του Δημήτρη Κωνσταντακόπουλου
Δεν πίστευα τα μάτια μου όταν πήρα το μέιλ που με πληροφορούσε για τον θάνατο του Σαμίρ Αμίν, ενός από τους σημαντικότερους προοδευτικούς οικονομολόγους του 20ού αιώνα και μεγάλου φίλου της Ελλάδας και του ελληνικού λαού.
Η κηδεία του Aμίν έγινε στο Παρίσι, το περασμένο Σάββατο, στο ιστορικό νεκροταφείο του Περ Λασέζ, όχι μακριά από τον Τοίχο των Ομοσπονδιακών (Φεντερέ), εκεί όπου εκτελέστηκαν χιλιάδες μέλη της Κομμούνας το 1871. Στην τελετή παρευρέθησαν και τον αποχαιρέτισαν διανοούμενοι και πολιτικοί αγωνιστές από την Αφρική, την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και το Μαγκρέμπ, την Κίνα (από την Ελλάδα παρευρέθη ο γράφων).
Δεν μπορούσα να πιστέψω το μέιλ όχι μόνο γιατί, όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι, όσοι τουλάχιστον δεν έζησαν πόλεμο, δεν πιστεύω κατά βάθος στην ύπαρξη του θανάτου, αλλά και γιατί ο Σαμίρ ήταν η ενσάρκωση της ζωής και του αγώνα, ακούραστα αφοσιωμένος στις ιδέες που πρέσβευε, πιο νέος από πολλούς νέους που ξέρω, ενεργός μέχρι το τελευταίο λεπτό της ύπαρξής του, παρά την αρρώστια που τον κατέτρωγε. Ανήκε στην κατηγορία των ανθρώπων για τους οποίους οι ιδέες δεν ήταν τρόπος να βγάλουν λεφτά ή να σταδιοδρομήσουν, να αναγνωριστούν ή να κάνουν εντύπωση. Ήξερε ότι να καταλαβαίνεις κάτι σε βάθος, σημαίνει και να ενεργείς. Ήταν πρότυπο κοινωνικά χρήσιμου ανθρώπου.
Τον θυμάμαι τον περασμένο Μάιο στο Πεκίνο, όπου συμμετείχαμε και οι δύο σε ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο για τον μαρξισμό, που είχαν οργανώσει οι Κινέζοι, που τον θεωρούσαν φίλο της χώρας τους και το αναγνώριζαν. Τον θυμάμαι να τρέχει από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο και να εξηγεί στους ακροατές του που τον άκουγαν προσηλωμένοι, γιατί τυχόν ένταξη της Κίνας στη χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση (μετατρεψιμότητα γουάν και λειτουργία ξένων και ιδιωτικών τραπεζών) θα συνιστούσε ολέθριο σφάλμα για τη χώρα τους, θέτοντας σε κίνδυνο το μέλλον της και τα επιτεύγματά της, αλλά απειλώντας και την συμμαχία αγροτών και αστικού πληθυσμού, που είναι το θεμέλιο της εσωτερικής κινεζικής σταθερότητας. Μια θέση που επαναλάμβανε διαρκώς, με όλο το κύρος που αναμφισβήτητα διέθετε στο Πεκίνο, και στις συζητήσεις που είχε με Κινέζους ιθύνοντες και διανοούμενους.
Ήταν αυτή η μία από τις δύο τελευταίες μάχες της ζωής του. Η άλλη ήταν η προσπάθειά του να συμβάλλει στη δημιουργία μιας νέας, «Πέμπτης» Διεθνούς, των εργαζομένων και των λαών, που θεωρούσε εντελώς απαραίτητη, πόσο μάλλον σε συνθήκες τόσο έντονης αλληλεπίδρασης και της τελευταίας γωνιάς του πλανήτη με το παγκόσμιο σύστημα.
Ένα πρωί, δεν είχα ακόμα πιεί τον καφέ μου, όταν μου τηλεφώνησε στο δωμάτιό μου και μου είπε: «Έλα αμέσως. Δίνω μια συνέντευξη στην τηλεόραση και πρέπει οπωσδήποτε να έρθεις να τους πεις τι ακριβώς έπαθαν οι Ρώσοι κάνοντας όλες αυτές τις παραχωρήσεις στους Αμερικανούς». Ως ανταποκριτής στη Μόσχα την εποχή του Γκορμπατσώφ και του Γέλτσιν είχα όντως παρακολουθήσει από πολύ κοντά όλη την απίστευτη ιστορία ρωσικών παραχωρήσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχα δει από κοντά πως οι Ρώσοι έκαναν ακριβώς ότι τους έλεγαν οι Δυτικοί και πως γνώρισαν, ως αποτέλεσμα, μια άνευ ιστορικού προηγουμένου κοινωνική, οικονομική και γεωπολιτική καταστροφή, πιθανότατα τη μεγαλύτερη σε όλη την ιστορία της βιομηχανικής εποχής!
