Της Βασιλικής Λάζου. Η πολύπλευρη κρίση της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας έχει ξαναφέρει στο προσκήνιο ερωτήματα σχετικά με τον κοινωνικό σκοπό και τα μηνύματα της Ιστορίας, τη σχέση της με την κοινότητα και την ευθύνη των ιστορικών.
Το αφιέρωμα των Δρόμων της Ιστορίας αναφέρεται σε ένα είδος Ιστορίας το οποίο άλλαξε σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η Ιστορία σε πολλές χώρες τα τελευταία 60 χρόνια. Πρόκειται για την Προφορική Ιστορία, «τη συνέντευξη αυτοπτών μαρτύρων γεγονότων του παρελθόντος για τον σκοπό της ιστορικής αναδόμησης», η οποία φιλοδοξεί να γίνει το μέσο για τον ριζικό μετασχηματισμό τόσο του περιεχομένου όσο και της κοινωνικής σημασίας της Ιστορίας. Δίνοντας κεντρική θέση στους ανθρώπους που δημιούργησαν και βίωσαν ιστορία, η Προφορική Ιστορία διευρύνει την οπτική γωνία της ιστορίας, ανοίγει νέα ερευνητικά πεδία, προτείνει νέες ερμηνείες, και αμφισβητεί υποθέσεις και καθιερωμένες απόψεις των ιστορικών. Περισσότερο από κάθε άλλο είδος Ιστορίας συμπεριλαμβάνει τις εμπειρίες και την προοπτική ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων, όπως οι κατώτερες τάξεις, οι μη προνομιούχοι ή οι ηττημένοι που διαφορετικά θα έμεναν «κρυμμένοι από την ιστορία» και επιτρέπει την αναδημιουργία της αρχικής πολυφωνίας των απόψεων, της πολύπλευρης και περίπλοκης πραγματικότητας. Ως αποτέλεσμα η Ιστορία γίνεται πιο δημοκρατική, πιο δίκαιη και πιο ρεαλιστική.
Με τη δημιουργική και συνεργατική φύση της μεθόδου της Προφορικής Ιστορίας καταργούνται οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των γενεών, μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και του έξω κόσμου, ανάμεσα στους επαγγελματίες και το απλό κοινό. Η Προφορική Ιστορία προάγει την επικοινωνία και την κατανόηση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και προσφέρει σε όσους συμμετέχουν στις διαδικασίες παραγωγής της κοινά νοήματα, που τους παρέχουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιο χώρο και χρόνο.
Ένας τομέας στον οποίο τα επιτεύγματα της προφορικής ιστορίας είναι σημαντικά όσο και επίκαιρα είναι η μελέτη της πολιτικής. Οι προφορικές πηγές ανοίγουν νέες προοπτικές για την έρευνα των πολιτικών στάσεων, της προσωπικής ζωής των ανώνυμων αγωνιστών και της ανοργάνωτης σιωπηλής πλειοψηφίας. Μπορούν να προσφέρουν πολλές πληροφορίες για τις δραστηριότητες και τις στάσεις των απλών μελών των κομμάτων, τις επιρροές τους, το κοινωνικό τους υπόβαθρο, τα επαγγελματικά και τις σχέσεις τους και να καταστεί δυνατή η ανασύνθεση των πολιτικών οργανώσεων σε επίπεδο βάσης.
Στη σημερινή συγκυρία η Προφορική Ιστορία και τα εργαλεία έρευνας που χρησιμοποιεί αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμα ή ακόμα και μοναδικά στην τεκμηρίωση και κατανόηση των κινηματικών μορφών πολιτικής έκφρασης και διαμαρτυρίας, στα κινήματα των πλατειών, «δεν πληρώνω», τις λαϊκές συνελεύσεις της γειτονιάς ή τους αγανακτισμένους, ακόμη και το κίνημα διανομής τροφίμων χωρίς μεσάζοντες, στη χαρτογράφηση της κοινωνικής τους σύνθεσης, στα πολιτικά τους χαρακτηριστικά και στα αιτήματά τους, στην αξιολόγηση της κοινωνικής τους παρέμβασης, την παρακαταθήκη τους, τη στάση της κοινωνίας ή τις θεσμικές και κομματικές αντιδράσεις σε αυτά. Προσεγγίζει επιπρόσθετα με έναν ευρύ τρόπο θέματα όπως ο λαϊκός ριζοσπαστισμός και το μαζικό λαϊκό κίνημα φιλοδοξώντας να αναδείξει την πολυπλοκότητα και ποικιλία των ατομικών κινήτρων και των μορφών δράσης.
