«Πάνω σε όσα ακούστηκαν, θα κάνω δύο παρατηρήσεις. Η πρώτη είναι μην αμφιβάλλετε κι όποιος αμφιβάλλει να το δηλώσει τώρα αλλιώς να σωπάσει για πάντα, ότι ακόμα κι αν το αποτέλεσμα του εμφυλίου πολέμου ήτανε το αντίθετο, το αντίστροφο, πάλι θα υπήρχε μια Μακρόνησος, πάλι πάρα πολλοί άνθρωποι θα βασανίζονταν ελεεινά. Θέλω να πω το κακό είναι ο εμφύλιος. Το δεινό είναι ο εμφύλιος. Και στο Γράμμο και στο Βίτσι, και οι μεν και οι δε, και οι δύο αντίπαλες παρατάξεις, και τα παιδιά τα οποία στρατεύτηκαν και πολέμησαν με τον εθνικό στρατό και αυτοί που βγήκαν στο βουνό με τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, ήταν εξίσου ηρωικοί και πένθιμοι.»
(απόσπασμα από την ομιλία του συγγραφέα Χρήστου Χωμενίδη στη συνάντηση «Ο δικηγόρος που δεν έγινα» στη Νομική Βιβλιοθήκη, το Σάββατο 20 Οκτωβρίου 2018)
Χωρίς αν
Το ποιά θα ήταν η εξέλιξη σε περίπτωση νίκης του ΔΣΕ κανένας δεν ξέρει. Κάθε κομμουνιστικό κόμμα στην Ευρώπη ακολούθησε τη δική του πορεία μεταπολεμικά. Αλλού πήγαν οι Ιταλοί, αλλού οι Γάλλοι, αλλού οι Ρώσοι, αλλού οι Κινέζοι κ.ο.κ. Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη και απρόβλεπτη. Συνήθως, κάποιοι κοινωνιολόγοι, με πιο σύγχρονη φρασεολογία, κάνουν τις πιο εύκολες και παλιομοδίτικες αναγωγές. Ο αστυνομικός είναι όργανο. Το μπουζούκι είναι όργανο. Άρα ο αστυνομικός είναι μπουζούκι. Ούτε η ιστορία μας επιβεβαιώνει αυτή τη «λογική». Όλες οι επαναστάσεις οδήγησαν τις κοινωνίες σε διαφορετικά αποτελέσματα. Η γαλλική, η ελληνική, η μεξικάνικη, η ρώσικη, η τούρκικη, η κινέζικη, η κουβανέζικη, η βιετναμέζικη. Και όλες οι αυτοκρατορίες και τα μεγάλα βασίλεια, η οθωμανική, η ρωσική, η αγγλική, η γαλλική, η αυστροουγγρική, η ισπανική, η πρωσική, είχαν πολύ διαφορετικές καταλήξεις. Άλλες απέτυχαν, άλλες διαλύθηκαν, άλλες εκδημοκρατίστηκαν, άλλες μετεξελίχθηκαν σε κάτι πολύ μικρότερο κι άλλες σε κάτι πολύ μεγαλύτερο. Η αγγλική έχασε το 95% της επικράτειας της και ένα κομμάτι αυτής της επικράτειας, η Κίνα, μετά από την επανάσταση εξελίσσεται στη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη που έχει ποτέ υπάρξει στην ιστορία αλλάζοντας εκ βάθρων την παγκόσμια γεωπολιτική σφαίρα. Η Αλβανία κόλλησε, αλλά η Κούβα υπό διαρκή ασφυκτικό αποκλεισμό ενέπνεε για πολλές δεκαετίες τα επαναστατικά κινήματα σε όλες τις ηπείρους. Με την επανάσταση στη Ρωσία δεν ολοκληρώθηκε ο κοινωνικός μετασχηματισμός, αλλά διασώθηκε η καταρρέουσα Ρωσία σαν μεγάλη και ανεξάρτητη χώρα, χάρη στη νίκη με την οποία σώθηκε και η Ευρώπη από την κυριαρχία του ναζισμού. Ποιος ξέρει τι θα είχε γίνει εάν η επανάσταση δεν είχε νικήσει το 1917.