Ο Σαμίρ Αμίν ανήκε στην κατηγορία των ανθρώπων για τους οποίους οι ιδέες δεν ήταν τρόπος να βγάλουν λεφτά ή να σταδιοδρομήσουν, να αναγνωριστούν ή να κάνουν εντύπωση. Ήξερε ότι να καταλαβαίνεις κάτι σε βάθος, σημαίνει και να ενεργείς. Ήταν πρότυπο κοινωνικά χρήσιμου ανθρώπου
Ένας διανοούμενος του κόσμου
Καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Ντακάρ και του Παρισιού, πρόεδρος του Παγκόσμιου Φόρουμ των Εναλλακτικών και διευθυντής του Φόρουμ του Τρίτου Κόσμου, ο Γαλλοαιγύπτιος Σαμίρ Αμίν μοίραζε τη ζωή του ανάμεσα στο Παρίσι, το Κάιρο και το Ντακάρ.
Ο Αμίν ανήκει στην ομάδα των διανοουμένων, στοχαστών και πολιτικών αγωνιστών ή επαναστατών, που προσπάθησαν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, να αναλύσουν και να καταλάβουν τον κόσμο που προέκυψε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ολότητα και την ιστορικότητά του. Μια ομάδα στην οποία θα έπρεπε κανείς ίσως να περιλάβει επίσης στοχαστές και αγωνιστές όπως ο Φρανκ, ο Σουήζυ, ο Ράπτης (Πάμπλο), ο Ντιμόν, ο Μπρωντέλ, ο Μπάραν, ο Μαντέλ, ο Βαλερστάιν, ο Αρίγκι και άλλοι.
Όλοι τους βρέθηκαν στον αντίποδα της θεωρίας του «εκσυγχρονισμού», και πολύ περισσότερο του νεοφιλελευθερισμού, στην οποία προσήψαν και θεμελιώδη, αναλυτικά σφάλματα, αλλά και ένα καθαρά ρατσιστικό, αντιανθρωπιστικό και ιμπεριαλιστικό υπόβαθρο.
Ο Αμίν μελέτησε ιδιαίτερα τους μηχανισμούς συσσώρευσης του κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα, που ήταν και το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής του. Το ομώνυμο κλασικό βιβλίο του μετέφρασε στα ελληνικά ο Ανδρέας Παπανδρέου, του οποίου ο Αμίν ήταν φίλος και σύμβουλος (έως ότου τουλάχιστον ο Έλληνας πρωθυπουργός κάνει τους μεγάλους συμβιβασμούς του).
Ένας φίλος των Ελλήνων
Ο Σαμίρ Αμίν ήταν από τους πρώτους που συνυπέγραψε, μαζί με μια πλειάδα διανοουμένων και πολιτικών από όλη την Ευρώπη, τη Διακήρυξη για τη Σωτηρία του Ελληνικού και των Ευρωπαϊκών Λαών, τον Οκτώβριο του 2011. Ήταν επίσης μαζί μας στο Συνέδριο των Δελφών για την ελληνική και ευρωπαϊκή κρίση, τον Ιούνιο του 2015, στηλιτεύοντας την αποικιοκρατική στάση των δανειστών απέναντι στη χώρα μας.
Σε κάθε κείμενό του για την Ελλάδα και την ελληνική κρίση, δεν παρέλειπε να θυμίζει στους αναγνώστες του την εποποιία της ελληνικής Εθνικής Αντίστασης κατά του Χίτλερ, της μεγαλύτερης, αναλογικά με το μέγεθος της χώρας, που προέταξε ευρωπαϊκός λαός στους Ναζί. Αλλά επίσης και να υπογραμμίζει τα δεινά που επισώρευσε στην Ελλάδα, η επέμβαση των Αγγλοαμερικανών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τον θυμάμαι να μου μιλάει για την μεγάλη, ανεξίτηλη εντύπωση που του είχε κάνει το δημοκρατικό φρόνημα και η περηφάνια του ελληνικού λαού, ιδίως των λαϊκών τάξεων, ακόμα και στις πιο δύσκολες και οδυνηρές στιγμές της ιστορίας μας, την πρώτη φορά που ήρθε σε επαφή με αυτό το φρόνημα, καθώς πηγαίνοντας με το ατμόπλοιο από το Κάιρο στη Γαλλία, κατέβηκε στην εσκάλα που έκανε στον Πειραιά το πλοίο του και πήγε μέχρι την Κηφισιά, μαζί με έναν πλούσιο Έλληνα που είχε γνωρίσει στο πλοίο.