Η Προφορική Ιστορία μπορεί ακόμα να διερευνήσει φαινόμενα όπως η εκλογική επιρροή της ακροδεξιάς, η εκλογική της πελατεία, η ιδεολογία των οπαδών της, η σχέση της με τον κρατικό μηχανισμό ή η έμφυλη διάσταση της ψήφου. Αναδεικνύει επιπρόσθετα τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται η κρίση από διάφορες κοινωνικές ομάδες, τη νεολαία, τις γυναίκες, τους ανέργους, τα τμήματα αυτά της κοινωνίας που σπρώχνονται στο εργασιακό και κοινωνικό περιθώριο, από ανθρώπους διαφορετικών ηλικιών, από το κέντρο και την περιφέρεια.
Αλλά και άλλα ζητήματα, όπως η μετανάστευση και το εργατικό κίνημα, μπορούν να αποτελέσουν προνομιακά πεδία έρευνας για την Προφορική Ιστορία. Αναφορικά με την ιστορία της μετανάστευσης, η αξιοποίηση των προφορικών τεκμηρίων μπορεί να συνεισφέρει στη διερεύνηση εικόνων που έχουν σχηματιστεί στις χώρες προέλευσης των μεταναστών για τη χώρα υποδοχής και του δικτύου που υποδέχεται τους νεοφερμένους. Μπορεί να δείξει πόσο διαφορετικά βιώνουν τη μετανάστευση άνδρες και γυναίκες και το ρόλο που παίζει ο ιστός των οικογενειακών δεσμών στην μετανάστευση. Μπορεί να φωτίσει τον τρόπο υποδοχής των μεταναστών, τις δυσκολίες επιβίωσης που αντιμετωπίζουν στην χώρα υποδοχής, την αντιμετώπισή τους από τις τοπικές κοινωνίες και τον πολύπλευρο αποκλεισμό και περιθωριοποίησή τους.
Μέσα από το αφιέρωμα των Δρόμων της Ιστορίας αναδεικνύονται και άλλοι τομείς στους οποίους η χρήση των προφορικών τεκμηρίων αλλάζει τον τρόπο γραφής και κατανόησης της ιστορίας. Η δουλειά της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης αποτελεί παράδειγμα χρήσης προφορικής ιστορίας για τη μελέτη του αστικού χώρου. Μέσα από την καταγραφή της ιστορίας μιας γειτονιάς στο κέντρο της Αθήνας, έρχονται στην επιφάνεια θεματικές όπως η καθημερινή ζωή, η μετανάστευση ή η δεκαετία του ’40. Η πρωτοβουλία της δημιουργικής ομάδας Media dell’ arte για τη δημιουργία Αρχείου Προφορικής Ιστορίας Κυκλάδων, που εκτός από μαρτυρίες συλλέγει φωτογραφικό και λαογραφικό υλικό, αποκαλύπτει μία διαφορετική από τα τουριστικά στερεότυπα εικόνα του νησιώτικου αυτού χώρου. Γίνεται επιπρόσθετα μία πρώτη γνωριμία με το Ψηφιακό Αρχείο Μαρτυριών Ολοκαυτώματος, το Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών της ΔΕΗ, 3νώ παρουσιάζεται η έρευνα για τη ζωή και την εργασία σε νευροψυχιατρικά ιδρύματα της Ελλάδας μέσα από την περίπτωση του Αιγινήτειου Νοσοκομείου. Το αφιέρωμα συμπληρώνουν μία επισκόπηση της παρουσίας της Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα και η συνέντευξη του διευθυντή των Εθνικών Συλλογών Αφηγήσεων Ζωής της Βρετανικής Βιβλιοθήκης Rob Perks. Παρουσιάζονται τέλος κάποιες σημαντικές πρωτοβουλίες στο χώρο της Προφορικής Ιστορίας διεθνώς και παρέχεται ένας ενδεικτικός βιβλιογραφικός οδηγός.
