Νύχτες Πρεμιέρας με ωριμότερες επιλογές και διευρυμένους θεματικούς ορίζοντες
της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Το αθηναϊκό κοινό γέμισε και φέτος τις αίθουσες του 23ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας – Νύχτες Πρεμιέρας (20/9-1/10/2017). Στα πλαίσια μιας διοργάνωσης που εγκαταλείπει σταδιακά το προσωπείο του νεανικού φεστιβάλ, ανταποκρινόμενη στο επίσημο κινηματογραφικό ραντεβού της πρωτεύουσας, έγινε αισθητή στο Διαγωνιστικό μια ωριμότερη επιλογή ανεξάρτητων ταινιών, ενώ διευρύνθηκαν οι θεματικοί ορίζοντες, συμπεριλαμβάνοντας νέες ελληνικές μικρού μήκους και μαχητικά ντοκιμαντέρ, παράλληλα με αξιοπρόσεκτα αφιερώματα στον Τζον Χιούστον και στην Κλερ Ντενί.
***
Με τη Χρυσή Αθηνά Καλύτερης Ταινίας στο δραματικό The Rider της ανερχόμενης Αμερικανίδας Κλόε Ζάο, το Βραβείο Σκηνοθεσίας της Πόλης των Αθηνών κέρδισε το Foxtrot, δεύτερη ταινία του εμπνευσμένου Ισραηλινού Σάμουελ Μαόζ.
Έντονα αντιμιλιταριστική, η ταινία ξεκινά ως σπουδή στη διαχείριση της απώλειας, με την επίσημη ανακοίνωση του θανάτου ενός νεαρού στρατιώτη, στους γονείς του. Παραδόξως, στη συνέχεια ακολουθείται κωμικοτραγικό μονοπάτι, στιγματίζοντας τον παραλογισμό της παρατεταμένης ισραηλινής κατοχής, με σουρεαλιστικά στοιχεία, γνωστή πρακτική από το ’80 σε ισραηλινές και παλαιστινιακές αντιπολεμικές ταινίες, που προσεγγίζουν μια πολιτικώς ορθή διάσταση ίσων αποστάσεων, ανάμεσα σε πολιορκητές και πολιορκημένους. Ο αντιπολεμικός στοχασμός του σκηνοθέτη σφυρηλατείται με σουρεαλιστικές πινελιές μέσα από τη σεναριακή κωμικοτραγική ανατροπή μιας παρεξήγησης. Από το καλαίσθητο διαμέρισμα του αρχιτέκτονα πατέρα, ως σκηνικό πρώτου μέρους, μεταφερόμαστε σε αχανείς ερημικές εκτάσεις, όπου ξεφυτρώνουν τα περιβόητα σημεία ελέγχου. Εκεί, παρακολουθούμε την πληκτική καθημερινότητα τεσσάρων φαντάρων, με τον άτυχο νέο ανάμεσά τους, πριν αλλάξουν τα πάντα από ένα μοιραίο σκηνικό. Στα χνάρια του Παλαιστίνιου Ελία Σουλεϊμάν, τόσο ο Σάμουελ Μαόζ όσο και άλλοι Ισραηλινοί σκηνοθέτες επιχειρούν να καταγράψουν την τραγικότητα της πολύχρονης κατοχής, μέσα από ευτράπελα συμβάντα στα σημεία ελέγχου. Την πραότητα με την οποία περνάει από τη σηκωμένη μπάρα μια καμήλα που χάνεται στο βάθος και το αναπάντεχο χορευτικό του στρατιώτη στη σκοπιά, που σφραγίζει με χιούμορ την ξεκάρφωτη ασυμβατότητα, έρχεται να συμπληρώσει το αλληγορικό «βούλιαγμα» στη λάσπη του κοντέινερ, σε σκηνές όπου γέρνουν όλα μονόπλευρα, θυμίζοντας τον Χρυσοθήρα του Τσάρλι Τσάπλιν.
Σε αντίθεση με την κλειστοφοβική αίσθηση των στατικών πλάνων στην προηγούμενη ταινία του, ο Μαόζ εδώ παρουσιάζει εντυπωσιακή γκάμα σκηνοθετικών χειρισμών: σταθερά πλάνα με κωμική διάσταση και αναφορές στο βουβό σινεμά, αντίστοιχα με του Σουλεϊμάν και εντυπωσιακά στριφογυριστά πλάνα κάτοψης, γεμάτα σαρκασμό, που τείνουν να γίνουν το δικό του σήμα κατατεθέν, ενώ τα μακρόσυρτα τράβελινγκ αντανακλάσεων σε λακούβες με νερό έχουν ταρκοφσκικό άρωμα. Πληθώρα αφηγηματικών εργαλείων, όπως σκίτσα που σκαρώνει ο φαντάρος, αποτυπώνοντας μακάβριες αναμνήσεις, ασπρόμαυρα κινούμενα σχέδια που ζωντανεύουν την περιγραφή του πατέρα μέσα από τα μάτια του γιου, αλλά και πλάνα όπου οι ήρωες κινηματογραφούνται πίσω από αντικείμενα σε πρώτο πλάνο, που ανακαλούν δισδιάστατη αισθητική κόμικς.
Σημαντικό ρόλο παίζουν και οι μουσικές επιλογές, όπως η αθεράπευτα ρομαντική μελωδία του Adagietto της 5ης συμφωνίας του Μάλερ, τη στιγμή που ξημερώνει άλλη μια πληκτική μέρα στη σκοπιά και το πασίγνωστο μελαγχολικό κομμάτι Spiegel im Spiegel του Εσθονού Άρβο Πέρτ, για πιάνο και τσέλο, που σφραγίζει στο τέλος με θλίψη τη διαπίστωση του πατέρα πως στο φοξτροτ διαγράφει κανείς κύκλους, μένοντας εν κινήσει στο ίδιο σημείο, συνοψίζοντας το πολιτικό απαύγασμα αδιεξόδου, αυτής της αντιπολεμικής ταινίας.
