Από τους θεμελιωτές του νέου κύματος του ιρανικού σινεμά, ο διεθνώς διακεκριμένος 65χρονος σκηνοθέτης Τζαφάρ Παναχί έφτιαξε στα χνάρια του Αμπάς Κιαροστάμι βαθιά ανθρωποκεντρικές λαϊκές ταινίες για την ιρανική κοινωνία, με συχνά ερασιτέχνες ηθοποιούς, διερευνώντας θέματα κοινωνικής αδικίας και πολιτικής καταπίεσης. Οι ταινίες του απαγορεύτηκαν ως αντικαθεστωτικές και ο ίδιος φυλακίστηκε επανειλημμένα, ενώ από το 2010 τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, με απαγόρευση να κάνει ταινίες. Ο ίδιος δηλώνει πως δεν κάνει πολιτικό, αλλά κοινωνικό σινεμά, καταφέρνοντας να γυρίσει παράνομα 5 συνολικά ταινίες, όπως το «Ταξί στην Τεχεράνη» (2016/Χρυσή Άρκτο Βερολίνου), με την τελευταία «Ένα απλό ατύχημα» (2025) να κερδίζει πανηγυρικά το Χρυσό Φοίνικα των Καννών.
Κάποιο βράδυ, το αμάξι που οδηγεί σε επαρχιακό δρόμο ο Εγκμπάλ (Ιμπραχήμ Αζίζι), χτυπάει ένα αδέσποτο σκυλί, με αποτέλεσμα να ακινητοποιηθεί το αμάξι, έξω από ένα ιδιωτικό γκαράζ. Ένας νεαρός άντρας προσφέρεται να τον βοηθήσει, ενώ ο συνεργάτης του Βαχίντ (Βαχίντ Μομπασερί) αναστατώνεται, στο άκουσμα του βαδίσματος του Εγκμπάλ, που είναι κουτσός με τεχνητό πόδι, κρύβεται πανικόβλητος και στη συνέχεια ακολουθεί το αμάξι του, αποκαλύπτοντας το βαθύτατο τραύμα που τον στοιχειώνει, απ’ όταν ήταν πολιτικός κρατούμενος. Πεπεισμένος ο Βαχίντ πως έχει αναγνωρίσει στον Εγκμπάλ τον βασανιστή του, τον περίφημο «Ξυλοπόδαρο», καταφέρνει να τον απαγάγει για να τον τιμωρήσει. Ο Εγκμπάλ ισχυρίζεται πως δεν είναι αυτός που του προσάπτει, οπότε ο Βαχίντ απευθύνεται αμφιταλαντευόμενος σε παλιούς συγκρατούμενούς του, για να τον ταυτοποιήσουν. Ανεξίτηλα τραυματισμένοι όλοι από τα βασανιστήρια της φυλακής, απαιτούν την ομολογία του θύτη. Μια σειρά από κωμικοτραγικά ευτράπελα όμως, τους κάνουν να επανεξετάσουν τη βαρύτητα της αυτοδικίας.
Το δυσβάσταχτο θέμα του ψυχικού τραύματος των βασανιστηρίων απαλύνεται μέσα από χιουμοριστικά περιστατικά, σε μια ισορροπία κωμωδίας-δράματος. Ο τρόπος που διαδοχικά συγκεντρώνεται η ομάδα των πρώην πολιτικών κρατουμένων, αλλά και η διαδοχική είσοδός τους στο φορτηγάκι για την αναγνώριση του αιχμάλωτου, κορυφώνεται με το συνωστισμό που δημιουργείται, θυμίζοντας Χίτσκοκ, όταν στο ίδιο φορτηγάκι χρειάζεται να μπουν και η ετοιμόγεννη σύζυγος του θύτη, μαζί με την κορούλα τους, με προορισμό το μαιευτήριο. Αυτές οι μελετημένες συμπτώσεις φτιάχνουν το σφιχτοδεμένο σενάριο, σε μια αλληλουχία τόπων και προσώπων που πρέπει να διανυθούν και να αναζητηθούν, κορυφώνοντας την αγωνία. Αν στον Κιαροστάμι η βασική προϋπόθεση να μεταφερθεί η αγωνία της αίσθησης του χρόνου, μέσα από ένα σταθερό πλάνο που καταγράφει ολόκληρη τη διαδρομή των χαρακτήρων στο χώρο, στον Παναχί αυτό μεταφράζεται από την εξίσου φανερή καταγραφή της διαδοχικής αφηγηματικής γραμμής της ιστορίας, που ξεδιπλώνεται βαθμιαία, από τον ένα χαρακτήρα στον άλλον. Μέσα από το γαϊτανάκι απροσδόκητων συναντήσεων διαμορφώνεται η αλλοπρόσαλλη