Η αλήθεια είναι πως αν θες με κάποιον τρόπο να παρουσιάσεις την εξαιρετική μελέτη «Comics & Graphic Novels με οδηγό το Αϊβαλί – Λογοτεχνία, Ιστορία και Οπτική Επικοινωνία: Τα κόμικς στην εκπαίδευση» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, χρειάζεσαι χώρο. Περισσότερο χώρο.
Έτσι ο «Ηρόστρατος» παραχωρεί σήμερα τη σελίδα του για να δώσει την ευκαιρία στους δύο δημιουργούς, τον γνωστό δημιουργό κόμικς Soloup (κατά κόσμον Αντώνη Νικολόπουλο) και τη φιλόλογο Ευαγγελία Μουλά, να εκθέσουν τις απόψεις τους και να μιλήσουν για το πώς δημιουργήθηκε αυτό το βιβλίο που πραγματικά μας «ανοίγει τα μάτια» και όχι μόνο μας βοηθά να κατανοήσουμε το αντικείμενο που διαπραγματεύεται, αλλά αποτελεί κι ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο για τους εκπαιδευτικούς.
Όμως νομίζω πως καλύτερα θα μας τα εξηγήσουν οι δύο συγγραφείς που συνεργάστηκαν τόσο αρμονικά, όπως προκύπτει και εκ του αποτελέσματος της δουλειάς τους.
Πώς προέκυψε η ιδέα για το βιβλίο και η συνεργασία σας;
Ευαγγελία Μουλά: Πίσω από το συγκεκριμένο βιβλίο υπάρχει σαφώς το Αϊβαλί και η τεράστια απήχησή του από την πρώτη έκδοσή του μέχρι σήμερα. Ένα τέτοιο κείμενο-σταθμός, με αφορμή την επανέκδοση του στα δέκα χρόνια κυκλοφορίας του, υπαγόρευσε την ανάγκη μιας σε μεγαλύτερο βάθος προσέγγισής του. Ο Αντώνης (Soloup), έχοντας διαπιστώσει την ανταπόκρισή της εκπαιδευτικής κοινότητας στο έργο του, κατέληξε πως θα ήταν χρήσιμο να κατατεθούν προτάσεις αξιοποίησής του, που θα διευκόλυναν και πιθανόν θα άνοιγαν νέους δρόμους κατανόησής του στους αναγνώστες του. Έτσι, είχα την τύχη και τη τιμή να απευθυνθεί o Αντώνης σε μένα και στη συνέχεια προέκυψε η συνεργασία μας, που ήταν άψογη σε όλα τα επίπεδα.
Πώς μοιράσατε τα θέματα και τι περιλαμβάνει η έκδοση;
Soloup: To βιβλίο αποτελείται από τρία μέρη. Στο πρώτο, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει και αυτοτελές πόνημα, επιχειρώ να αποσαφηνίσω εμπεριστατωμένα τις έννοιες κόμικς και graphic novels, υπογραμμίζοντας τη διαφορά μέσου και είδους και διακρίνοντας ανάμεσα στην αξιολογική και την ειδολογική προσέγγιση των graphic novels. Σχολιάζω τη σχέση τους με τη λογοτεχνία και προβαίνω σε μια αναλυτική και εποπτική παρουσίαση της ιστορίας και της εξέλιξης των ελληνικών κόμικς. Ακόμα, προτείνω θεματικές περιοχές αξιοποίησης των graphic novels στην εκπαίδευση, αξιοποιώντας παραδείγματα από δικά μου έργα, σε ένα φάσμα που καλύπτει λογοτεχνικές ανησυχίες, ιστορικές αναζητήσεις αλλά και σχολιασμό ευαίσθητων κοινωνικών θεμάτων.
Στο τρίτο μέρος παραδίδεται επίσης από μένα ένας πλήρης οδηγός για εκπαιδευτικούς ή συντονιστές εργαστηρίων, με βήματα για τη δημιουργία κόμικς στην τάξη, καθώς και ένα παράδειγμα με αφορμή το Αϊβαλί.
