του Θανάση Μουσόπουλου*
Στις μέρες του 1910…
Τα βήματά μας, μελαγχολικά και αργά, σέρνονται στα στενοσόκακα της Αλεξάνδρειας. Το βλέμμα μας, εταστικό, στρέφεται γύρω μ’ εγκαρτέρηση κι ελπίδα για το κάτι. Εδώ, στη Ελληνική παροικία, τρεις κόσμοι ενώνονται και ζουν: η Αίγυπτος των φτωχών κατακτημένων, με τις παραδόσεις, τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής που λες από την περίοδο των Φαραώ και του Μωυσή, είναι καταδικασμένη σε δουλεία στους δυνατούς κυρίαρχους. Ο δεύτερος κόσμος, ο Ελληνικός: που κρατάει τη φύτρα του παλιά απ’ του Μεγαλέξανδρου τα χρόνια∙ και συνεχίζει εξελισσόμενος σε ζωντανό κύτταρο της αιγυπτιακής κοινωνίας. Και τέλος οι Εγγλέζοι που κατέχουν αυτή τη χώρα και την καταπιέζουν.
Στις μέρες του 1910…
Τα βήματά μας, μελαγχολικά και αργά, σέρνονται στα στενοσόκακα της Αλεξάνδρειας. Ψάχνουμε για τον Κωνσταντίνο Καβάφη, υπάλληλο εταιρίας αρδεύσεων, και ποιητή. Ήταν τότε 48 χρονών, φτασμένος και ώριμος τεχνίτης του λόγου, δημιουργός στον ωραίο κόσμο της ποίησης, όπως είδαμε στην προηγούμενη συνάντησή μας.
Τώρα στα 1910 εκδίδει τεύχος με «Ποιήματά» του που κάνουν εντύπωση. Μέχρι το 1917 ή, καλύτερα, τη δεκαετία 1910-1920, είναι το πιο ακμαίο σημείο της ποιητικής του δύναμης. Είναι ποιητής των γηρατειών, ή, τουλάχιστον, της ωριμότητας. Απ’ τα 1903 βέβαια ο Ξενόπουλος θαρρετά παρουσίασε στο Κέντρο τον Καβάφη, αλλά μόλις μετά το 1921 μπορούμε να πούμε ότι άρχισαν επιδράσεις σε ποιητές ή νέους στην Ελλάδα. Η Ελλάδα, η νεολαία και οι καλλιεργημένοι του 1924, καθρεφτίζονται μέσα στο έργο του Καβάφη και αναγνωρίζουν τον εαυτό τους μέσα σ’ αυτό: το σκεπτικισμό και την ειρωνεία. Σε λίγα χρόνια έρχεται η «Στροφή» του Σεφέρη το 1931, το «Τρακτέρ» του Ρίτσου το 1934, η «Υψικάμινος» του Εμπειρίκου το 1935.
Η Φιλοσοφία που διαπερνά τα ποιήματα του Καβάφη, που χαρακτηρίζεται κάπως άστοχα «διδακτισμός», είναι μοντέρνα και στη σύλληψη και στην έκφρασή της. Αυτό άλλωστε φαίνεται να είναι το στοιχείο που επέβαλε την ποίησή του. Οι «Θερμοπύλες» μας μηνύουν: Χρέος χωρίς ελπίδα, χρέος για το χρέος. Η «Ιθάκη» μας πληροφορεί:
Ἡ Ἰθάκη σ’ ἔδωσε τ’ ὡραῖο ταξίδι / χωρίς αὐτὴν δὲν θά ‘βγαινες στὸν δρόμο / Ἄλλα δὲν ἔχει νὰ σὲ δώσει.
Περνούμε γρήγορα στην άλλη Αλεξάνδρεια – το κελί του Καβάφη. Εκεί μπορούμε να δούμε καλύτερα τον άνθρωπο και τον αγώνα του, την αγωνία του και τη στιγμή που το μαχαίρι της αλλοτρίωσης σα δαμόκλεια σπάθη κρέμεται πάνω από το κεφάλι του. Δεν παραδίδεται μα αγωνίζεται.
Ο άνθρωπος, Ο Καβάφης, είναι ένας ελεύθερος πολιορκημένος. Όχι πια μόνον από την εξωτερική Αλεξάνδρεια, αλλά μια άλλη πιο πανούργα, πιο σφιχτή. Ο Ποιητής μας ανασύρει, βρίσκοντας προσωκρατικά σκοινιά, την ουσία της ζωής στο φώς. Η ανάγκη και η δέσμευση δημιουργούν στον άνθρωπο ένα κλοιό αξεπέραστο, που όμως
Χωρίς αὐτὴν δὲν θά ‘βγαινες στὸν δρόμο.
Αυτά είναι τα σπουδαία σοκάκια στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη, μια πόλη κελί, αλλά πάντα αφουγκράζεται με ελπίδα απ’ έξω από τα τείχη ν’ ακούσει…
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.
***
Όλος ο αγώνας για το πρώτο σκαλί, η αναζήτηση του τέλειου που θα καθορίσει τον άνθρωπο, είναι πολύ σημαντικό για τον Καβάφη. Ο πραγματικός δημιουργός συλλαμβάνει το γενικό μέσα από τα μερικά και γράφει για τα γενικά πάλι μέσα από τα μερικά. Χρησιμοποιεί τις λέξεις, τα σύμβολα που λειτουργούν σα συνδετικοί αρμοί για ν’ ακουμπήσει η ψυχή του δημιουργού στην ψυχή του ανθρώπου.