ομάδα πρώην πολιτικών κρατουμένων, που διακωμωδείται μέσα από την ύπαρξη ενός νεόνυμφου ζευγαριού, με γαμπριάτικο κουστούμι και νυφικό, θυμίζοντας Κουστουρίτσα. Η πρωταγωνιστική θέση μοιράζεται σε ένα σύνολο συμπρωταγωνιστών, με τη δράση να καταλήγει ξανά στον αρχικό πρωταγωνιστή. Παράλληλα, η διαδοχική σειρά μετακινήσεων μέχρι να βρουν ένα-ένα τα πρόσωπα, δημιουργεί το αφηγηματικό νήμα μιας φαινομενικά απλής ιστορίας που ξετυλίγεται προοδευτικά, θυμίζοντας εξιστόρηση παραμυθιού, σε ένα κάθε άλλο παρά απλό ατύχημα, στον αντίποδα του τίτλου. Δίχως εξεζητημένη κινηματογράφηση, το κέντρο βάρους πέφτει στην περίπλοκη αυτή σεναριακή δομή, με το πολιτικό σημαινόμενο να κρύβεται μέσα στους διαλόγους, στις δυσβάσταχτες αναμνήσεις και στις αντικρουόμενες κουβέντες.
Ο λαϊκός αξύριστος μεροκαματιάρης Βαχίντ, που δεν έχει τίποτα κοινό με τους καλοπλασμένους αντιστασιακούς χολιγουντιανών ταινιών, μεταμορφώνεται σε πραγματικό ήρωα της εργατικής τάξης, που διατηρεί πολιτική συνείδηση και δρα άμεσα, επιχειρώντας να αποκαταστήσει την αδικία που τον έχει αφήσει σωματικά καταπονημένο, με κρίσεις οσφυαλγίας, ενώ καπνίζει διαρκώς. Αντιμέτωποι με το εφιαλτικό παρελθόν τους, οι χαρακτήρες προδίδουν το βαθμό της βίας που έχουν υποστεί με τις αντιδράσεις τους, όπως η σπασμωδική αρχική αντίδραση του Βαχίντ και η στάση του στο τελευταίο πλάνο, πετρωμένος με την πλάτη στο φακό, αλλά και η ακαριαία ακινητοποίηση της συγκρατούμενης φωτογράφου, στο άκουσμα της λέξης «ξυλοπόδαρος». Αποκαλυπτικά είναι και τα βίαια ξεσπάσματα, κατά την αναγνώριση του βασανιστή, με καίριο τον προβληματισμό για τη χρήση βίας, καθώς «αυτοί δεν είναι φονιάδες σαν τους άλλους».
Παρότι αρχικά η δράση συχνά τοποθετείται στο δεύτερο πλάνο, τονίζοντας την αποστασιοποίηση των χαρακτήρων, που εκφράζεται μέσα από τα εκτός κάδρου πλάνα, στην τελική σκηνή της ομολογίας πριμοδοτούνται για πρώτη φορά κοντινά πλάνα στα πρόσωπα, υπογραμμίζοντας την τραγικότητα των διαλόγων. Το ναρκωμένο σώμα του απαχθέντος με δεμένα χέρια και μάτια κατά την αναγνώριση παραμένει εκτός κάδρου, όπως αθέατο παρέμεινε και το τραυματισμένο στην άκρη του δρόμου σκυλί, δημιουργώντας ισχυρές ηθικές αντιστοιχίες και συνειρμούς με τη μνήμη των βασανιζόμενων, που παρέμεναν με καλυμμένα μάτια. Αντίστοιχες συνθήκες ανάκρισης με τα μάτια καλυμμένα βίωσε και ο ίδιος ο σκηνοθέτης, που εμπνεύστηκε την ταινία αυτή μετά την τελευταία εξαετή αρχικά φυλάκισή του το 2023, μέχρι την αποφυλάκισή του, έπειτα από απεργία πείνας. Περιγράφοντας πως με τα μάτια δεμένα, η μόνη αίσθηση που μένει ακέραια είναι η ακοή, ο Παναχί μετέφερε το τραύμα της ταινίας μέσα από τον ήχο, αποκαλύπτοντας πολλά αθέατα στοιχεία, σε μια ταινία που δεν έχει σχεδόν καθόλου μουσική υπόκρουση. Ενδεικτική παραμένει και η διαδικασία της αναγνώρισης του βασανιστή, που γίνεται διαισθητικά, σε άλλους από το χαρακτηριστικό τρίξιμο του ποδιού, σε άλλους από τη μυρωδιά του ιδρώτα, ενώ σε κάποιους μέσω αφής.
