Μέρος Η’
Δείτε τα προηγούμενα: Μέρος Α΄, Β΄, Γ΄, Δ’, Ε’, ΣΤ’, Ζ’
Στο δεύτερο φάκελο της σοβιετικής περιόδου για τον Αλέξη Πάρνη που εντόπισε ο Νίκος Παπαδάτος –μετά την ανεύρεση του πρώτου- στα ρωσικά αρχεία, περιλαμβάνονται 102 αναφορές, άρθρα, κριτικές και παρουσιάσεις, για τις παραστάσεις του θεατρικού έργου «Νησί της Αφροδίτης», 1960-62, στη Σοβιετική Ένωση. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά στα οποία δημοσιεύτηκαν αυτά τα κείμενα εκδίδονταν στις πόλεις και τις περιφέρειες όπου βρίσκονταν τα θέατρα που είχαν ανεβάσει το έργο του Πάρνη. Από το Ταλίν της Εσθονίας, το Βίλνιους της Λιθουανίας και το Καλίνινγκραντ στη Βαλτική Θάλασσα στο ακραίο δυτικό τμήμα της ΕΣΣΔ μέχρι το Βλαδιβοστόκ και το Πετροπαβλόσκ (μοναδική πόλη στον κόσμο χωρίς οδική σύνδεση) στο ακραίο ανατολικό και στη νήσο Σαχαλίνη στον Ειρηνικό Ωκεανό. Και ενδιάμεσα, μεταξύ άλλων, στη μήτρα της επανάστασης Λένινγκραντ, στην Τιφλίδα της Γεωργίας, στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, στη Φεργκάνα του Ουζμπεκιστάν, στο Ερεβάν της Αρμενίας, στην Άλμα Άτα του Καζαχστάν, στο Ταγανρόκ στην Αζοφική Θάλασσα στο νότο, στο Αρχαγγέλσκ στη Λευκή Θάλασσα στο ρώσικο βορρά, στο Μινσκ της Λευκορωσίας, στο Στάλινγκραντ στον Βόλγα, στο Άστραχαν στην Κασπία Θάλασσα και στο Ιρκούτσκ στη Σιβηρία!
Το «συμβάν» θα έπρεπε να έχει καταγραφεί στο βιβλίο Γκίνες γιατί σίγουρα αποτελεί παγκόσμιο ρεκόρ. Ένα ελληνικό θεατρικό έργο, και μάλιστα με θέμα το «κυπριακό», ενός άγνωστου στην Ελλάδα Έλληνα πολιτικού πρόσφυγα, να παίζεται στην κορύφωσή του το 1961-1962, σε περισσότερα από 170 θέατρα σε μια χώρα πολυεθνική και πολυπολιτισμική της οποίας το μέγεθος ισοδυναμεί μ’ αυτό μιας ολόκληρης ηπείρου! Πρόκειται μάλλον για ένα επίτευγμα μοναδικό και αξεπέραστο. Στη σχετική λίστα που έχουμε στη διάθεσή μας, το έργο του Πάρνη είναι πρώτο ανάμεσα σε 280 έργα διαφόρων συγγραφέων που παίζονταν την ίδια περίοδο σε όλη τη Σοβιετική Ένωση. Το «Νησί της Αφροδίτης», σε μετάφραση του Α. Στολτίδη και επιμέλεια του Γ. Λουκίν, είναι επικεφαλής στον δισέλιδο κατάλογο (περιλαμβάνεται στο φάκελο) σε αριθμό θιάσων που το παίζουν, αλλά και σε αριθμό παραστάσεων! Συνολικά, έχει ανέβει σε 171 θεατρικές σκηνές και έχει ξεπεράσει τις 5.700 παραστάσεις! Κρίμα που δεν αναφέρονται και αριθμοί εισιτηρίων που πιθανότατα ανέρχονται σε εκατομμύρια με δεδομένη τη χωρητικότητα των θεάτρων στην ΕΣΣΔ. Πρόκειται για έναν εκπληκτικό θρίαμβο στην αχανή επικράτεια της μιας από τις δύο υπερδυνάμεις∙ θρίαμβο προσωπικό για τον συγγραφέα, αλλά και συλλογικό για τον Ελληνισμό και την υπόθεση της Κύπρου που βρισκόταν στο μάτι του κυκλώνα και χρειαζόταν την παγκόσμια κοινή γνώμη στο πλευρό της!