Ευαγγελία Μουλά: Η δική μου συνεισφορά, στο δεύτερο μέρος, έγκειται στις προτάσεις αξιοποίησης του Αϊβαλί στην τάξη. Ως εκπαιδευτικός και λαμβάνοντας υπόψη τις ποικίλες ανάγκες και προτεραιότητες των μάχιμων εκπαιδευτικών, προσπάθησα να συγκεράσω τους σκοπούς και τη μεθοδολογία του μαθήματος της λογοτεχνίας με την εργαλειοθήκη των κόμικς και να συμπεριλάβω ισόποσα και ισότιμα αντιπροσωπευτικές δραστηριότητες που να καλύπτουν όλα τα ενδιαφέροντα. Έτσι, ο κλασικός φιλόλογος θα βρει ερωτήσεις κατανόησης αλλά και επεξεργασίας-ανάλυσης της λογοτεχνικής γλώσσας με βάση καθιερωμένες θεωρητικές προσεγγίσεις και θα έχει την ευκαιρία να προβεί σε συγκρίσεις ανάμεσα στο γκράφικ νόβελ και τα πρωτότυπα κείμενα. Από την άλλη, ο πιο εναλλακτικός εκπαιδευτικός, που θα τολμήσει να μυήσει τους/τις μαθητές/τριές του στη γραμματική της εικόνας και στη γλώσσα των κόμικς, καλλιεργώντας έτσι τον οπτικό και πολυτροπικό γραμματισμό τους, θα βρει εξίσου αντίστοιχες δραστηριότητες. Ακόμα, σε κάθε κεφάλαιο προτείνονται ασκήσεις δημιουργικής, θεατρικής, ρητορικής γραφής με αφορμή άλλοτε το κείμενο, άλλοτε την εικόνα και άλλοτε τον συνδυασμό τους (με τεχνικές όπως το RAFT, το DIE κ.ά.). Μετά την πραγμάτευση των επιμέρους κεφαλαίων, ακολουθούν δραστηριότητες μακροσκοπικού ελέγχου από τις οποίες κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει εκείνες που ταιριάζουν καλύτερα στο προφίλ των μαθητών/τριών του και, τέλος, παραδίδεται μια πρόταση για θέατρο φόρουμ, ή αλλιώς θέατρο του καταπιεσμένου, με θέμα την εμπειρία της προσφυγιάς μετά την καταστροφή της Σμύρνης.
Ευαγγελία Μουλά: Τα κόμικς, με τον συνδυασμό εικόνων και λόγου, είναι φιλικά και ελκυστικά για τους περισσότερους μαθητές, καθώς κάνουν το μάθημα πιο διασκεδαστικό και ζωντανό. Βοηθούν στην ανάπτυξη γλωσσικών δεξιοτήτων μέσα από αυθεντικά παραδείγματα αλλά και στην ενίσχυση της κριτικής τους σκέψης, ανάλογα με τη θεματική τους
Τίθεται ένα σημαντικό ερώτημα στο βιβλίο: «Το έργο- διασκευή θα δημιουργήσει την ανάγκη στον αναγνώστη του να αναζητήσει το πρωτότυπο κείμενο, του συγγραφέα, ή μήπως τελικά η μεταφορά οδηγεί στην παράκαμψη του πρωτοτύπου»; Θα θέλατε να μας δώσετε συνοπτικά την απάντηση / γνώμη σας;
Κοινή απάντηση: Από την εποχή των Κλασσικών Εικονογραφημένων, τα οποία προτάθηκαν ως μυητικός προθάλαμος των αναγνωστών για την προετοιμασία και μετάβασή τους στην κλασική λογοτεχνία στην πρωτότυπη μορφή της, τα κόμικς επεδίωκαν τη νομιμοποίησή τους στο προκρούστειο κρεβάτι της «λογοτεχνικότητας», όπως αυτή γινόταν αντιληπτή με όρους γραπτού, έντεχνου κειμένου. Με λίγα λόγια η αξία των κόμικς αποτιμούνταν