του Φίλιππου Νικολόπουλου*
Σε προηγούμενο άρθρο μας αναφερθήκαμε σε μηχανισμούς ετεροπροσδιορισμού πολιτικών ηγεσιών, που πραγματικά αποτελούν «τροχοπέδη» στις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και στην προσπάθεια της χώρας μας να βρει αυτοπροσδιοριζόμενη τον δικό της αναπτυξιακό δρόμο, τις δικές της επιλογές στην αντιμετώπιση του κοινωνικού προβλήματος και τη δική της θέση, με βάση τα συμφέροντά της, στο πεδίο των διεθνών πολιτικών σχέσεων. Κι αυτό υπήρξε ως «τροχοπέδη» απ’ την αρχή του νεοελληνικού κράτους, συνδεόμενο άμεσα και έμμεσα με την επιρροή ξένων μεγάλων δυνάμεων.
Κατ’ εξοχήν στις ημέρες μας αυτοί οι μηχανισμοί μπορεί να είναι αποτελεσματικοί, ακριβώς γιατί υπάρχουν και δρουν –σε πολλά επίπεδα– εμμεσοποιημένες δομές (αφανείς πολλές φορές) που επηρεάζουν και «μπλοκάρουν» επίσημους θεσμούς που τυπικά μεν διατηρούν τον «τίτλο» τους, αλλά ουσιαστικά έχουν αλλοιωθεί και αποδυναμωθεί. Ενθυμούμαι το 2009 όταν ο Αλέκος Αλαβάνος είχε σύγκρουση με τον μετέπειτα Πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ κι αντιλαμβανόταν ότι «έχανε πλέον το παιχνίδι», είχε πει με έμφαση σε κάποια κομματική συγκέντρωση «τώρα καταλαβαίνω τι σημαίνει μηχανισμός», λες και ο ίδιος δεν είχε θέσει σε ενέργεια, σε προηγούμενη περίοδο, κάποιο μηχανισμό, όταν τον κατείχε αποτελεσματικά (η αρετή της ειλικρίνειας δυστυχώς στην πολιτική πολλές φορές είναι δυσεύρετη).
ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ, λοιπόν, σ’ αυτό το φαινόμενο που είναι και πρέπει να είναι σοβαρό αντικείμενο πολιτικής κοινωνιολογίας (κοινωνιολόγοι, οι λεγόμενοι «μακιαβελλικοί», όπως ο Michels, ο Pareto, ο Mosca είχαν ουσιαστικά αναφερθεί σε πτυχές του φθάνοντας σ’ απαισιόδοξα συμπεράσματα σχετικά με τη δυνατότητα ουσιαστικά πραγμάτωσης του δημοκρατικού ιδεώδους). Καλούμε λοιπόν μηχανισμό μια οργανωμένη (αφανή πολλές φορές) δικτύωση προσώπων (λίγων σε σχέση με το κοινωνικό σύνολο στο οποίο θέλουν να επιβληθούν ή να το επηρεάσουν) και στοιχείων υλικής δύναμης και επιρροής (π.χ. κέντρα οικονομικής δύναμης, ελεγχόμενη τεχνολογία, εφημερίδες, ΜΜΕ, ποικίλοι τρόποι χειραγώγησης ή ακόμη και εκβίασης, ελεγχόμενες κρατικές λειτουργίες ή τμήματα αυτών) που σκοπεύουν στη διατήρηση και αναπαραγωγή καταστάσεων εξουσίας και κοινωνικοπολιτικής δύναμης γενικά, ή την ανάδειξη και επιβολή κομματικών και πολιτικών οργανώσεων ή στελεχών (ανεξάρτητα από την αξία τους), την προώθηση ορισμένων πολιτικών γραμμών (ανεξάρτητα αν αυτές είναι ωφέλιμες για την κοινωνία εν συνόλω) και την προβολή και επιβολή κάποιων προσώπων (ανεξάρτητα από τις ικανότητές τους, ίσα-ίσα οι «χρήσιμοι ηλίθιοι» προτιμώνται περισσότερο) που καλούνται να παίξουν κάποιο ρόλο.
Η σχέση των προσώπων της οργανωμένης δικτύωσης πολλές φορές είναι ιεραρχική, πράγμα που τη διευκολύνει, σε συνδυασμό πάντα με τον όχι μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων, χαρακτηριστικό που μειώνει τον κίνδυνο της εντροπίας, σύμφωνα με τις αρχές της Κυβερνητικής. Επίσης θα ήταν λάθος να ταυτίσουμε τον μηχανισμό μόνο με οικονομική δύναμη ή ταξικές παραμέτρους, όπως και τις επιδιώξεις του μόνο με οικονομική ωφέλεια και οικονομική εξουσία. Οι κοινωνικές δομές στις ημέρες μας είναι πιο πολύπλοκες και το ζήτημα της εξουσίας και της επιρροής, σε σχέση πάντα με την ανθρώπινη φύση, δεν μπορεί ν’ αναχθεί μόνο στην τάση για οικονομική και ταξική ηγεμονία (το παράδειγμα των φοβερών συγκρούσεων των διαδόχων του Λένιν μετά τον θάνατό του στη Σοβιετική Ένωση είναι χαρακτηριστικό, ή ακόμη και εκείνων των συγκρούσεων των πρωτεργατών της Γαλλικής Επανάστασης).
