με καλούνε να παρουσιαστώ στο στρατό. Οι εξετάσεις ήτανε 10 Οκτωβρίου κι έπρεπε να παρουσιαστώ στις 6, δηλαδή τέσσερις μέρες πριν τις εξετάσεις. Τότε, με κάποιους άλλους που ήσαν στην ίδια περίπτωση, κάναμε ενέργειες (για αναβολή). Είχανε καταργηθεί οι αναβολές λόγω σπουδών κι ενώ είχε τελειώσει ο εμφύλιος, το ’51, η απαγόρευση εξακολουθούσε. Και επειδή ο ένας είχε κάποια μέσα, πήγαμε και ζητήσαμε αναβολή για τέσσερις μέρες, για να δώσουμε τις εξετάσεις και να παρουσιαστούμε. Όχι, θα παρουσιαστείτε. Κι έτσι παρουσιάστηκα στο στρατό κι απ’ το στρατό με στείλανε στη Μακρόνησο. Απ’ τη Μακρόνησο, να μη σας λέω ιστορίες τώρα, ήταν ένας εφιάλτης, αλλά επεβίωσα και με απέλυσαν από τη Μακρόνησο. Από φαντάρο δηλαδή, διότι στο τάγμα της Μακρονήσου που ήμουνα εγώ, απ’ τους τρεις χιλιάδες μόνο δύο δεν υπογράψαμε. Κρατήσαμε. Αυτοί , όμως, δεν θέλανε να υπάρχουν ούτε δύο που δεν έχουν υπογράψει, γι’ αυτό μας απέλυσαν με προσωρινό απολυτήριο και ταυτοχρόνως μας δώσανε την απόφαση εκτοπίσεως. Κι έτσι εκτοπίστηκα ως πολίτης στον Άη Στράτη. […] Και όταν γύρισα στην Αθήνα το ’54, ως αδειούχος εξόριστος, ξανάρχισα φροντιστήριο γιατί δεν ήθελα να μην τελειώσω. Και κατάφερα και τα πέρασα τα τέσσερα μαθήματα∙ μετά έκανα την άσκηση, ενώ έκανα κι άλλα πράγματα, δηλαδή βγάλαμε την Επιθεώρηση Τέχνης, τότε, το περιοδικό.
Στέλιος Ελληνιάδης: … Ένα πράγμα που θα σας συμβούλευα, έχοντας αρκετά χρόνια στην πλάτη και πλούσιες εμπειρίες, είναι ότι πρέπει στη ζωή σας να αποκτήσετε ήρωες. Δηλαδή, ανθρώπους που προηγήθηκαν, ανθρώπους που είναι και σύγχρονοι πολλές φορές, οι οποίοι για χάρη μιας πολύ ωραίας ιδέας, είναι αποφασισμένοι, και το κάνουν πράξη αυτό, να θυσιάσουν ακόμα και ολόκληρη τη ζωή τους, την ύπαρξή τους, τη δική τους και της οικογένειας τους, γι’ αυτή τη μεγάλη ιδέα, η οποία δεν είναι ποτέ τόσο μικρή που να αφορά μόνο τον άνθρωπο που την πιστεύει, αλλά είναι μια ιδέα που αφορά την ανθρωπότητα όλη. Άνθρωποι με ιδέες σαν τον Τίτο Πατρίκιο που είναι μεγάλη μας τιμή να είμαστε κοντά του. Προσωπικά, ασχολήθηκα πάρα πολύ και ασχολούμαι ακόμα μ’ αυτούς τους ξεχωριστούς ανθρώπους που πολλούς δεν θα τους γνωρίσουμε ποτέ γιατί έπεσαν στα πεδία των μαχών, εκτελέστηκαν, έμειναν τα κορμιά τους πάνω στο Γράμμο, στο Βίτσι, έμειναν σε διάφορα μέρη απάτητα. Την εποχή κατά την οποία ο Τίτος στάλθηκε στο Μακρονήσι όπου έκαναν τρομακτικά βασανιστήρια στους ανθρώπους για να υπογράψουν τις δηλώσεις στις οποίες αναφέρθηκε. […] Τα λέω αυτά γιατί πολλοί μπορεί να μην ξέρετε τι είναι η Μακρόνησος. Μπορεί να πηγαίνετε στην Τζια για διακοπές και να βλέπετε ένα βραχώδες νησί που δεν σας λέει τίποτα. Να περιορίζεται η γνώση εκεί. Δεν είναι τόσο κακό αν έχεις περιέργεια και συνεχίσεις να μαθαίνεις. Κι εγώ έμαθα πολλά πράγματα στη διαφορά της ηλικίας, από τότε μέχρι σήμερα. Τα λέω αυτά για να το ψάξετε, γιατί σπουδαίοι άνθρωποι μαζί με τον Τίτο ήταν εξορισμένοι. Στον Άη Στράτη, ανάμεσα σε πολλούς σημαντικούς ανθρώπους, ήταν κι ο Γιάννης Ρίτσος…
Τίτος Πατρίκιος: Εκεί συνδεθήκαμε.
Στέλιος Ελληνιάδης: Μιλάμε για φυσιογνωμίες. Μιλάμε για τον ελληνικό πολιτισμό. Μιλάμε για την ταυτότητά μας. Μιλάμε για την ύπαρξή μας. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν όλοι στις εξορίες. Τέτοιοι άνθρωποι, που βγάλανε και την Επιθεώρηση Τέχνης. Έχουμε σπουδαίους ήρωες σ’ αυτό τον τόπο, που η εξουσία, αυτοί που κυβερνούν, έχουν συμφέροντα, να τους θάβουν, να τους περιθωριοποιούν, να τους απαξιώνουν. Θα πρέπει τους ήρωες να τους αναζητήσετε μόνοι σας. Αυτούς τους σπουδαίους ανθρώπους. Γιατί είναι φάροι και τους χρειαζόμαστε στη ζωή. Αλλιώς θα καταντήσουμε στο σύγχρονο κόσμο όπως είναι, όπως πολλά παιδιά δυστυχώς, οι ήρωες τους να βγαίνουν μέσα από το Survivor. Αυτό είναι καταστροφή. Δεν μπορεί ν’ αγαπάς την πατρίδα σου, δεν μπορεί να υπάρξεις σαν έθνος, δεν μπορείς να υπάρξεις σαν κοινωνία εάν δεν έχεις ψηλά ανθρώπους που πραγματικά αξίζουν, που κάνουν κάτι για όλους, που κάνουν θυσίες, που έχουν καλλιεργήσει την παιδεία, την ποίηση, τη λογοτεχνία, τις επιστήμες, αυτοί που κάνουνε τη ζωή ενδιαφέρουσα, περιεκτική, γοητευτική και δίνουν ένα νόημα στο διάβα του κάθε ανθρώπου.