Συνάντηση ευαισθησιών
Οι κριτικές είναι πλούσιες και ενθουσιώδεις. Το έργο πιάνει με πρωτότυπο τρόπο το πολιτικό ζήτημα που είναι κεντρικό στην παγκόσμια διάστασή του. Ο αγώνας των λαών ενάντια στην αποικιοκρατία, με επίκεντρο την Κύπρο και πρωταγωνίστριες δύο μάνες από τα αντίπαλα στρατόπεδα. Συναισθηματικά αγγίζει τις ψυχές των λαών της σοβιετικής επικράτειας που έχουν στην κυριολεξία δει τον Χάρο με τα μάτια τους. Η μάνα του Σοβιετικού πολίτη είναι η πιο χαροκαμένη μάνα του κόσμου. 25 εκατομμύρια νεκροί και ανυπολόγιστος αριθμός αγνοουμένων, τραυματιών και αναπήρων, αλλά και άπειρες πράξεις αυτοθυσίας και ηρωισμού για την απόκρουση της ιμπεριαλιστικής επίθεσης, έχουν δημιουργήσει μια παλλαϊκή ψυχολογία που δεν είναι εύκολο να γίνει αντιληπτή έξω από την ΕΣΣΔ. Σίγουρα, η υπεραναπτυγμένη ευαισθησία του Έλληνα αγωνιστή και πρόσφυγα που διαμορφώθηκε και τονώθηκε μέσα από τη δική του ρημαγμένη χώρα, με την εμπειρία της προσωπικής του συμμετοχής, τα πολύ σκληρά πλήγματα που δέχτηκε το στενό συντροφικό και οικογενειακό του περιβάλλον και τη ζεστή και παραγωγική συναναστροφή του με τους Ρώσους λογοτέχνες, βρίσκει τα κοινά σημεία επαφής μεταξύ των λαών και συντονίζει τους απόηχους των τραγωδιών από την Ελλάδα και την ΕΣΣΔ μέσα από την Κύπρο όπου η αντίσταση στην αγγλοκρατία αποτελεί τη χειροπιαστή προέκταση του κοινού αγώνα που αναδεικνύει η θυσία των νέων, αλλά και το δράμα των μανάδων τους. Για τους Σοβιετικούς ο Πάρνης γράφει για την Ελλάδα, την Κύπρο και τη Σοβιετική Ένωση σαν δικός τους, σαν Σοβιετικός. Όχι μόνο γιατί κρατάει στα ποιήματά του την ομοιοκαταληξία που είναι κανόνας στη σοβιετική λογοτεχνία, αλλά και γιατί συνομιλεί με τους Σοβιετικούς με τη θεματολογία του. Γράφει το «Νησί της Αφροδίτης» έχοντας κατά νου ότι πρωτίστως απευθύνεται στον πολίτη της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτόν θέλει να ενημερώσει και να συγκινήσει για τον αγώνα των Κυπρίων. Γιατί η Σοβιετική Ένωση είναι ρυθμιστικός παράγων της παγκόσμιας κατάστασης. Και το καταφέρνει σε βάθος και έκταση που κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί!
Και σ’ αυτό το σημείο φαίνεται η στενομυαλιά των πρώην συντρόφων του Αλέξη Πάρνη που έχουν υποταχθεί και –άλλοι συνειδητά κι άλλοι ασυνείδητα-υποβιβάσει το επαναστατικό ΚΚΕ σε παράρτημα της σοβιετικής γραφειοκρατίας.
