Λάβαμε και δημοσιεύουμε δύο ενδιαφέροντα κείμενα συμβολής στην πορεία προς το 2ο Συνέδριο, από ενεργούς πολίτες του Πειραιά, που φωτίζουν –από διαφορετικές οπτικές– το κοινό αίτημα για δημοκρατία του χώρου, περιβαλλοντική δικαιοσύνη και συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση του μέλλοντος της πόλης. Και τα δύο κείμενα αναδεικνύουν πως ο Πειραιάς δεν είναι απλώς ένας γεωγραφικός τόπος, αλλά ένα πεδίο όπου η σχέση ανθρώπου, περιβάλλοντος και συλλογικής ευθύνης επαναπροσδιορίζεται.
Το πρώτο κείμενο, με τίτλο «Ο Πειραιάς, καθρέφτης του υπαρξιακού ζητήματος της χώρας» της Δήμητρας Βήνη, τονίζει τη βαθιά σύνδεση του λιμανιού με την ταυτότητα και την ψυχή του τόπου. Μέσα από την περιβαλλοντική και την κοινωνική του αλλοίωση, αναδύεται ένα υπαρξιακό ερώτημα για την απώλεια του δημόσιου χώρου και της συλλογικής μνήμης.
Το δεύτερο κείμενο, με τίτλο «Επιστήμη των Πολιτών – Συνέργειες με σκοπό την καταγραφή της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά» των Β.Σ. Τσελέντη, Δ. Βήνη, Π. Φρούντζου και Ν. Αποστόλου-Βήνη, περιγράφει μια πρακτική εφαρμογή ενεργού συμμετοχής των πολιτών στην επιστημονική έρευνα, αποδεικνύοντας ότι η γνώση και η δράση μπορούν να συνυπάρχουν δημιουργικά.
Το Συνέδριο, ως ανοιχτή διαδικασία διαλόγου, με υβριδικό ‒πολιτικό και επιστημονικό‒ χαρακτήρα, επιδιώκει να συνθέσει εμπειρίες και απόψεις, αναδεικνύοντας την κοινή αγωνία για τον τόπο και αναζητώντας δρόμους συλλογικής αυτογνωσίας, συμμετοχής και βιώσιμης προοπτικής, από το επίπεδο της γειτονιάς και της τοπικής κοινωνίας μέχρι το περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.
της Δήμητρας Βήνη*
Ο Πειραιάς δεν είναι μόνο το μεγαλύτερο λιμάνι της Ελλάδας. Είναι ο καθρέφτης των υπαρξιακών της αντιφάσεων. Μια πόλη που κοιτάζει τη θάλασσα και βλέπει μέσα της το άγχος, την εξάρτηση και την αναζήτηση ταυτότητας ενός ολόκληρου έθνους. Εκεί όπου η ιστορία, η ανάπτυξη και η επιβίωση συγκρούονται πάνω στα ίδια κύματα.
Το κίνημα των κατοίκων ξεκίνησε το 2018 από μια φαινομενικά τεχνική υπόθεση: την κατασκευή νέου λιμανιού κρουαζιέρας δίπλα σε μια ακτογραμμή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Ένα σημείο όπου οι άνθρωποι κολυμπούν χειμώνα-καλοκαίρι, το τελευταίο ίσως κομμάτι ελεύθερου ορίζοντα. Η αντίδραση ήταν μεγάλη. Ο Πειραιάς είναι ήδη μια πόλη πνιγμένη στο τσιμέντο, με ελάχιστο πράσινο και ελάχιστους ελεύθερους χώρους. Η νέα προβλήτα φάνηκε σαν ακόμη ένα κεφάλι της Λερναίας Ύδρας που κάθε προσπάθεια να κοπεί, γεννά δύο καινούρια.