με κριτήρια που δεν αναγνώριζαν τη διαφορετική φύση του μέσου και το αντιμετώπιζαν ως παραπληρωματικό, παραλογοτεχνικό φαινόμενο, καθιερώνοντας μια άτυπη ιεραρχία, στην οποία τα κόμικς εξ ορισμού υστερούσαν και υπολείπονταν. Από την άλλη, σε ένα έργο όπως το Αϊβαλί, που εγκιβωτίζει αποσπάσματα από λογοτεχνικά κείμενα, ένας τέτοιος προβληματισμός δεν είναι άστοχος. Η σχέση πρωτότυπου-διασκευής επιτρέπει την εξέταση του Αϊβαλιού υπό το πρίσμα του κριτηρίου πιστότητας-απόκλισης και της σχέσης που δημιουργεί με τα κείμενα-πηγές του. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η διασκευή γενικά, και η συγκεκριμένη ειδικότερα, αποτελεί πάντα μια επανερμηνεία του αρχικού κειμένου, που το αναπλαισιώνει σε μια νέα συνθήκη και το απευθύνει σε ένα διαφορετικό κοινό από αυτό της εποχής της παραγωγής του. Υποβάλλει δηλαδή μια νέα πρόσληψη υπό το φως των νέων κάθε φορά συνθηκών και των σύγχρονων με τον αναγνώστη απαιτήσεων. Επιπλέον, εν προκειμένω, λαμβάνει χώρα και μια «μετάφραση» των λογοτεχνικών κειμένων σε έναν νέο σημειωτικό κώδικα, αυτόν των κόμικς, που διαθέτουν τα δικά τους εκφραστικά μέσα, τους συντακτικούς κανόνες τους και τους δικούς τους μηχανισμούς παραγωγής νοήματος, που διαφέρουν κατά πολύ από αυτούς της γραπτής γλώσσας, ως μονοτροπικού εργαλείου επικοινωνίας. Συνεπώς, διαβάζοντας κάποιος το Αϊβαλί, έρχεται σε επαφή με επιλεγμένα αποσπάσματα των λογοτεχνικών κειμένων στο κύριο μέρος της γκράφικ αφήγησης, τα οποία όμως έχουν συντεθεί σε ένα νέο όλο, και έχουν αναπτύξει έναν μεταξύ τους διάλογο τέτοιο, που σχεδόν αυτονομούνται από την πηγή τους. Αν και η χρήση των πηγών στο Αϊβαλί γίνεται κυριολεκτικά με ευλάβεια και σεβασμό στους συγγραφείς, και θα μπορούσαμε με όρους θεωρίας της λογοτεχνίας να κατατάξουμε το Αϊβαλί στην κατηγορία του homage (απόδοση φόρου τιμής), η νέα σύνθεση υπερβαίνει τη σκοποθεσία των πρωτότυπων, καθώς αναδιατάσσει τεμάχη τους σε μια ιστορία αναζήτησης ταυτότητας του αφηγητή και τα αξιοποιεί ως εργαλεία ανάπτυξης κριτικής σκέψης και αναστοχασμού πάνω στη διαχρονικότητα των εννοιών που θίγονται σε αυτό. Εν ολίγοις, η ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων που απετέλεσαν την αφορμή και την έμπνευση για τη δημιουργία του Αϊβαλιού, είναι σαφώς επιθυμητή και ευκταία, αλλά όχι αυτοσκοπός. Και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, στο ανά χείρας βιβλίο επιδιώκεται η σύγκριση επιλεγμένων σημείων του έργου με τα πρωτότυπα κείμενα, ώστε να καταδειχθούν οι διαφορετικοί τρόποι νοηματοδότησης που το κάθε μέσο μετέρχεται και να αναδειχθούν οι αρετές του καθενός, ως αυτοδύναμων εκφραστικών μέσων.
