του Θανάση Μουσόπουλου*
Το κράτος πρόνοιας στον καιρό της «κρίσης» και της πανδημίας είναι το θέμα μας. Και σε παλιότερα κείμενα ασχοληθήκαμε με το ζήτημα αυτό. Για να το προσεγγίσουμε, θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε από την άποψη του Eric Hobsbawm, ο οποίος στον τόμο «Η εποχή των άκρων – Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991» γράφει ότι στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο «πολιτική και οικονομία συγχωνεύθηκαν». Αποτέλεσμα είναι ότι όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας ακολούθησαν και εξακολουθούν τούτη τη συγχώνευση, με αποτέλεσμα σχεδόν τα πάντα (ο πολιτισμός όλων των μορφών, η κοινωνική οργάνωση, η λειτουργία των θεσμών) να βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα των οικονομικών παραμέτρων και της πολιτικής εξουσίας που συνάδει μ’ αυτά.
ΠΩΣ, ΛΟΙΠΟΝ, εισπράττει ο άνθρωπος της εποχής μας αυτή την εξάρτηση των πάντων από το κέρδος; Για να προκύπτει κέρδος πάση θυσία, υπάρχει περιορισμός των «παροχών» του κράτους προς τους πολίτες. Κι αν στο δέκατο ένατο αιώνα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, και αργότερα μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, με τους λαϊκούς αγώνες, οι μη προνομιούχες τάξεις κέρδισαν το «κράτος πρόνοιας» που περιλάμβανε διάφορες παροχές σε υγεία, παιδεία, ασφάλιση, στις μέρες μας ο περιορισμός του κέρδους των προνομιούχων (η λεγόμενη «κρίση») συνεπάγεται τον περιορισμό των κοινωνικών παροχών αυτών. Με την πανδημία η «κρίση» διαφοροποιείται ή επεκτείνεται.
Αν δεχόμαστε, συνεπώς, την αναγκαιότητα της κοινωνίας, αν αποδεχόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις κλασικές ελευθερίες ως εγγενές στοιχείο του ανθρώπου στην ιστορική εποχή και στην εποχή μας, οφείλουμε να προβληματιστούμε και να παλέψουμε για τη διεύρυνση και εμπέδωσή τους. Ας δεχτούμε ότι στην ανθρώπινη κοινωνία, απέναντι στα δικαιώματα βρίσκονται οι υποχρεώσεις ανθρώπου προς άνθρωπο.
Αναμφίβολα, η κοινωνία δεν είναι ενιαία, υπάρχουν ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα. Το ζητούμενο είναι η αρμονική συνύπαρξη και συν–λειτουργία των ανθρώπων. Να αποβάλει ο άνθρωπος τα περιττά και να διατηρήσει αυτά που πιστοποιούν την ανθρώπινη ουσία.
Ο Νίκος Μουζέλης καθηγητής στη London School of Economics, μιλώντας για «Το κράτος πρόνοιας, τα αδιέξοδα και η λύση» αναλύει τα πολλά σύγχρονα προβλήματα και καταλήγει: «Το κοινωνικό κράτος με τους πόρους που διαθέτει σήμερα θα μπορούσε να προσφέρει υψηλού επιπέδου κοινωνικές υπηρεσίες αν αυτές στόχευαν όχι τις μεσαίες/εύπορες τάξεις αλλά το 1/3 του πληθυσμού που τις έχει πραγματικά ανάγκη. Αυτή η αντίληψη, που αποτελεί ακόμη ταμπού στον χώρο της Αριστεράς, λαμβάνει σοβαρά υπόψη της πως, είτε της αρέσει είτε όχι, ζούμε τις λεγόμενες κοινωνίες των 2/3. Μέσα σε τέτοιες κοινωνίες η αρχή της καθολικότητας των παροχών αντί να αμβλύνει το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών το εντείνει. Άρα η μόνη λύση στο αδιέξοδο είναι το πέρασμα από τη σημερινή άδικη, μίζερη και άκρως αναποτελεσματική καθολικότητα σε αυτό που μερικοί ερευνητές ονομάζουν «γενναιόδωρη επιλεκτικότητα». Αυτό σημαίνει, όσον αφορά τις υπηρεσίες του κοινωνικού κράτους, τίποτα «δωρεάν» για τις εύπορες τάξεις και τελείως δωρεάν ποιοτικές υπηρεσίες στο 1/3 του πληθυσμού που τις έχει ανάγκη».
Στα χρόνια της λεγόμενης «κρίσης» έπαιξε κεντρικό ρόλο στον περιορισμό του κοινωνικού κράτους, του κράτους πρόνοιας. Θα δούμε μερικά στοιχεία, απόψεις και πάγια επιχειρήματα που φανερώνουν το ουσιαστικό πρόβλημα.
Ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου και επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου Εργασίας ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Σάββας Ρομπόλης, στην εκδήλωση που έγινε στη Θεσσαλονίκη για την παρουσίαση του βιβλίου του με τίτλο «Οικονομική κρίση και κοινωνικό κράτος», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις «Επίκεντρο» τον Μάιο του 2013. «Μέσα από το βιβλίο μου προσπαθώ να αναδείξω την κρίση του κοινωνικού κράτους και την περίοδο της ανάκαμψης της ελληνικής και ευρωπαϊκής οικονομίας, αλλά, ιδιαίτερα, την κατάρρευσή του στην περίοδο της οικονομικής κρίσης», είπε ο κ. Ρομπόλης κι έκανε λόγο για «μετάλλαξη» του κοινωνικού κράτους, που είναι και υπό την επήρεια θεωρητικών και επιστημονικών επιλογών όσων ήθελαν το κοινωνικό κράτος να αποκτήσει περισσότερο ατομική ευθύνη του κάθε εργαζόμενου παρά συλλογική ευθύνη της κοινωνίας.
«Δυστυχώς, το κοινωνικό κράτος θα είναι ανέκδοτο, διότι η κρίση, κατά την άποψή μου, δεν ξεπερνιέται», υπογράμμισε ο ομότιμος καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, Ζήσης Παπαδημητρίου, και πρόσθεσε: «Ο καπιταλισμός, ως σύστημα, έχει αλλάξει τελείως δομή αλλά και τρόπο συμπεριφοράς, καθότι κυριαρχείται σχεδόν απόλυτα από το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Δηλαδή το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχει καθυποτάξει την πραγματική οικονομία αλλά και την πολιτική, η οποία δεν έχει πολλές δυνατότητες να παρέμβει. Δεν θα έχουμε, και παρά την υπέρβαση της κρίσης, εάν υπάρξει, μια επανεμφάνιση του κοινωνικού κράτους. Αντίθετα θα έχουμε έναν εντελώς διαφορετικό καπιταλισμό, ο οποίος θα είναι κτηνώδης και πολύ φοβάμαι ότι προετοιμάζει ήδη και την «πέμπτη φάλαγγα» σε περίπτωση αποτυχίας να τη χρησιμοποιήσει, εννοώ τα νέα φαινόμενα νεορατσισμού κλπ. Δεν πιστεύω ότι θα υπάρξει επανάκαμψη ή αναζωογόνηση του κοινωνικού κράτους, όπως αυτό το γνωρίσαμε, ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες του δυτικού κόσμου στην μεταπολεμική περίοδο».
«Η κρίση του κοινωνικού κράτους έχει ξεκινήσει από πολύ νωρίς», παρατήρησε η καθηγήτρια του ΑΠΘ, Λίλα Αντωνοπούλου. «Από το 1980 άρχισε η υπονόμευση του κοινωνικού κράτους και πιστεύω ότι διάγουμε μια περίοδο μετάβασης από έναν καπιταλισμό που ξέραμε σε έναν καπιταλισμό που δεν ξέρουμε πού θα μας πάει. Μια νέα μορφή οικονομικού συστήματος. Πολλές φορές μου θυμίζει την περίοδο μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, που οι αιώνες ανάμεσα ήταν σαν να κρέμονται στην Ιστορία. Δεν ξέρουμε πού θα μας οδηγήσει. Φως βλέπω στη γνώση. Μια μεταρρύθμιση της γνώσης, αυτό θα μας σώσει», επισήμανε.
ΚΛΕΙΝΩ ΤΟ κείμενό μου με το συμπέρασμα της εργασίας «Η αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας και η επίδραση της παγκοσμιοποίησης στο επίπεδο υγείας των πληθυσμών» των Κ. Πάσχου, Μ. Μαλλιαρού, Π. Μπαμίδη (2016): «Το μέλλον αναμένεται δυσοίωνο για τη διατήρηση των κοινωνικών υπηρεσιών και δικαιωμάτων. Ωστόσο, οι επιλογές και οι δυνατότητες είναι πολλαπλές και ο σύγχρονος πολιτισμός μπορεί να εγγυηθεί την προσήλωση στα ανθρωπιστικά ιδεώδη, την επιτυχή προσαρμογή του Κράτους Πρόνοιας, τη βιώσιμη διατήρηση και εξέλιξή του».
Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η «κρίση» παλιότερα και η «πανδημία» στις μέρες μας αποτελούν μιας πρώτης τάξης ευκαιρία ή και πρόφαση για τον περιορισμό ή την κατάρρευση του κράτους πρόνοιας, ή καλύτερα του κράτους που αποδέχεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις κλασικές ελευθερίες ως εγγενές στοιχείο του ανθρώπου.
Ο Λύκος είναι ένα βήμα πίσω από τα Νέα Χρόνια, εφάπτεται στον Μεσαίωνα…
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