Η ταινία του Παναχί παρουσιάζει πολλές ομοιότητες και με το ψυχολογικό θρίλερ «Ο θάνατος και η κόρη» (1994), του Ρομάν Πολάνσκι, βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό του Χιλιανού συγγραφέα Αριέλ Ντόρφμαν, όπου διερευνάται εξίσου η απόδοση δικαιοσύνης σ’ ένα διεφθαρμένο σύστημα και η ηθική διάσταση της αυτοδικίας, όταν το θύμα παίρνει τη θέση του θύτη. Αντιστοιχίες παρουσιάζονται και με το βραβευμένο ιρανικό ψυχολογικό θρίλερ «Περίπτωση συνείδησης» (2017/Βαχίντ Ζαλιλβάντ), με τον τραυματισμό ενός οχτάχρονου από ιατροδικαστή σε τροχαίο, που ακολουθείται από εκβιασμούς και μεταθέσεις ευθυνών, αποκαλύπτοντας μέσα από τη σχέση προσωπικής ηθικής και συλλογικής κοινωνικής ευθύνης, το ταξικό χάσμα. Στα χνάρια των μελοδραμάτων τού επίσης βραβευμένου στη Δύση Ασγκάρ Φαραντί και ο Ζαλιλβάντ στρέφεται στη συγκαλυμμένη ηθική, επιχειρώντας να παρακάμψει την ιρανική λογοκρισία. Ο Παναχί παρότι χρησιμοποιεί το σεναριακό σχήμα διαδοχικών αποκαλύψεων από ένα ατύχημα, ως το σημείο εκκίνησης μιας σειράς καταστάσεων, θέλησε να αποκαλύψει τα βασανιστήρια στις ιρανικές φυλακές, ειδικά μετά τις αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις του 2022, όπως τόλμησε και ο επίσης διωκόμενος σκηνοθέτης Μοχάμεντ Ρασούλοφ, που τελικά διέφυγε στη Γαλλία. Σε αντίθεση με άλλους Ιρανούς σκηνοθέτες που απέφυγαν τη λογοκρισία, ο Παναχί συνεχίζει να κάνει έστω και παράνομα λαϊκές ταινίες, ξεγυμνώνοντας το καταπιεστικό καθεστώς.
Καθώς η προηγούμενη ταινία του Παναχί «Αρκούδες δεν υπάρχουν» (2022) βραβεύτηκε στο Βερολίνο εν απουσία του, στις Κάννες, όπου βρέθηκε μετά από 15 χρόνια περιορισμού, παρέλαβε αυτοπροσώπως τον Χρυσό Φοίνικα για το «Ένα απλό ατύχημα», αφιερώνοντάς τον σε όλους τους Ιρανούς σκηνοθέτες, που δεν μπορούν να εργαστούν, μέσα ή έξω από το Ιράν και αποφάσισε να επιστρέψει στη χώρα του, παρά τις απειλές, δηλώνοντας «Δεν μπορώ να σκεφτώ τον εαυτό μου εκτός της χώρας μου… Αν φύγω από το Ιράν, νιώθω πως δεν έχει νόημα να κάνω ταινίες».
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- Αφιέρωμα «Η ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΠΑ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΟΘΟΝΗ» παράλληλα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος (16-20/10/2025) και στη Θεσσαλονίκη (16-19/10/2025) στην αίθουσα Σταύρος Τορνές: www.tainiothiki.gr/el/ekdiloseis/arxeio-ekdiloseon/2394-i-eirini-papa-sti-megali-othoni
- Το 4ο φεστιβάλ Παλαιστινιακού Κινηματογράφου Αθήνας διοργανώνεται 16/10-16/11/20205 στους κινηματογράφους ΤΡΙΑΝΟΝ (16-19/10/2025), STUDIO (24-26/10/2025) και NEWMAN (13-16/10/2025): athenspalestinefilmfestival.org/program
- Το WIFT GR – Γυναίκες στον Κινηματογράφο και την Τηλεόραση, διοργανώνει διημερίδα «FEMALE GAZE – ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ» (17-18/10/2025), στο CINOBO ΟΠΕΡΑ 2, με ελεύθερη είσοδο: wift.gr/program-female-gaze-wiftgr/