Η τεράστια επιτυχία που έχει το «Νησί της Αφροδίτης» αντί να τους χαροποιήσει και να βάλουν σε δεύτερη μοίρα ή να μετριάσουν την αντίθεσή τους με τον «αντικομματικό» αλλά συναγωνιστή εν όπλοις στο βουνό συγγραφέα, τους αναστατώνει εκ νέου αρνητικά και επανέρχονται δριμύτεροι αποφασισμένοι πλέον να καταφέρουν ένα ακόμα μεγαλύτερο από το προηγούμενο πλήγμα στον Πάρνη που επιμένει να υποστηρίζει τον καθαιρεμένο Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ. Στον μικρόκοσμό τους τίποτα άλλο δεν χωράει. Το κύριο γι’ αυτούς είναι η άρνηση συμμόρφωσης με τη νέα ηγεσία. Με τη λογική τους, ότι ο Πάρνης έχει διαγραφεί και δεν είναι μέλος του κόμματος δεν σημαίνει ότι είναι και ελεύθερος να έχει τις δικές του πολιτικές προτιμήσεις, να γράφει έργα που δεν τα εγκρίνουν και να συναναστρέφεται μ’ αυτούς που επιλέγει. Ούτε του αναγνωρίζουν το δικαίωμα να συνεχίσει τη συγγραφική του δραστηριότητα ως πολίτης της χώρας που τον φιλοξενεί ακόμα κι αν τα γραπτά του δεν στρέφονται εναντίον τους.
Έτσι, ενώ ο Πάρνης είναι ευτυχισμένος από την αναπάντεχη τρισθεόρατη επιτυχία τού έργου του, που συνεπάγεται την πανηγυρική αποκατάστασή του στο πνευματικό-καλλιτεχνικό πανόραμα της ΕΣΣΔ, δέχεται ένα αιφνιδιαστικό και πολύ ισχυρό χτύπημα κατ’ ευθείαν από την Κύπρο και, μάλιστα, από πολύ υψηλό επίπεδο!
Τρικλοποδιά από το ΑΚΕΛ
Την ώρα που το «Νησί της Αφροδίτης» σπάει ταμεία στη Μόσχα και ανεβαίνει με καταιγιστικούς ρυθμούς σε δεκάδες θέατρα σε όλη την ΕΣΣΔ, ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ, ο Εζεκιήλ Παπαϊωάννου, στέλνει επιστολή στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης με την οποία ευθέως και κατηγορηματικώς επιτίθεται στον Πάρνη και το έργο του ζητώντας τη λήψη κατασταλτικών μέτρων από τους Σοβιετικούς ιθύνοντες!
Οι Σοβιετικοί λογοτέχνες που εκτιμούν το έργο του Πάρνη και υπερασπίζονται το δικαίωμά του να γράφει και να εκδίδει τα έργα του, ενημερώνονται από το ΚΚΣΕ για την επιστολή τού Παπαϊωάννου και θορυβημένοι από την καταφανή αδικία κινητοποιούνται για να αποτρέψουν τα χειρότερα. Γνωστοποιούν το περιεχόμενό της και στον ανυποψίαστο Πάρνη που, θεωρώντας ότι η πολεμική εναντίον του είχε λήξει, παθαίνει τρομερό σοκ.
Προφανώς, το ΚΚΕ, ενοχλημένο πολύ από την αναπάντεχη αποθεωτική επαναφορά του «αντικομματικού» Πάρνη στο προσκήνιο, βάζει μπροστά τον γενικό γραμματέα του ΑΚΕΛ Εζεκιήλ Παπαϊωάννου -ως καθ’ ύλην αρμοδίου- να παρέμβει προσωπικά και επίσημα στους Σοβιετικούς. Αλλιώς δεν εξηγείται η αντίδραση της κυπριακής ηγεσίας, αφού μόλις πριν από μερικούς μήνες είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό του ΑΚΕΛ «Νέα Εποχή» ολόκληρο το «Νησί» σε συνέχειες!
Στο περιεχόμενο της επιστολής τού Παπαϊωάννου αναφέρονται ο Α. Πετρόφ του Τμήματος Πολιτισμού και ο Β. Τερέσκιν του Διεθνούς Τμήματος της Κ.Ε. της ΚΚΣΕ στο υπόμνημα που υποβάλλουν στις 10 Φεβρουαρίου 1961 στο ανώτατο όργανο του σοβιετικού κόμματος. Είναι το πρώτο επίσημο έγγραφο στο οποίο γίνεται πρόταση από τους συντάκτες του «να γίνουν συστάσεις στο Υπουργείο Πολιτισμού της ΕΣΣΔ για να πάρει τα ανάλογα μέτρα περιορίζοντας την παρουσίαση του έργου «Νησί της Αφροδίτης» στα σοβιετικά θέατρα».