Θα θέλαμε να κλείσουμε τη μικρή αυτή εισαγωγή με τα λόγια του Paul Thomson, καθηγητή Κοινωνικής Ιστορίας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Essex και πρωτοπόρου ιστορικού στη διάδοση, θεμελίωση και θεσμική εδραίωση της Προφορικής Ιστορίας στη Βρετανία και διεθνώς, τα οποία αποτυπώνουν τη νέα πνοή που φέρνει στην επιστήμη η Προφορική Ιστορία.
«Οι προφορικές μαρτυρίες με το να μετασχηματίζουν τα «αντικείμενα» της μελέτης σε «υποκείμενα» συμβάλλουν στη δημιουργία μιας ιστορίας όχι απλά πιο πλούσιας, πιο ζωντανής και πιο σπαρακτικής, αλλά κυρίως πιο αληθινής».
Με τη δημιουργική και συνεργατική φύση της μεθόδου της Προφορικής Ιστορίας καταργούνται οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των γενεών, μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και του έξω κόσμου, ανάμεσα στους επαγγελματίες και το απλό κοινό. Η Προφορική Ιστορία προάγει την επικοινωνία και την κατανόηση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και προσφέρει σε όσους συμμετέχουν στις διαδικασίες παραγωγής της κοινά νοήματα, που τους παρέχουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιο χώρο και χρόνο.
Ένας τομέας στον οποίο τα επιτεύγματα της προφορικής ιστορίας είναι σημαντικά όσο και επίκαιρα είναι η μελέτη της πολιτικής. Οι προφορικές πηγές ανοίγουν νέες προοπτικές για την έρευνα των πολιτικών στάσεων, της προσωπικής ζωής των ανώνυμων αγωνιστών και της ανοργάνωτης σιωπηλής πλειοψηφίας. Μπορούν να προσφέρουν πολλές πληροφορίες για τις δραστηριότητες και τις στάσεις των απλών μελών των κομμάτων, τις επιρροές τους, το κοινωνικό τους υπόβαθρο, τα επαγγελματικά και τις σχέσεις τους και να καταστεί δυνατή η ανασύνθεση των πολιτικών οργανώσεων σε επίπεδο βάσης.
Στη σημερινή συγκυρία η Προφορική Ιστορία και τα εργαλεία έρευνας που χρησιμοποιεί αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμα ή ακόμα και μοναδικά στην τεκμηρίωση και κατανόηση των κινηματικών μορφών πολιτικής έκφρασης και διαμαρτυρίας, στα κινήματα των πλατειών, «δεν πληρώνω», τις λαϊκές συνελεύσεις της γειτονιάς ή τους αγανακτισμένους, ακόμη και το κίνημα διανομής τροφίμων χωρίς μεσάζοντες, στη χαρτογράφηση της κοινωνικής τους σύνθεσης, στα πολιτικά τους χαρακτηριστικά και στα αιτήματά τους, στην αξιολόγηση της κοινωνικής τους παρέμβασης, την παρακαταθήκη τους, τη στάση της κοινωνίας ή τις θεσμικές και κομματικές αντιδράσεις σε αυτά. Προσεγγίζει επιπρόσθετα με έναν ευρύ τρόπο θέματα όπως ο λαϊκός ριζοσπαστισμός και το μαζικό λαϊκό κίνημα φιλοδοξώντας να αναδείξει την πολυπλοκότητα και ποικιλία των ατομικών κινήτρων και των μορφών δράσης.
Η Προφορική Ιστορία μπορεί ακόμα να διερευνήσει φαινόμενα όπως η εκλογική επιρροή της ακροδεξιάς, η εκλογική της πελατεία, η ιδεολογία των οπαδών της, η σχέση της με τον κρατικό μηχανισμό ή η έμφυλη διάσταση της ψήφου. Αναδεικνύει επιπρόσθετα τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται η κρίση από διάφορες κοινωνικές ομάδες, τη νεολαία, τις γυναίκες, τους ανέργους, τα τμήματα αυτά της κοινωνίας που σπρώχνονται στο εργασιακό και κοινωνικό περιθώριο, από ανθρώπους διαφορετικών ηλικιών, από το κέντρο και την περιφέρεια.
