του Θανάση Μουσόπουλου*
Ζούμε σε μια περίοδο που οι ορισμοί πολλών εννοιών έχουν αμφισβητηθεί ή ανατραπεί εντελώς. Ο Θουκυδίδης στην «Παθολογία του πολέμου» παρατηρεί ότι σε περιόδους κρίσης οι λέξεις αλλάζουν νόημα. Έτσι είναι και τώρα – παγκοσμίως. Μόνο τις λέξεις ελευθερία και δημοκρατία να σκεφτούμε, κατανοούμε το βαθύτερο νόημα της θουκυδίδειας θέσης. Στην καθημερινή ζωή πόσα πράγματα ονομαζόμενα «αριστερά» θεωρούνται ή είναι κατ’ άλλους «δεξιά». Και το αντίστροφο.
Και η ουτοπία, βέβαια, ανήκει στις έννοιες με μεταβαλλόμενο περιεχόμενο. Στο πρώτο μέρος του περιπάτου μας ο Χομπσμπάουμ άνοιξε το δρόμο της αναζήτησης στο καλειδοσκόπιο της ουτοπίας. Ο ίδιος στη συνέχεια καταφεύγει στο περισπούδαστο βιβλίο του Ernst Bloch (1885-1977) «H αρχή προς ελπίδας» (2 τόμοι, σελ. 1.675, 1958). «Η αφετηρία της επιχειρηματολογίας του καθηγητή Μπλοχ είναι η εμπειρική παρατήρηση ότι ο άνθρωπος, παρά τους πιο απαισιόδοξους lıtterateures [: λογοτέχνες] είναι ζώο που ελπίζει. Το να είναι κανείς ανικανοποίητος, το να επιθυμεί να οραματιστεί μια γενικότερη κατάσταση, όπου τα πράγματα θα είναι άλλα (δηλ. καλύτερα) απ’ ό,τι είναι, αποτελεί τη στοιχειωδέστερη μορφή αυτής της θεμελιακής ανθρώπινης παρόρμησης. Η ανώτερη μορφή της είναι η ουτοπία – η οικοδόμηση της τελειότητας, που οι άνθρωποι την επιδιώκουν ή προσπαθούν να την πραγματώσουν ή που τουλάχιστον ορθώνεται από πάνω τους σαν διανοητικός ήλιος. Αυτή η ουτοπία δεν περιορίζεται στην κατασκευή ιδανικών κόσμων. Παντού υπάρχουν εικόνες της επιθυμίας: στα όνειρά τους για τέλεια σωματική υγεία και ομορφιά, για απόκρουση της ασθένειας, των γερατειών, ακόμη και του θανάτου· στα όνειρά τους για μια κοινωνία χωρίς ανέχεια (…)
Η ελπίδα, η επιθυμία για αλλαγή, η ουτοπία δεν είναι απλώς θεμελιακές πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα, διότι κατά τον καθηγητή Bloch απηχούν το θεμελιακό γεγονός της αλλαγής στη φύση, που η ίδια ως εκ τούτου είναι προσανατολισμένη προς το μέλλον».
***
Ας περάσουμε, συνεχίζοντας τον προβληματισμό, σε έναν έλληνα πνευματικό πατέρα. Ο Ε. Π. Παπανούτσος είναι ένας σεβαστός και αγαπητός μου δάσκαλος, του λεγόμενου αστικού προοδευτικού χώρου, που έπαιξε σημαντικό ρόλο, με τους πολυσέλιδους τόμους φιλοσοφίας και προβληματισμού, στο να ξεκαθαρίσουμε οι νεοέλληνες πολλές έννοιες. Σε γνωστό ομότιτλο δοκίμιο για τη συντήρηση και την πρόοδο, υποστηρίζει ότι και οι δύο τάσεις είναι φυσικές. «Το ένα ωθεί ακάθεκτα προς τα εμπρός, προς κάτι ανείπωτο ακόμη, κάτι που δεν έχει άνετα σαρκωθεί στη σκέψη και στη διατύπωση, δεν έχει πραγματοποιηθεί, αλλά θέλγει σαν πυρετώδης προσμονή. Το άλλο αντιστέκεται και προσπαθεί με σύνεση και περίσκεψη να κρατήσει το με αγώνες δοκιμασμένο, τη θετική και σίγουρη κατάκτηση που λαμποκοπά σαν ώριμος καρπός». Στη συνέχεια σημειώνει πως «Όταν λείπει η ορμή προς το νέο, πέφτομε στην αποτελμάτωση. Όταν δεν συντηρούμε το καταχτημένο, αίρεται μαζί με τη συνέχεια και κάθε παράδοση και αιωρούμαστε με τις ρίζες στον αέρα».
Αν η πρόοδος και η συντήρηση είναι υγιείς καταστάσεις, έχουμε και τις νοσηρές υπερβολές τους, την προοδοπληξία και την αντιδραστικότητα. Έχει ξεπεραστεί το μέτρο, έχει χαθεί η συνείδηση των ορίων. «Η κάθε ορμή μένει αχαλίνωτη στη φορά της, δεν διατηρεί πια τον έλεγχο των κινήσεών της και γίνεται τυφλή και, φυσικά, άγονη». Ο προοδόπληκτος είναι γελοιογραφία του προοδευτικού, ο αντιδραστικός είναι μωρός συντηρητικός.