Με τα «αν» δεν εξηγείς τα ιστορικά φαινόμενα ούτε γίνεσαι προφήτης. Το να λέει κάποιος με άνεση και βεβαιότητα ότι αυτός ξέρει τι θα είχε γίνει εάν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί αλλιώς, είναι ρηχός στις αναλύσεις του ή κολλημένος στις ιδεοληψίες του.
Περί ηρώων
Ηρωικός, με την έννοια της τόλμης και της αυτοθυσίας που περιέχει ο όρος, μπορεί να είναι για μικρότερο ή μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων αυτός που πέθανε στη γραμμή υπεράσπισης κάποιων ιδεών, αλλά είθισται να αποδίδεται ως τίτλος τιμής μόνο όταν συνδέεται με τις αξίες που στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού εμπεριέχουν τα χαρακτηριστικά της ανιδιοτέλειας και της ευγένειας του σκοπού, όπως επίσης –σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο- της υπεράσπισης της ειρήνης, της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, του ζωικού και φυτικού κόσμου, ακόμα και της ουτοπίας. Με αυτήν την κοινά αποδεκτή έννοια, όση τόλμη, πίστη και θυσία κι αν επέδειξαν οι στρατιώτες και αξιωματικοί κατά την εκτέλεση του καθήκοντος που τους είχε ανατεθεί, αυτός ο τίτλος τιμής δεν αποδόθηκε σε όσους έπεσαν πολεμώντας για την επιβολή της αποικιοκρατίας, του δουλεμπορίου και των γενοκτονιών ή για την κυριαρχία των ναζί και των φασιστών. Και μ’ αυτή την έννοια, η προσπάθεια εξομοίωσης του περιεχομένου και του χαρακτήρα των αντιμαχόμενων πλευρών στο Γράμμο και στο Βίτσι αποτελεί στρέβλωση της έννοιας του ηρωισμού και ύβρη για τους ήρωες.
Ούτε η νικήτρια Δεξιά δεν μπόρεσε, ίσως δεν τόλμησε κιόλας γιατί αντιλαμβανόταν ότι δεν την έπαιρνε να υπερβεί κάποιες γραμμές και να αναδείξει ως ήρωες αυτούς που διακρίθηκαν στη σύγκρουση είτε με την αυτοθυσία τους είτε με την πρόκληση της μεγαλύτερης βλάβης στον αντίπαλο. Γι’ αυτό, ούτε οι αξιωματικοί στη Μακρόνησο (τον «σύγχρονο Παρθενώνα»!) ή στα Γιούρα, ούτε οι περιφέροντες θριαμβευτικά το κεφάλι του Βελουχιώτη, ούτε οι αεροπόροι που έριχναν τις αμερικάνικες βόμβες ναπάλμ στους αντάρτες, ηρωποιήθηκαν και όποιες αυτού του είδους απόπειρες έγιναν δεν τελεσφόρησαν. Ούτε καν αυτοί που «σφαγιάστηκαν από τους κομμουνιστάς».
Οι ήρωες της Αριστεράς που καθιερώθηκαν σαν τέτοιοι δεν κατασκευάστηκαν. Ούτε ο Άρης, ούτε ο Μπελογιάννης, ούτε οι χιλιάδες άλλοι που αναγνωρίστηκαν σαν τέτοιοι από την κοινωνία, πεσόντες και μη σαν τον Ρίτσο και τον Βάρναλη, παρ’ όλο που συμμορίτες τούς αποκαλούσαν και το στίγμα βάραινε τις οικογένειες, τους συγγενείς και τους φίλους τους.