Το έργον των θεών διακόπτομεν εμείς,
τα βιαστικά κι άπειρα όντα της στιγμής.
Το ωραίο στον Καβάφη όμως είναι συγγενικό με το «Συμπόσιο» του Πλάτωνα και τον «Φαίδρο». Η ομορφιά απορρέει ένα κάλλος και η ποίηση του Καβάφη είναι όλο το δέος και ρίγος της χαράς αυτού που δέχεται την απορροή του κάλλους:
μὰ ὁ παλαιὸς καθρέπτης τώρα χαίρουνταν,
κι ἐπαίρουνταν ποὺ εἶχε δεχτῆ ἐπάνω του
τὴν ἄρτια ἐμορφιὰ γιὰ μερικὰ λεπτά.
***
Το ωραίο είναι μια ποιότητα που βρίσκει πλήρη αισθητική δικαίωση στην ποίηση του Καβάφη. Το ωραίο ήταν για τον ποιητή μια πολιορκία, όπου ζούσε λεύτερα:
Δυναμωμένοι μὲ θεωρία καὶ μελέτη
ἐγὼ τὰ πάθη μου δὲν θὰ φοβοῦμαι σὰ δειλός.
Η γροθιά του Καβάφη ήταν η θεωρία και η μελέτη, καθολική αντίληψη της ζωής, και ταυτόχρονα το μήνυμα της Ιθάκης και των Θερμοπυλών του. Είχε στυλοβάτη στη ζωή του ένα πνεύμα ασκητικό. Το κελί του ήταν σκληρό. Βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνισμού, ωραίος και σκληρός.
Τα δυσκολότερα ίσως ποιήματα του Καβάφη είναι τα ιστορικά, που βρίσκονται στην προέκταση των ποιημάτων που περιέχουν την καθολική φιλοσοφική αντίληψη της ζωής. Ο Καβάφης κινείται στην ιστορία με ηδονή.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, που συνδέεται με την πληγή του 1922. Τότε γράφει το επίγραμμα για τους «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες». Ποιο ήταν το ιστορικό γεγονός: 146 π.Χ. υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους, κάποιος Αχαιός στην Αλεξάνδρεια μετά 30-40 χρόνια διαβλέπει ότι και τα απομεινάρια των μακεδονικών δυναστειών θα ξεκληριστούν, στις παροικίες. Αλλά, ενώ η πατρίδα του, η Αχαΐα, έπεσε ηρωικά, εδώ οι βασιλιάδες δεν έχουν όρεξη για τέτοια.
Ὑπὲρ τῆς Ἀχαϊκῆς Συμπολιτείας πολεμήσαντες
Ἀνδρεῖοι σεῖς ποὺ πολεμήσατε καὶ πέσατ’ εὐκλεῶς.
Τοὺς πανταχοῦ νικήσαντες μὴ φοβηθέντες.
Ἄμωμοι σεῖς, ἂς ἔπταισαν ὁ Δίαιος κι ὁ Κριτόλαος.
Ὅταν θὰ θέλουν οἱ Ἕλληνες νὰ καυχηθοῦν,
“Τέτοιους βγάζει τὸ ἔθνος μας” θὰ λένε
γιὰ σᾶς. Ἔτσι θαυμάσιος θἆναι ὁ ἔπαινός σας.
Ἐγράφη ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ὑπὺ Ἀχαιοῦ.
ἕβδομον ἔτος Πτολεμαίου, Λαθύρου.
Στις μέρες του 1910…
Τα βήματά μας, μελαγχολικά και αργά, στάθηκαν στα σοκάκια της Αλεξάνδρειας του Καβάφη. Το βλέμμα μας με εγκαρτέρηση κι ελπίδα στράφηκε στο κελί, στην πόλη, στον τρόπο του ποιητή της ωριμότητας, της νοσταλγίας, της απόκρυψης…
***
Κλείνουμε με μια σύγχρονη ματιά, του Δημήτρη Παπανικολάου, «Ο Καβάφης στον 21o αιώνα», περ. The Book’s Journal, τχ. 4 (Φεβρ. 2011):
«Ο Κωνσταντίνος Καβάφης επιβεβαιώνεται πλέον συνεχώς ως η κεντρική λογοτεχνική μορφή του νεοελληνικού κανόνα· είναι ο έλληνας συγγραφέας με τη μεγαλύτερη, διαρκώς αυξανόμενη και ιδιαίτερα παραγωγική, παγκόσμια δημοφιλία, ουσιαστικά ο μόνος που ανήκει στον κανόνα αυτού που ονομάζουμε «world literature» — κείμενα και συγγραφείς δηλαδή που ένας μέσος μορφωμένος πολίτης του κόσμου κατά πάσα πιθανότητα γνωρίζει. […] Αρκεί μια περιήγηση στο Ίντερνετ για να καταλάβει κανείς το μέγεθος του παγκόσμιου χειροτεχνικού εργαστηρίου που έχει στηθεί με αφορμή την καβαφική ποίηση. Μοιάζει λιγάκι σαν η εποχή των Καβαφιστών να έχει τελειώσει και να έχουμε πλέον μπει στην εποχή των… Cavafistas».
Στη συνέχεια θα προσεγγίσουμε τη ζωή και το έργο του Κώστα Βάρναλη.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