Σύμφωνα με το έγγραφο, «ο σύντροφος Παπαϊωάννου γράφει ότι το θεατρικό έργο ‘‘Νησί της Αφροδίτης’’ δεν εκφράζει τον απελευθερωτικό αγώνα του κυπριακού λαού ενάντια στους Άγγλους αποικιοκράτες κι ότι σε κάποιες σκηνές διαστρέφει το νόημα αυτού του αγώνα. […] Ο σ. Παπαϊωάννου υπογραμμίζει ιδιαίτερα την αναληθοφάνεια της κεντρικής ηρωίδας του έργου Λαμπρινής Κυριακούλη. […] Η όλη υπόθεση σύμφωνα με την άποψη του σ. Παπαϊωάννου δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα και είναι επινόηση του συγγραφέα. Ο Αλέξης Πάρνης εδώ και δέκα χρόνια δεν ζει στην Ελλάδα και είναι εγκαταστημένος στη Σοβιετική Ένωση ως πολιτικός πρόσφυγας. Έχει διαγραφεί από το ελληνικό κομμουνιστικό κόμμα. Οι παρατηρήσεις του σ. Παπαϊωάννου χαρακτηρίζουν σωστά τις αδυναμίες του έργου ‘‘Νησί της Αφροδίτης’’. Όμως, το έργο του Αλέξη Πάρνη έχει μεγάλη απήχηση στη Σοβιετική Ένωση. Πάνω από 50 θέατρα το παίζουν είτε κάνουν πρόβες σ’ αυτό. Κρίνοντας την παράσταση στο Μάλι Τεάτρ της Μόσχας, οι εφημερίδες ‘‘Σοβιετική Τέχνη’’ και ‘‘Βραδινή Μόσχα’’ εκθειάζουν σε υπερβολικό βαθμό το έργο αποσιωπώντας τις αδυναμίες του. Αυτό έχει δημιουργήσει μια μεγάλη δυσαρέσκεια στους Έλληνες συντρόφους.»
Τόσο οι Πετρόφ και Τερέσκιν όσο και ο Παπαϊωάννου είναι φανερό ότι κινούνται εναντίον του Πάρνη επειδή η απήχηση και η επιτυχία τού «αντικομματικού» Πάρνη «έχει δημιουργήσει μια μεγάλη δυσαρέσκεια στους Έλληνες συντρόφους» του ΚΚΕ και του ΑΚΕΛ. Από τις εκατοντάδες παρουσιάσεις του έργου σε εφημερίδες και περιοδικά που εκδίδονται σε πόλεις και περιοχές που απέχουν μεταξύ τους εκατοντάδες και χιλιάδες χιλιόμετρα, είναι κραυγαλέα βέβαιο ότι το έργο συγκινεί και ξεσηκώνει τους θεατές, τους καλλιτέχνες και τους δημοσιογράφους υπέρ του κυπριακού αγώνα με τρόπο που κανένας άλλος συγγραφέας δεν μπόρεσε να κάνει, ούτε πριν ούτε μετά. Αλλά οι γραφειοκράτες του ΚΚΕ, του ΑΚΕΛ και του ΚΚΣΕ δεν θέλουν να το παραδεχτούν. Εθελοτυφλούν. Γι’ αυτούς το κύριο είναι ότι ο Πάρνης είναι «ζαχαριαδικός» και πρέπει να απομονωθεί ή να συντριβεί. Το ό,τι το «Νησί της Αφροδίτης» δημιουργεί ένα πελώριο ρεύμα συμπαράστασης και αλληλεγγύης στον κυπριακό λαό σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ που είναι ένας από τους δύο ρυθμιστές των παγκόσμιων πραγμάτων δεν αλλάζει ούτε τη γνώμη τους ούτε τις σκοπιμότητές τους. Ο Πάρνης είναι ο εχθρός!
Στέλιος Ελληνιάδης
Δυο μάνες
Πριν λίγα χρόνια, στη Μόσχα, έτυχε να συναντήσω το νεαρό και πολύ όμορφο Έλληνα ποιητή Αλέξη Πάρνη, παλιό αντάρτη της αντίστασης. Αυτό τον καιρό στα τριαντατέσσερα χρόνια του, έχει στο ενεργητικό του μια μεγάλη προσφορά από ποιήματα – ανάμεσά τους και το έπος «Νίκος Μπελογιάννης»– νουβέλες, θεατρικά έργα, όπως το «Τελευταία νύχτα στην Αθήνα» που το έγραψε όταν ήταν τραυματίας στο νοσοκομείο. Το τελευταίο του έργο «Νησί της Αφροδίτης» παίζεται σήμερα σε πολλά θέατρα της χώρας μας. Το ανέβασε και το δικό μας περιφερειακό θέατρο.