Η κεντρική ιδέα του Σαμίρ ήταν ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο αντιλαμβανόμενοι την «περιφέρειά» του, δηλαδή τη συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, ως «καθυστερημένη», αλλά μόνο παίρνοντας υπόψιν μας την πραγματική δομή και την οργανική ενότητα ενός κόσμου εξαιρετικά αλληλεξαρτημένου και εξαιρετικά άνισου
Το μεγάλο Σχίσμα της δυτικής Αριστεράς
Διαμορφωμένος μέσα στο περιβάλλον του ιστορικού και πολιτισμικού βάρους της Μεσογείου, σταυροδρόμι του «πρώτου» και του «τρίτου» κόσμου, μέτοχος και του ευρωπαϊκού ορθολογισμού και της ανατολικής σοφίας, όπως την διδάχτηκε από το περιβάλλον του, αλλά και από τη γονική παρακαταθήκη της κοπτικής αριστοκρατίας της Αιγύπτου, ο Σαμίρ μπορούσε καλύτερα από πολλούς Ευρωπαίους οπαδούς του Μαρξ να συνθέσει τον αγώνα των εργατικών τάξεων του δυτικού κόσμου και των καταπιεσμένων λαών της Ανατολής και του Νότου. (Ιδιαίτερο άλλωστε ήταν το ενδιαφέρον του για τους αγρότες και για το μέλλον της γεωργίας παγκοσμίως, θέμα με το οποίο ασχολούνταν έντονα και πρωτότυπα μέχρι το τέλος της ζωής του).
Η δυτική Αριστερά ήταν πάντα και παραμένει και σήμερα βαθειά διχασμένη ανάμεσα σε αυτούς που είναι έτοιμοι να συμπαρασταθούν ολόψυχα στον Νότο της ανθρωπότητας, να κάνουν τον αγώνα του δικό τους αγώνα και σε αυτούς που, με διάφορες προφάσεις και δικαιολογίες, ή επικαλούμενοι πολιτιστικά, ή ψευτοδημοκρατικά επιχειρήματα, προτιμούν στο βάθος την αλληλεγγύη με τον δικό τους, δυτικό κόσμο, αναπαράγοντας αποικιοκρατικές νοοτροπίες στο εσωτερικό της Αριστεράς. Υποτιμώντας έτσι ότι συχνά πριονίζουν το κλαδί που και οι ίδιοι πάνω του κάθονται.
Συμμαχώντας με τον Κάιζερ και τον γερμανικό ιμπεριαλισμό το 1914, στην έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η γερμανική σοσιαλδημοκρατία κατέληξε με τον Χίτλερ καγκελάριο το 1933! ‘Όπως και στηρίζοντας χωρίς ουσιαστική αντίδραση την ευρωπαϊκή πολιτική της Μέρκελ και του Σόιμπλε, κατέληξε σήμερα βλέποντας να την υποσκελίζει η «Εναλλακτική για τη Γερμανία»!
Όπως και στην αρχαία Ρώμη, η μετεξέλιξή της Δύσης σε Αυτοκρατορία τείνει να καταργήσει τη Δημοκρατία στο εσωτερικό της.
Η βαθειά αυτή διαμάχη στους κόλπους της δυτικής Αριστεράς εμφανίζεται διαρκώς από τον 19ο αιώνα, εκδηλώνεται με ιδιαίτερη ένταση όταν ξεσπάει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οδηγώντας στη μεγάλη διάσπαση της σοσιαλδημοκρατίας και στη δημιουργία των κομμουνιστικών κομμάτων και συνεχίζεται και στις μέρες μας, σχετικά με την στάση που πρέπει να κρατήσει η Αριστερά στις «ανθρωπιστικές» επεμβάσεις του ΝΑΤΟ στη Μέση Ανατολή, στην Ουκρανία, στην Κορέα και αλλού.