Αλλά και άλλα ζητήματα, όπως η μετανάστευση και το εργατικό κίνημα, μπορούν να αποτελέσουν προνομιακά πεδία έρευνας για την Προφορική Ιστορία. Αναφορικά με την ιστορία της μετανάστευσης, η αξιοποίηση των προφορικών τεκμηρίων μπορεί να συνεισφέρει στη διερεύνηση εικόνων που έχουν σχηματιστεί στις χώρες προέλευσης των μεταναστών για τη χώρα υποδοχής και του δικτύου που υποδέχεται τους νεοφερμένους. Μπορεί να δείξει πόσο διαφορετικά βιώνουν τη μετανάστευση άνδρες και γυναίκες και το ρόλο που παίζει ο ιστός των οικογενειακών δεσμών στην μετανάστευση. Μπορεί να φωτίσει τον τρόπο υποδοχής των μεταναστών, τις δυσκολίες επιβίωσης που αντιμετωπίζουν στην χώρα υποδοχής, την αντιμετώπισή τους από τις τοπικές κοινωνίες και τον πολύπλευρο αποκλεισμό και περιθωριοποίησή τους.
Μέσα από το αφιέρωμα των Δρόμων της Ιστορίας αναδεικνύονται και άλλοι τομείς στους οποίους η χρήση των προφορικών τεκμηρίων αλλάζει τον τρόπο γραφής και κατανόησης της ιστορίας. Η δουλειά της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης αποτελεί παράδειγμα χρήσης προφορικής ιστορίας για τη μελέτη του αστικού χώρου. Μέσα από την καταγραφή της ιστορίας μιας γειτονιάς στο κέντρο της Αθήνας, έρχονται στην επιφάνεια θεματικές όπως η καθημερινή ζωή, η μετανάστευση ή η δεκαετία του ’40. Η πρωτοβουλία της δημιουργικής ομάδας Media dell’ arte για τη δημιουργία Αρχείου Προφορικής Ιστορίας Κυκλάδων, που εκτός από μαρτυρίες συλλέγει φωτογραφικό και λαογραφικό υλικό, αποκαλύπτει μία διαφορετική από τα τουριστικά στερεότυπα εικόνα του νησιώτικου αυτού χώρου. Γίνεται επιπρόσθετα μία πρώτη γνωριμία με το Ψηφιακό Αρχείο Μαρτυριών Ολοκαυτώματος, το Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών της ΔΕΗ, 3νώ παρουσιάζεται η έρευνα για τη ζωή και την εργασία σε νευροψυχιατρικά ιδρύματα της Ελλάδας μέσα από την περίπτωση του Αιγινήτειου Νοσοκομείου. Το αφιέρωμα συμπληρώνουν μία επισκόπηση της παρουσίας της Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα και η συνέντευξη του διευθυντή των Εθνικών Συλλογών Αφηγήσεων Ζωής της Βρετανικής Βιβλιοθήκης Rob Perks. Παρουσιάζονται τέλος κάποιες σημαντικές πρωτοβουλίες στο χώρο της Προφορικής Ιστορίας διεθνώς και παρέχεται ένας ενδεικτικός βιβλιογραφικός οδηγός.
Θα θέλαμε να κλείσουμε τη μικρή αυτή εισαγωγή με τα λόγια του Paul Thomson, καθηγητή Κοινωνικής Ιστορίας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Essex και πρωτοπόρου ιστορικού στη διάδοση, θεμελίωση και θεσμική εδραίωση της Προφορικής Ιστορίας στη Βρετανία και διεθνώς, τα οποία αποτυπώνουν τη νέα πνοή που φέρνει στην επιστήμη η Προφορική Ιστορία.
«Οι προφορικές μαρτυρίες με το να μετασχηματίζουν τα «αντικείμενα» της μελέτης σε «υποκείμενα» συμβάλλουν στη δημιουργία μιας ιστορίας όχι απλά πιο πλούσιας, πιο ζωντανής και πιο σπαρακτικής, αλλά κυρίως πιο αληθινής».
* Η Βασιλική Λάζου είναι δρ. Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου
Σχόλια