Γιατί μιλάει το έργο; Ποιο είναι αυτό το νησί που έχει το όνομα της θεάς του Έρωτα και της ομορφιάς; Το «Νησί της Αφροδίτης» είναι η Κύπρος, ο στίβος ενός μεγάλου αγώνα για την Ελευθερία. Έχοντας σαν βάση δυο οικογένειες, ο δραματουργός παρουσιάζει την έντονη ανειρήνευτη σύγκρουση ανάμεσα σε δυο κοσμοθεωρίες – εκείνη του λαού που αγωνίζεται για την ελευθερία του και την άλλη του ιμπεριαλιστή καταπιεστή με την πεισματική εμμονή στη διατήρηση της αποικιοκρατικής του κυριαρχίας. Δίχως να ξεφύγει απ’ την αληθοφανή πραγματικότητα και τα γεγονότα στην Κύπρο, ο συγγραφέας προχωρεί στα ανάλογα συμπεράσματα. Το έργο του είναι πολιτικοποιημένο με την πιο θετική σημασία του όρου.
Τι μέρος του λόγου είναι αυτοί οι Πάτερσον; Δεν αντιπροσωπεύουν κάποιους τυχαίους Άγγλους που ήρθαν να γνωρίσουν την Κύπρο. Πριν λίγο καιρό ζούσαν στις Ινδίες, όμως αναγκάστηκαν να φύγουν από κει. Πέρασαν στην Αίγυπτο για να την εγκαταλείψουν κι αυτήν γιατί οι Αιγύπτιοι ήξεραν πια να διακρίνουν τους φίλους από τους εχθρούς. Εννοείται πως η αποχώρηση από την Κύπρο θα είναι το επόμενο βήμα γι’ αυτούς. Πολύ γρήγορα δεν θα υπάρχει θέση για τους αποικιοκράτες πουθενά στη γη. Αποτελούν παρελθόν. […]
Στο κέντρο του έργου υπάρχει η τραγωδία που περνούν οι δυο μανάδες. Και η Λαμπρινή Κυριακούλη και η Γκλόρια Πάτερσον αγαπάνε -κάθε μια με τον τρόπο της- τα δυο παλικάρια τους. Η Λαμπρινή έχει αναθρέψει το γιο της με το πνεύμα του πατριωτισμού και της θυσίας για το συνάνθρωπο, είναι περήφανη γι’ αυτόν έτοιμη κάθε στιγμή να πεθάνει για χάρη του. Η Γκλόρια από την άλλη μεριά δεν μπορεί να καταλάβει τη μεγαλοσύνη της Ελληνοκύπριας μάνας. Το κύρος της οικογένειας Πάτερσον μπορεί να διασαλευτεί αν η Γκλόρια ζητήσει επίμονα από τους δικούς της να αφήσουν ελεύθερο τον καταδικασμένο σε θάνατο Ελληνοκύπριο αγωνιστή με αντάλλαγμα τη σωτηρία του αιχμαλωτισμένου από τους αντάρτες Ντέιβι. Αυτές είναι οι δυο μάνες που εκφράζουν δυο διαφορετικές απόψεις για τη ζωή. Και οι δυο είναι έτοιμες να δεχτούν την εκτέλεση των παλικαριών τους – η μια για την απελευθέρωση της γης από το βρετανικό ζυγό και η άλλη για τα εγωιστικά συμφέροντα της αριστοκρατικής οικογένειας. Και οι δύο είναι πολύ δυνατές, όμως η πρώτη δείχνει καθάρια και μεγαλόψυχη και γι’ αυτό πολύ πιο δυνατή από την Αγγλίδα, τη μοχθηρή και επηρμένη. Είναι φανερό ότι η επιτυχία της παράστασης εξαρτάται από τον τρόπο που θα ερμηνευτούν οι δύο αυτοί τόσο αντίθετοι χαρακτήρες. […]
(Αποσπάσματα από την μακροσκελή κριτική παρουσίαση του έργου και της παράστασης που έγραψε ο Β. Πουντοζγκόρσκι στην εφημερίδα «Κόκκινος Βορράς» που εκδιδόταν στη Σοβιετική Δημοκρατία Μπουριάτ-Μογγολία)
ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΝ ΣΕΛΙΔΑ 31 με 1 φωτό
(στο «27 φορές») ΦΩΤΟ 3 ΛΕΖΑΝΤΑ Αφίσα για το «Νησί της Αφροδίτης», στη Μόσχα…
27 φορές!