«Αν η πρόοδος είναι δύναμη γονιμοποιός, γιατί προσφέρει θετικά πράγματα, η προοδοπληξία αποτελεί κίνδυνο γιατί είναι άγονη άρνηση. Αν η συντήρηση είναι ωφέλιμη και σκόπιμη στην κίνηση της ζωής, η αντιδραστικότητα με τον εμπαθή μισονεϊσμό της είναι σωστή συμφορά. Και οι δύο ακρότητες όπλα τους έχουν το μονολιθικό τους δογματισμό και την ανοικτίρμονα διαβολή του αντιπάλου».
Θα παραθέσουμε συμπληρωματικά δύο συμπεράσματα / θέσεις πάλι του Παπανούτσου από το δοκίμιό του «Πολιτισμός υπό αμφισβήτηση»: «Να καταλάβουμε (και να δώσουμε και στους άλλους να καταλάβουν) ότι με την ξέφρενη ζήτηση και ανάλωση υλικών αγαθών (…) γινόμαστε κάθε μέρα δυστυχέστεροι. Η επίγνωση των όρων ενός προβλήματος είναι το πρώτο βήμα προς τη λύση του (…) Χωρίς βαθιά μεταβολή της δομής του κοινωνικού μας συστήματος (…) τα δεινά μας θα συνεχιστούν, μπορεί και να χειροτερέψουν».
Σχετικά με όσα σημείωσε ο Παπανούτσος, λίγα σχόλια συνοδοιπόρων μας. Ο Χομπσμπάουμ κλείνει το δοκίμιο που προαναφέραμε με την εξαίσια φράση: «Η οικοδόμηση του γήινου παραδείσου είναι η μοίρα του ανθρώπου.»
Ο Ίρβιν Γιάλομ, συνοδοιπόρος από άλλο δρόμο στο καλειδοσκόπιο της ουτοπίας, στο βιβλίο του, «Στον κήπο του Επίκουρου», γράφει: «Μια από τις πιο αγαπημένες φράσεις του Νίτσε είναι η amor fatı (αγάπα το πεπρωμένο σου): με άλλα λόγια, δημιούργησε το πεπρωμένο που μπορείς ν’ αγαπήσεις», ενώ σε άλλο σημείο συμπληρώνει τη σκέψη του Χάιντεγκερ για τον καθημερινό τρόπο ύπαρξης «όταν ο άνθρωπος αναλώνεται στην καθημερινότητα, αποφεύγει τις βαθύτερες ανησυχίες και τη διαπεραστική αυτοεξέταση».
Θα πρόσθετα και κάτι άλλο: ο Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του, «Η Μάνα και το νόημα της ζωής», γράφει μια συνταρακτική φράση: «Η ζωή δεν αναβάλλεται.»
Γι’ αυτό αγωνίζεται ο άνθρωπος: Για να φέρει ξανά εδώ και τώρα στη γη τον «απολεσθέντα παράδεισο» και για να τον ζήσει.
***
Σε ένα παλιότερο κείμενό μου με τίτλο «Κρίση, Παθογένεια και Παιδεία» (Μάης 2017) ασχολήθηκα με τη συμπλοκή των τριών αυτών εννοιών. Ολοκληρώνοντας την προβληματική μου σημείωνα:
«Ο τρόπος που πλησιάζουμε την ιστορία και τον πολιτισμό μας συχνά ανακυκλώνει την κρίση ή την επιτείνει. Οι παθογένειες μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με ένα καθαρό και ανθρώπινο τρόπο. Χωρίς αλήθεια και αγάπη, δεν είναι δυνατό να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα της κρίσης. Και βέβαια, η βία δεν αντιμετωπίζεται με βία.
Αναμφίβολα, η σημερινή παιδεία, όχι μόνο η ελληνική, είναι «παιδεία χαμηλών πτήσεων», καθώς τα εκπαιδευτικά προγράμματα παραμελούν τον παράγοντα «άνθρωπος». Ουσιαστική παιδεία σήμερα μπορεί να θεμελιωθεί στη δική μας, πραγματική ζωή του νέου ελληνισμού, στο εκφραστικό του όργανο, τη γλώσσα του ελληνικού λαού και στη ζωντανή παράδοσή του.
Μια και πασχίζουμε για την ελληνική παιδεία, είναι ανάγκη να δηλώσουμε τι κοινωνία ονειρευόμαστε, ποια θα είναι η σχέση μας με τον υπόλοιπο κόσμο, με τον οικουμενικό πολιτισμό σε αντιδιαστολή με την παγκοσμιοποιημένη αντίληψη του κόσμου μας. Ποια θα είναι η σχέση μας με την ιστορία και την παράδοσή μας, Θα τα ξεγράψουμε όλα, ή θα λάβουμε υπόψη τα ζωντανά κύτταρα και τις ζωογόνες πτυχές του πολιτισμού μας;
Για τι είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε κάτι; «Αυτός που δεν είναι έτοιμος να πεθάνει για κάτι, δεν αξίζει να ζει», έλεγε ο χριστιανός Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.
Ολοκληρώνουμε το Καλειδοσκόπιο της Ουτοπίας με μια ποιητική απάντηση του Γιώργου Σεφέρη:
Η Λυπημένη
Στην πέτρα της υπομονής / κάθισες προς το βράδυ / με του ματιού σου το μαυράδι / δείχνοντας πως πονείς / κι είχες στα χείλια τη γραμμή / που είναι γυμνή και τρέμει / σαν η ψυχή γίνεται ανέμη / και δέουνται οι λυγμοί / κι είχες στο νου σου το σκοπό / που ξεκινά το δάκρυ / κι ήσουν κορμί που / από την άκρη γυρίζει στον καρπό / μα της καρδιάς σου ο σπαραγμός / δε βόγκηξε κι εγίνη / το νόημα που στον κόσμο / δίνει έναστρος ουρανός.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