Ακόμα και οι αντίπαλοι τους γνωρίζουν τη διαφορά και την έχουν ομολογήσει σιωπηρά. Ότι η ποιότητα των αντιμαχομένων ήταν διαφορετική. Ότι αυτό που καθόριζε τον πυρήνα, το μεδούλι της κάθε πλευράς ήταν διαφορετικό. Γιατί αυτοί που έδιναν το περιεχόμενο στην κάθε πλευρά ήταν ριζικά διαφορετικοί. Από τη μία μεριά, οι αγωνιστές που πάλευαν για την ανεξαρτησία της χώρας, πρώτα ενάντια στους Γερμανούς και τους Ιταλούς με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ και στη συνέχεια ενάντια στους Άγγλους και τους Αμερικάνους με τον ΔΣΕ. Οι αγωνιστές αυτοί είχαν απέναντι τους ολόκληρο το συρφετό των συνεργατών των ναζί και των φασιστών, ταγματασφαλητών, δωσιλόγων, γερμανοτσολιάδων και κουκουλοφόρων, αχταρμά με τους συνεργάτες των αγγλοαμερικάνων ιμπεριαλιστών. Γιατί αυτοί αποτελούσαν τη σπονδυλική στήλη ενός «εθνικού» στρατού όχι εθελοντικού όπως ίσχυε για όλα τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του κόσμου, από την Ινδία, την Κίνα και το Βιετνάμ μέχρι την Κούβα, την Αλγερία και την Παλαιστίνη, αλλά ενός καθεστωτικού στρατού εξοπλισμένου από τους νέους κτήτορες της χώρας που -υπό την στρατιωτική ηγεσία του Σκόμπι και του Βαν Φλιτ, ήθελαν να επιβάλουν στη χώρα τούς πολιτικούς που ήταν της αρεσκείας τους με έναν εγκάθετο βασιλιά επικεφαλής.
Οι επιστρατευμένοι του «εθνικού» στρατού που δεν ανήκαν στο συρφετό των καταδοτών και των μαυραγοριτών που είχαν κάθε συμφέρον να εξοντώσουν τους διώκτες τους, χωρίς να έχουν ιδέα εναντίον ποίου πολεμούσαν ή αφομοίωσαν την προπαγάνδα για τους συμμορίτες, έπεσαν άκλαυτοι στα πεδία των μαχών. Ούτε οι οικογένειες τους δεν είχαν το ηθικό έρεισμα να τους προτάξουν ως ήρωες. Άδικα πήγαν χαμένοι και άδικα έβαψαν τα χέρια τους με αίμα ανθρώπων που πάλευαν απέναντι τους με ανιδιοτέλεια και ιδανικά. Καμία δόξα παρόμοια με τη δόξα που αναλογεί στους επιστρατευμένους πεσόντες του αντιφασιστικού πολέμου στην Πίνδο το 1940, δεν τους έχει καταλογιστεί. Γι’ αυτούς δεν γράφτηκαν τραγούδια ηρωικά και πένθιμα.
Κανένας συγγραφέας, όσο αναπλαστική κι αν είναι η γραφή του, δεν μπορεί να εξομοιώσει τα ανόμοια. Ούτε οι φασίστες που σκοτώθηκαν στην Ισπανία αναβαπτίστηκαν σε ήρωες του εμφυλίου, ούτε οι νεοφασίστες στη Λιθουανία θα μεταμορφώσουν τους συνεργάτες των ναζί σε ήρωες, ούτε ο Κάστρο, όσο κι αν τον μισούν οι σκληροί θιασώτες του καπιταλισμού και της εξάρτησης των αδύναμων από τους ισχυρούς, θα εξομοιωθεί ποτέ με τον Μπατίστα. Όσο κι αν δούλεψε εντατικά και σε όλα τα επίπεδα – επί δεκαετίες- μια τρομακτική μηχανή παραπληροφόρησης, διαστρέβλωσης και συκοφάντησης, ο Άρης και ο Μπελογιάννης βρίσκονται στην κορυφή της εκτίμησης, της αγάπης, του σεβασμού και της ευγνωμοσύνης στη συλλογική αποτίμηση. Δεν ισχύει το ίδιο για τον βασιλιά Γεώργιο ή τον στρατάρχη Παπάγο. Γιατί τους πρώτους τους αναδεικνύει το συλλογικό θυμικό, ενώ τους δεύτερους τούς κρατούν ζωντανούς τα νεκρά αγάλματα. Το απόσταγμα που βγαίνει σε βάθος χρόνου από την κοινωνία, όσο ισχυρή κι αν είναι η προπαγάνδα, ο εκφοβισμός και η επιβολή των κυρίαρχων τάξεων και όσο δηλητηριώδης και αποπροσανατολιστικός κι αν είναι ο λόγος των απολογητών του συστήματος, ιστορικών, συγγραφέων και δημοσιογράφων, θα βγάζει καθαρούς και ηρωικούς κάτι ανθρώπους σαν τον Σιμόν Μπολίβαρ, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Χο Τσι Μινχ και τον Τσε Γκεβάρα και μόνο στα λύματα της ιστορίας θα βρίσκει κανείς κάτι υπανθρώπους σαν τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι και τον Φράνκο.