Ύστερα από το τέλος της παράστασης η αυλαία του Μάλι Τεάτρ ανεβοκατέβηκε 27 φορές! Όλοι όσοι βρίσκονταν στη σάλα ένιωσαν ότι είχε συντελεστεί ένα γεγονός που ξεπέρναγε τα πλαίσια της θεατρικής ζωής. […] Το έργο του Αλέξη Πάρνη αποκαλύπτει ένα από τα πιο απαίσια εγκλήματα της αγγλικής αποικιοκρατίας που προσπαθεί με τις βόμβες και τις κρεμάλες να υποτάξει έναν ολιγάριθμο περήφανο λαό. […] Η Κύπρος εμφανίζεται από τη σκηνή του Μάλι Τεάτρ όχι σαν νησί του έρωτα και της ομορφιάς, έτσι όπως το παρουσιάζουν τα λονδρέζικα έντυπα, αλλά σαν μία γη του αγώνα και της ανδρείας. Το Μάλι Τεάτρ δείχνει το μαρτύριο και τη συμφορά του κυπριακού λαού, το μεγάλο του ήθος. Αλλά και την ηθική της οικογένειας Πάτερσον ή καλύτερα αυτό που ονομάζει με θλίψη ο μεγάλος Αμερικάνος συγγραφέας Στάινμπεκ «κυνική ανηθικότητα του ‘‘ελεύθερου κόσμου’’». […] Η περιφρόνηση για τους ντόπιους –εκπροσώπους μιας κατώτερης ράτσας- είναι έμφυτη στους Πάτερσον. Κι όταν έρχεται στην έπαυλή τους εκείνη η μαυροντυμένη ντόπια γυναίκα πασχίζουν να τη διώξουν το γρηγορότερο. […] Η Λαμπρινή Κυριακούλη θέλει να δει το γιο της πριν την εκτέλεση, να τον αγκαλιάσει για να αλαφρώσει τον πόνο του. Τι παραλογισμός! Α, όχι, όχι. Η Λαίδη Πάτερσον δεν πρόκειται με τίποτα να μεσολαβήσει στον κυβερνήτη για να επιτρέψει κάτι τέτοιο –θα ήταν ενάντια στο νόμο! Σε πολλά σημεία του έργου υπογραμμίζεται η υποκρισία του αποικιοκράτη που παριστάνει τον αυστηρό τηρητή του νόμου για να τον καταπατήσει ασύστολα με την πρώτη ευκαιρία όταν πρέπει να υπηρετήσει το συμφέρον του. […] Ο θεατής παρακολουθεί συνεπαρμένος αυτό το διάλογο. Οι ηθοποιοί του Μάλι Τεάτρ έχουν την ικανότητα να δίνουν στο λόγο φτερά. Όποιος κι αν είσαι νιώθεις ότι όλα όσα λένε είναι σωστά. Η απόλυτη, καθαρή αλήθεια! […] Αυτό το έργο με έχει συναρπάσει, μου είπε ύστερα από την πρεμιέρα η Βέρα Νικολάεβνα Πασέναγια που ερμηνεύει το ρόλο της μάνας με τα μαύρα. Εξήντα πέντε χρόνια θητεύει η Βέρα Νικολάεβνα στο Μάλι Τεάτρ, όμως πρώτη φορά ύστερα από ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, ένιωσε μια τόσο μεγάλη ψυχική ανάταση. Όλα όσα γίνονται στη σκηνή, συνεχίζει η Βέρα Νικολάεβνα φτιάχνοντας το μαύρο σάλι της, είναι συγκλονιστικά. Απολύτως συγκλονιστικά!
(Αποσπάσματα από την αναλυτική κριτική παρουσίαση «Η πτώση των Πάτερσον» που έγραψε ο Κ. Νεπόμιασι για το «Νησί της Αφροδίτης» στο έγκυρο περιοδικό «Ογκανιόκ»)