Δεν είναι τυχαίο ότι και ένας άλλος σημαντικός διανοούμενος και κυρίως άνθρωπος της πράξης από τη Μεσόγειο, ο Έλληνας Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο), κι αυτός από την καβαφική Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, έπαιξε σπουδαίο ρόλο στο να κινητοποιήσει τη γαλλική και διεθνή Αριστερά στην υπεράσπιση και τη πρακτική ενίσχυση, με όλα τα δυνατά μέσα, της Αλγερίνικης επανάστασης, βάζοντας τα θεμέλια μιας πολιτιστικής όσο και πολιτικής στάσης που οδήγησε στην πρώιμη ιδεολογική έκρηξη της δεκαετίας του 1960 στη Γαλλία και ετοίμασε τον Μάη του 1968.
Είναι εδώ, στη Μεσόγειο, που συναντώνται και διαπλέκονται, όσο πουθενά αλλού, οι παραδόσεις της Ευρώπης και της Ασίας, των αγώνων των τάξεων και των αγώνων των εθνών, η Μνήμη και το Μέλλον της ανθρωπότητας.
Τι μας ενδιαφέρουν όλα αυτά;
Θα μπορούσατε ίσως να πείτε τι ενδιαφέρον, πέραν ίσως ενός περιορισμένου ιστορικού, έχουν όλα αυτά σήμερα, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την κατά κράτος ήττα του σοσιαλισμού, ιδίως με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, και ενός ιστορικού, παγκόσμιου θριάμβου του νεοφιλελευθερισμού, των οικονομικών του δογμάτων αλλά και του φιλοσοφικού του υπόβαθρου, που δεν είναι άλλο από τον έξαλλο ατομικισμό και ένα είδος κοινωνικού και εθνικού «δαρβινισμού»; Δεν έχει τελειώσει η Ιστορία, όπως μας είπε ο Φουκουγιάμα; Έχουμε άλλη επιλογή από το να υπακούουμε πειθαρχικά στους «νόμους» της «οικονομίας» και των «αγορών», στην εξουσία δηλαδή αυτών που ελέγχουν την οικονομία και τις αγορές;
Μόνο αυτή δεν έχουμε στην πραγματικότητα, μόνον αυτή δεν είναι ρεαλιστική. Παραδόξως είναι η ίδια η ιστορική ήττα των σοσιαλιστικών ιδεών και ο εξίσου ιστορικός θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού που το αποδεικνύουν! Δεν έχετε παρά να κοιτάξετε τον κόσμο γύρω σας.
Κοιτάξτε την Ελλάδα, θύμα της πιο στυγνής εφαρμογής των κανόνων και της ιδεολογίας του αναδυόμενου Ολοκληρωτισμού του Χρήματος. Δείτε το ένδοξο Παρίσι, την πόλη-μητέρα του νεώτερου ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπου οι άστεγοι και εξαθλιωμένοι αυξάνονται κάθε χρόνο, αποτέλεσμα της αποσύνθεσης του κοινωνικού κράτους, μετατρέποντάς την σε open air μουσείο της αποανθρωποποίησης του Ανθρώπου.
Κοιτάξτε τους πολέμους που κλιμακώνονται διαρκώς σε όλη τη Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στην Ουκρανία, τις επανεμφανισθείσες απειλές, ακόμα και πυρηνικού ολέθρου, τις τεράστιες μεταναστεύσεις πληθυσμών, τις απειλές για το μυαλό και το DNA του ανθρώπου από τον νέο τεχνολογικό ολοκληρωτισμό, Την άμεση (τάξης δεκαετιών) απειλή για τη ζωή στον πλανήτη από την κλιματική αλλαγή.
Σήμερα, η αναζήτηση μιας διαφορετικής κοινωνικής, οικονομικής και διεθνούς τάξης είναι απολύτως συνώνυμη της ίδιας της επιβίωσης της ανθρωπότητας και αυτό δεν το διδάσκουν οι προφήτες του σοσιαλισμού, το διδάσκουν καθημερινά, και χίλιες φορές καλύτερα, κατά τρόπο βαθειά ειρωνικό, τα ίδια τα αποτελέσματα της ήττας των σοσιαλιστικών ιδεών και του θριάμβου του χρηματοπιστωτικού, ολοκληρωτικού καπιταλισμού!