***
Το Βραβείο Χρυσή Αθηνά Μουσική και Φιλμ κέρδισε επάξια το συγκλονιστικό μουσικό ντοκιμαντέρ Τσαβέλα Βάργκας, των Κάθριν Γκαντ και Νταρίσα Κάι, αποκαλύπτοντας τη συναρπαστική ζωή της Μεξικάνας ιέρειας με τη σπαρακτική φωνή του αλμοδοβαρικού πλέον Luz de Luna. Γεννημένη στην Κόστα Ρίκα, κατέφυγε στα 14 της στο Μεξικό, ευελπιστώντας να γίνει τραγουδίστρια, αποκτώντας όμως αναγνωρισιμότητα μετά τα 30 της. Σύμφωνα με την ίδια, όλα έφτιαξαν μόλις έβγαλε τα γυναικεία ρούχα και τα φτιασιδώματα. Πρώτη γυναίκα με παντελόνια στο Μεξικό, τόλμησε να αναμετρηθεί με την ανδροκρατούμενη μάτσο παράδοση των ραντσέρος, με τις μελαγχολικές μπαλάντες συνοδεία μαριάτσι κιθαριστών, για τον πόνο του έρωτα, με πρότυπο το ρεπερτόριο και τη φωνή του Χοσέ Αλφρέντο Χιμένεζ. Ντυνόταν αντρικά, κάπνιζε πούρα, οπλοφορούσε και έπινε μέχρι τελικής πτώσεως και ανέπτυξε αισθαντική και πέρα για πέρα προσωπική ερμηνεία με αυτή τη βαθιά χαρακτηριστική βραχνάδα, τονίζοντας καθαρά και αργά, κάθε πονεμένη λέξη, δίνοντας υπαρξιακή τραγικότητα στην απατηλή ματαιότητα του έρωτα. Αυτή η σπαρακτική ερμηνεία της χάρισε μεγάλη φήμη, αλλά και πολλές ερωμένες, ανάμεσά τους και η φημισμένη Μεξικάνα ζωγράφος Φρίντα Κάλο, ενώ παραδέχτηκε ανοιχτά την ομοφυλοφιλία της σε μεγάλη ηλικία. Θυμίζοντας έντονα την προσωπικότητα της δική μας ρεμπέτισσας Σωτηρίας Μπέλλου, η Τσαβέλα Βάργκας, αυθεντική και ασυμβίβαστη, εξαφανίστηκε από το πάλκο για μια εικοσαετία, δίνοντας μάχη για να αντιμετωπίσει τον αλκοολισμό της. Χάρη στον μεγάλο θαυμαστή της Αλμοδόβαρ, που την αναζήτησε και τη στήριξε σθεναρά, είχε μια δεύτερη αναλαμπή στην καριέρα της, στα μέσα του ’90, με συναυλίες ως το 2012, οπότε πέθανε, 93 ετών. Το ντοκιμαντέρ ξετυλίγει την ατίθαση προσωπικότητά της μέσα από μαρτυρίες ερωμένων και συνεργατών, με σπάνιες ηχογραφήσεις, φωτογραφίες και υλικό συνεντεύξεων, με την ίδια να αφηγείται με απαράμιλλο στυλ τη ζωή της.
***
Τοποθετημένο τον Σεπτέμβρη του 2015, το συνταρακτικό ντοκιμαντέρ Αυτοί που έμειναν στο Χαλέπι, του Φιράς Φαγιάντ, καταγράφει τις προσπάθειες της εθελοντικής ομάδας «Λευκά Κράνη», που προσπαθεί εν μέσω βομβαρδισμών να απεγκλωβίσει επιζώντες από τα συντρίμμια. Αρνούμενοι τη μοίρα του ηττημένου άπατρι πρόσφυγα μάχονται στον τόπο τους ενάντια στο νοσηρό γεωπολιτικό «παιχνίδι» πολέμου, που ροκανίζει τη γη τους, με τις ευλογίες των ισχυρών κρατών.
Μαζικοί βομβαρδισμοί σαν πύρινη βροχή κάνουν τη νύχτα μέρα. Αεροπορικές επιδρομές ισοπεδώνουν συνοικίες σε δευτερόλεπτα. Μακάβριες μαρτυρίες για διάσπαρτα ανθρώπινα μέλη στα σημεία εκρήξεων, εικόνες με νεκρά παιδιά και νεκρικές πομπές που περιβάλλονται από ένα οργισμένο πλήθος, που ξεχύνεται στους δρόμους φωνάζοντας συνθήματα ενάντια στον Άσαντ. Η ταινία δραματοποιεί τα γεγονότα με αφηγηματική μουσική, φορτίζοντας συναισθηματικά εικόνες που θα ζήλευε κάθε πολεμική μυθοπλασία.
Ωστόσο, ενώ εδώ και πάνω από μια δεκαετία, έχουν πολλαπλασιαστεί αντίστοιχα αιματοβαμμένα ντοκιμαντέρ, που μπορεί να ενημερώνουν και να συγκινούν το δυτικό κοινό, δεν φαίνεται όμως να έχουν αντίκτυπο, αντίθετα, μοιάζει να λειτουργούν ως αναισθητικό που επιβεβαιώνει την ασφάλεια όσων βρίσκονται μαντρωμένοι στο λεγόμενο «αναπτυγμένο κόσμο».
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