Βέβαια ο μηχανισμός πάντα κάπου σκοπεύει (αφού από πίσω του ευρίσκεται ένα κέντρο εξουσίας ή δύναμης), αλλά αυτή η σκόπευση δεν πρέπει να συλλαμβάνεται ότι περιορίζεται μόνο σε οικονομικά οφέλη ή «ισμούς» διαφόρων τύπων, όπως δεν περιορίζεται και ολόκληρη η ανθρώπινη φύση σ’ αυτούς. Αυτό ήταν και ένα λάθος του K. Marx όταν έτεινε να αναγάγει αυτή τη φύση σε οικονομικές-παραγωγικές σχέσεις. Όσο πιο ολιστικά προσεγγίζουμε την τελευταία, χωρίς φυσικά να αποκλείουμε τον προσδιορισμό ορισμένων προτεραιοτήτων, τόσο πιο σωστά τη συλλαμβάνουμε. Ακόμη από τον ίδιο παραπάνω ορισμό και τα χαρακτηριστικά του φαινομένου για το οποίο μιλάμε, καταλαβαίνουμε γιατί οι πολυεπίπεδες εμμεσοποιημένες δομές και όχι η άμεση επαφή εκείνων που παίρνουν τις αποφάσεις με αυτούς στους οποίους εφαρμόζονται, το ευνοούν. Όταν οι αποφάσεις στην Πνύκα της αρχαίας Αθήνας λαμβανόντουσαν από τους ίδιους τους πολίτες και οι πολιτικοί και οι στρατηγοί έδειχναν άμεσα το πρόσωπο και τις ικανότητές του μπροστά τους, πολλά περιθώρια για αποτελεσματικούς μηχανισμούς, όπως τους περιγράψαμε παραπάνω, δεν υπήρχαν. Βέβαια υπήρχε πάντα ο κίνδυνος της δημαγωγίας ή της συνομωσίας, αλλά πρόκειται για κινδύνους άλλης κατηγορίας, που μπορεί πιο εύκολα να καταδειχθούν και ν’ αντιμετωπισθούν.
ΚΑΤΟΠΙΝ όσων αναλύσαμε παραπάνω, ο καλόπιστος πολίτης θα μπορούσε να ερωτήσει: Για ένα πατριωτικό ριζοσπαστικό κίνημα ή κόμμα, λοιπόν, που πραγματικά θέλει να πραγματοποιήσει ένα «μεγάλο εγχείρημα» θεσμικών και δομικών αλλαγών, «τι δέον γενέσθαι;» ιδίως σε μια κατάσταση μεγάλων χειραγωγήσεων, απογοητεύσεων και κοπώσεων. Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες ούτε πρέπει να είναι παρορμητικές. Οι αδιόρατοι πολιτικοί μηχανισμοί ειδικών σκοπεύσεων που εκπροσωπούν ειδικά συμφέροντα διευθυντικών ολιγαρχιών δεν αντιμετωπίζονται εύκολα. Το πράγμα δεν θέλει απλώς συνθήματα και διακηρύξεις αλλά σοβαρό προβληματισμό. Οπωσδήποτε οι φορείς του εγχειρήματος δεν πρέπει να πάσχουν από οποιοδήποτε σύνδρομο «κυβερνητισμού» –δυστυχώς ο ΣΥΡΙΖΑ του 2012-2019 περιείχε στοιχεία τέτοιου συνδρόμου– αλλά να διακατέχονται από ειλικρινή τάση να μείνουν πιστοί σε αρχές και αξίες. Ύστερα εξ αρχής να δίνουν σημασία στη διαφάνεια, στην αξιακή ποιότητα, στην εντιμότητα και στις ικανότητες προσώπων ως ηγετικών στελεχών και στις δυνατότητές τους άμεσα να επικοινωνούν με τους πολίτες και να τους ενεργοποιούν συλλογικά και αυθεντικά έξω από την αίσθηση του ατομικού οφέλους. Να ενοποιούν τους πολίτες και να τους κάνουν να αισθάνονται ότι αυτοί και τα ηγετικά στελέχη αποτελούν ένα όλο, ένα αδιάσπαστο «εμείς».
* Ο Φίλιππος Νικολόπουλος είναι Δρ. Κοινωνιολογίας, Νομικός – πρ. επίκ. καθηγ. Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Κρήτης, πρ. α/τής καθηγητής Παν/μίου Ινδιανάπολης, γραμ. των Σχολών και της Κοσμητείας του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και διευθυντής του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του