Σήμερα, κάποιας μορφής «Ουτοπία» προς αναζήτηση, μοιάζει ο μόνος δυνατός ρεαλισμός, αν θέλουμε τα παιδιά και τα εγγόνια μας να έχουν χώρα και κόσμο για να ζήσουν. Θα πρέπει να ‘ναι κανείς κουφός και τυφλός για να μην φοβάται ότι αυτό που ακούει και βλέπει μπορεί να μην είναι παρά ο επιθανάτιος ρόγχος μιας ανθρωπότητας ανήμπορης να αντιμετωπίσει τα προβλήματά της, παραδομένης στους «αυτοματισμούς» των αγορών και στην εξουσία όσων τους ελέγχουν.
Είναι πολύ περισσότερο αλήθεια αυτό σήμερα, από όσο ήταν στην εποχή του Σπάρτακου και των πρώτων Χριστιανών, της Αναγέννησης και του Ρουσώ, ή όταν ο Μπαμπέφ ξεσήκωνε τους Παριζιάνους αποκαλώντας τον Ιησού «σύντροφο Ξυλουργό», ή της εποχής που ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Μάο έκαναν τις επαναστάσεις τους, στις οποίες πολλοί πολλά προσάπτουν, αλλά χωρίς τις οποίες δύσκολα μπορεί κανείς να φαντασθεί τη Ρωσία και την Κίνα ως σύγχρονα, ισχυρότατα κράτη.
Οι ίδιες οι τεχνολογικές δυνάμεις που ανέπτυξε το ανθρώπινο Γένος το θέτουν τώρα, άμεσα, εντός του αιώνα που διανύουμε πιθανότατα, ενώπιον της ανάγκης να μεταβάλλει ριζικά την οικονομική, κοινωνική, διεθνή και ψυχο-πνευματική του ακόμα συγκρότηση ή να πεθάνει.
Παρίσι-Αθήνα
3 Σεπτεμβρίου 2018
Ένα μηχάνημα παραγωγής ανισότητας
Η κεντρική ιδέα του Σαμίρ ήταν ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο αντιλαμβανόμενοι την «περιφέρειά» του, δηλαδή τη συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, ως «καθυστερημένη», αλλά μόνο παίρνοντας υπόψιν μας την πραγματική δομή και την οργανική ενότητα ενός κόσμου εξαιρετικά αλληλεξαρτημένου και εξαιρετικά άνισου.
Δεν μπορούμε να καταλάβουμε δηλαδή τον ιστορικό ρόλο της Δύσης και την εξέλιξή της, τα επιτεύγματά της, αν δεν πάρουμε υπόψιν μας ότι εδώ και πεντακόσια, αν όχι χίλια χρόνια, μεταφέρεται εκεί όλο σχεδόν το πλεόνασμα που παράγει η ανθρωπότητα. Αλλά κάτι τέτοιο αφενός δεν είναι επαναλήψιμο στις υπόλοιπες περιοχές του κόσμου, αφετέρου συνοδεύεται από μια όλο και πιο σκοτεινή πλευρά με τη μορφή ενός καταστροφικού ιμπεριαλισμού στον οποίο ήρθαν να προστεθούν, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι πυρηνικές, οικολογικές και άλλες τεχνολογικές απειλές.
Τα τελευταία άλλωστε εκατό χρόνια, παρά τη φανταστική ανάπτυξη των τεχνολογικών δυνατοτήτων και των παραγωγικών δυνάμεων της ανθρωπότητας, δεν σημειώνεται καμιά άξια λόγου διάχυση της ευημερίας στον πλανήτη, αλλά και στην κοινωνική πυραμίδα των ίδιων των πλούσιων, κυρίαρχων χωρών. Το αντίθετο συμβαίνει. Αυξάνονται εκρηκτικά οι πρωτοφανείς στην ιστορία ανισότητες και στο κόσμο και εντός των χωρών.
Δεν πρόκειται μόνο για θέμα «ανθρωπισμού» απέναντι στους φτωχούς και τους «υπανάπτυκτους». Είναι εν τέλει θέμα βιωσιμότητας συνολικά ενός τέτοιου συστήματος, που απειλείται να εκραγεί από τις αντιθέσεις του. Είναι θέμα επιβίωσης ενός πλανήτη, στον οποίο, είτε τους αρέσει, είτε όχι, είναι όλο και περισσότερο αλλελεξαρτώμενοι «επιβάτες», χώρες όπως η Ελβετία και ο Νίγηρας! Τελικά, ή όλες θα σωθούν, ή όλες θα βουλιάξουν.