Soloup: Παρατηρώ πως έχει μετατοπιστεί το κέντρο βάρους της διδασκαλίας πλέον, από το «κάνω μάθημα», στο «βοηθώ τους μαθητές να μάθουν και να ανακαλύψουν τη γνώση». Σε αυτή τη λογική, τόσο το λογοτεχνικό βιβλίο όσο και ένα graphic novel μπορεί να εμπλουτίσουν τη μαθησιακή διαδικασία ποικιλοτρόπως
Γιατί τα κόμικς στην εκπαίδευση; Ποια είναι τα βασικά οφέλη από την αξιοποίησή του στη σχολική τάξη;
Ευαγγελία Μουλά: Η ερώτηση αυτή επιδέχεται σελίδες ανάλυσης και επιχειρημάτων… Ας ξεκινήσουμε με το βασικό, που είναι η ενίσχυση του ενδιαφέροντος και της παρακίνησης των μαθητών. Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για καθαρά εκπαιδευτικού χαρακτήρα κόμικς ή όχι, το μέσο από μόνο του συνιστά κίνητρο.
Τα κόμικς, με τον συνδυασμό εικόνων και λόγου, είναι φιλικά και ελκυστικά για τους περισσότερους μαθητές, καθώς κάνουν το μάθημα πιο διασκεδαστικό και ζωντανό. Βοηθούν στην ανάπτυξη γλωσσικών δεξιοτήτων μέσα από αυθεντικά παραδείγματα αλλά και στην ενίσχυση της κριτικής τους σκέψης, ανάλογα με τη θεματική τους.
Ταυτόχρονα διευκολύνουν την κατανόηση σύνθετων, αφηρημένων εννοιών, μέσα από την οπτικοποίησή τους. Με αυτόν τον τρόπο υποστηρίζουν διαφορετικούς μαθησιακούς τύπους και δη τους οπτικούς και κιναισθητικούς μαθητές, βοηθώντας τους να μάθουν καλύτερα μέσω των εικόνων, των σύντομων διαλόγων και της δράσης. Γενικότερα προσφέρουν εναλλακτικές προσεγγίσεις για μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και έτσι εκδημοκρατίζουν στην πράξη την εκπαιδευτική διαδικασία.
Soloup: Θα ήθελα να προσθέσω πως πολλά κόμικς θίγουν οικουμενικά και διαχρονικά θέματα, όπως το Αϊβαλί, και αγκαλιάζουν την ποικιλομορφία, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και την αποδοχή, κάτι που είναι θεμελιώδους σημασίας πάντοτε, και δη για τη ταραγμένη εποχή μας. Ακόμα, μπορούν να αξιοποιηθούν διαθεματικά, συνδέοντας διαφορετικά επιστημονικά πεδία (το Αϊβαλί είναι μια γέφυρα ανάμεσα στη λογοτεχνία, την ιστορία και την τέχνη με τη σύγχρονη κουλτούρα).
Καλλιεργούν τη δημιουργικότητα και εμπνέουν τους μαθητές να δημιουργήσουν τα δικά τους κόμικς, αφού πρώτα ασκηθούν στη δημιουργική γραφή. Εν κατακλείδι, γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ σχολικής και καθημερινής ζωής και κουλτούρας των μαθητών/τριών, που αποτελεί κεντρικό ζητούμενο της σύγχρονης εκπαίδευσης.