Σύντομα, το ζήτημα ξεπέρασε τα έργα του νέου λιμανιού στην Πειραϊκή. Οι πολίτες είδαν πως κάθε παρέμβαση έφερνε στην επιφάνεια ένα βαθύτερο πρόβλημα: τη σταδιακή αποξένωση της πόλης από τη θάλασσα, του ανθρώπου από τον τόπο του. Οι βυθοκορήσεις, οι ρύποι, η αισθητική αλλοίωση, η απώλεια της πολιτιστικής κληρονομιάς ‒ όλα έγιναν όψεις του ίδιου υπαρξιακού ερωτήματος: ποιος ελέγχει τις πύλες της χώρας και ποιος ανήκει πραγματικά εδώ;
Η παραχώρηση του λιμένα στην COSCO το 2016 δεν ήταν μόνο οικονομική πράξη· ήταν συμβολικό γεγονός. Ένα κράτος που χάνει το κεντρικό του λιμάνι χάνει κάτι περισσότερο από περιουσία: χάνει τον ορίζοντά του. Η εθνική κυριαρχία μεταφράζεται σε δικαίωμα επί της γης και της θάλασσας. Κι όταν αυτό παραχωρείται, δεν πρόκειται μόνο για επένδυση αλλά για υπαρξιακή μετατόπιση ‒ από τον πολίτη στον μέτοχο, από τον τόπο στο κεφάλαιο.
Ο Πειραιάς πλέον αλλάζει ριζικά. Από πόλη-λιμάνι με συλλογική μνήμη μετατρέπεται σε «πύλη ροών» ‒ τουριστών, κεφαλαίων, πληροφοριών. Η γλώσσα του MasterPlan, των «μητροπολιτικών πόλων» και των «ζωνών ανάπτυξης» μοιάζει να σβήνει τη γλώσσα των κατοίκων. Οι λέξεις «γειτονιά», «θάλασσα», «κατοικία» αντικαθίστανται από «επενδυτική ταυτότητα», «ναυτιλιακή καινοτομία» και «realestate». Στο μεταξύ, η πραγματικότητα γίνεται σκληρότερη. Η ρύπανση από τις κρουαζιέρες, οι βυθοκορήσεις και η κυκλοφοριακή φόρτιση που γεννούν και έλκουν οι έντεκα θέσεις ελλιμενισμού και οι χίλιες αφίξεις κρουαζιερόπλοιων ετησίως επιβαρύνουν ασφυκτικά την πόλη. Τα ταξί, τα πούλμαν, τα μίνι βαν, τα φορτηγά τροφοδοσίας και τα βυτία ναυτιλιακών καυσίμων κινούνται μέσα από τους δρόμους κατοικίας, όπως το Χατζηκυριάκειο, χρησιμοποιώντας έναν μόνο οδικό άξονα. Η υπερθέρμανση από τη βιομηχανία της κρουαζιέρας και η αισθητική υποβάθμιση δεν πλήττουν μόνο το περιβάλλον, αλλά και την ψυχική υγεία των κατοίκων. Η απώλεια της θάλασσας ως βιώματος γίνεται μορφή ψυχικής αποξένωσης· στα πιο πυκνά και θορυβώδη σημεία αυξάνονται η κόπωση και το αίσθημα αδιεξόδου. Η κατάσταση αναδεικνύει την Περιβαλλοντική Αδικία, καθώς οι περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις κατανέμονται δυσανάλογα σε βάρος των κατοίκων που ζουν πλησίον του λιμανιού, ενώ τα οφέλη καρπούνται κυρίως οι εταιρικοί παίκτες. Η θάλασσα ‒σύμβολο ταυτότητας και ζωής‒ μετατρέπεται σε σκηνικό θέασης. Αυτό αποτυπώνει την απώλεια του δικαιώματος στην πόλη (Henri Lefebvre), όπου ο χώρος γίνεται εμπόρευμα και η καθημερινότητα παράπλευρη απώλεια. Η πόλη βιώνει αποξένωση από το λιμάνι της.