Η εργασία σας πιστεύετε πως θα βρει τελικά πρακτική εφαρμογή; Το σημερινό σχολείο μάλλον δεν έχει και πολύ καλή σχέση γενικότερα με το βιβλίο. Είσαστε αισιόδοξοι για το μέλλον;
Soloup: Η εμπειρία μου με κάνει αισιόδοξο. Ολοένα και περισσότεροι εκπαιδευτικοί αναζητούν πρωτότυπους τρόπους να προσεγγίσουν και να εμπλέξουν ουσιαστικά τους μαθητές τους, καταφεύγοντας μεταξύ άλλων και στα κόμικς, που προφανώς έχουν διαπιστώσει πως είναι δημοφιλή στις νεαρές ηλικίες. Δέχομαι προσκλήσεις από εκπαιδευτικούς από όλη την Ελλάδα και τα μηνύματα είναι παραπάνω από θετικά. Παρατηρώ πως έχει μετατοπιστεί το κέντρο βάρους της διδασκαλίας πλέον, από το «κάνω μάθημα», στο «βοηθώ τους μαθητές να μάθουν και να ανακαλύψουν τη γνώση». Σε αυτή τη λογική, τόσο το λογοτεχνικό βιβλίο όσο και ένα graphic novel μπορεί να εμπλουτίσουν τη μαθησιακή διαδικασία ποικιλοτρόπως. Δεν είναι τυχαίο ότι καθιερώθηκε πρόσφατα η διδασκαλία αυτοτελούς λογοτεχνικού κειμένου, στην κατηγορία του οποίου συμπεριλαμβάνονται και τα graphic novels.
Ευαγγελία Μουλά: Θέλω να πιστεύω πως τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν, αν γίνουν συντονισμένα οι κατάλληλες κινήσεις, τόσο από την πολιτεία, όσο και από τους εκπαιδευτικούς που είναι εντέλει οι εκτελεστές των προγραμμάτων σπουδών, αλλά πρωτίστως, η ψυχή της εκπαίδευσης και εντέλει εκείνοι που διαμεσολαβούν τη γνώση και διαμορφώνουν ταυτότητες. Θετικά βήματα έχουν γίνει και από τις δύο πλευρές. Η πολιτεία σε πνεύμα εκσυγχρονισμού και ανανέωσης της εκπαίδευσης, στα νέα προγράμματα σπουδών νομιμοποιεί τα γκράφικ νόβελς ως αναγνώσματα και παιδαγωγικά εργαλεία για την τάξη, κυρίως στο πλαίσιο της διδασκαλίας αυτοτελούς λογοτεχνικού κειμένου. Από την άλλη, οι εκπαιδευτικοί σήμερα έχουν σημαντική παιδαγωγική κατάρτιση και επιστημονική συγκρότηση, επιμορφώνονται διαρκώς, πειραματίζονται με νέες μεθοδολογίες και εντάσσουν καινοτομίες στη διδακτική τους πράξη. Είναι δεκτικοί αλλαγών, περισσότερο από ποτέ, έχοντας συνειδητοποιήσει ότι το μεγάλο στοίχημα πλέον είναι η ενεργή εμπλοκή των μαθητών/τριών στη μάθηση. Σε αυτό το πλαίσιο και με αυτά τα δεδομένα, αισιοδοξώ. Η θέση του βιβλίου γενικότερα, ωστόσο, έχει κλονιστεί εξαιτίας μιας πληθώρας αλλαγών που έχουν συμβεί στη ζωή μας και σχετίζονται με την εικονική και ψηφιακή στροφή της ανθρωπότητας. Η πρόκληση που αναδύεται πλέον είναι το πώς θα αξιοποιήσουμε αυτές τις νέες συνθήκες προς όφελος της φιλαναγνωσίας και της προώθησης του βιβλίου. Τα γκράφικ νόβελς έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα εκτεταμένα κείμενα, καθώς αξιοποιούν και τη γλώσσα της εικόνας, αλλά δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε. Διότι τα κόμικς στην εκπαίδευση παύουν να είναι μόνο ψυχαγωγικά αναγνώσματα και αναπλαισιώνονται σε μια διαδικασία που απαιτεί νοητικό μόχθο. Γι’ αυτό πρέπει η προσέγγισή τους να είναι ισορροπημένη με έμφαση στη συνδυαστική γλώσσα εικόνας-λόγου, αποφεύγοντας την εύκολη επιλογή της πεπατημένης, δηλαδή να αντιμετωπίζονται μόνο ως προς το πληροφοριακό τους φορτίο, δηλαδή ως περιεχόμενο, και να παραγνωρίζεται η σημασία της φόρμας τους.