Το αρχαίο ταφικό μνημείο του Θεμιστοκλή, εκτεθειμένο πια στα λιμενικά έργα χωρίς ακτομηχανική προστασία, γίνεται σύμβολο αυτής της παράδοξης μοίρας. Ο ήρωας που φύλαξε τις πύλες της πόλης κινδυνεύει να σβηστεί κάτω από τις επιχώσεις που κατασκευάζουν οι σύγχρονοι εργολάβοι της ανάπτυξης. Είναι σαν η ιστορία να καταβροχθίζει τα ίδια της τα θεμέλια.
Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η αποξένωση του κατοίκου από τον δημόσιο χώρο, από τη θάλασσα, από την ιστορία του. Αυτή η διαδικασία αποτελεί την πιο ακραία μορφή Περιβαλλοντικής Αδικίας. Η «μοίρα» του Πειραιά –η επιτυχία του ως λιμάνι και η ταυτόχρονη «παραχώρησή» του– είναι τελικά η μοίρα της ίδιας της Ελλάδας: μια χώρα με τεράστιο δυναμικό, που αγωνίζεται να ορίσει το μέλλον της εν μέσω παγκόσμιων πιέσεων.
Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μόνο πολεοδομική ή νομική. Είναι υπαρξιακή. Αν ο Πειραιάς πάψει να είναι πόλη και γίνει μόνο πύλη, τότε η Ελλάδα θα πάψει να είναι τόπος και θα γίνει διέλευση. Η ανάκτηση της σχέσης με τον χώρο, τη θάλασσα και τη συλλογική μνήμη δεν είναι ρομαντισμός‒ είναι πράξη πολιτικής αυτογνωσίας.
Η Λερναία Ύδρα του Πειραιά έχει πολλά κεφάλια: οικονομικά, πολιτικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, ψυχικά. Και κάθε φορά που κόβεται ένα, ξεπροβάλλει ένα νέο. Το ερώτημα δεν είναι πλέον πολεοδομικό, αλλά οντολογικό:
«Ποιος κατοικεί τον τόπο όταν ο τόπος παύει να ανήκει σε ανθρώπους;»
Ο Πειραιάς μάς δείχνει ποιοι είμαστε. Στον καθρέφτη του βλέπουμε τη χώρα να παλεύει ανάμεσα στην επιθυμία της προόδου και στον φόβο της απώλειας. Κι ίσως εκεί, ανάμεσα στις ρωγμές των τειχών και στον ήχο των μηχανών, αρχίζει το αληθινό ερώτημα: ποιος κατοικεί τον τόπο όταν ο τόπος παύει να κατοικείται;
* Η Δήμητρα Βήνη συμμετέχει στο Κίνημα «Όχι Λιμάνι στην Πειραϊκή». Είναι Παιδίατρος – Δ/ντρια και επιστημονικά υπεύθυνη Μονάδας Μεσογειακής Αναιμίας Νοσοκομείου Νίκαιας
Επιστήμη των Πολιτών – Συνέργειες με σκοπό την καταγραφή της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά
των Βασιλείου – Στυλιανού Τσελέντη, Δήμητρας Βήνη,
Παναγιώτη Φρούντζου και Ναταλίας Αποστόλου-Βήνη*
Περίληψη
Πολίτες του Πειραιά και της Δραπετσώνας συμμετείχαν σε πρόγραμμα Επιστήμης των Πολιτών (Citizen Science) με στόχο την καταγραφή ατμοσφαιρικών ρύπων στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά. Το πρόγραμμα περιελάβανε ενημέρωση και εκπαίδευση στα θέματα της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα, των επιπτώσεων βασικών ρύπων στη Δημόσια Υγεία, μεθοδολογίες παρακολούθησης και καταγραφής ατμοσφαιρικών ρύπων, συλλογή και διαχείριση δεδομένων (data collection and handling), παρουσίαση δεδομένων και γεωαναφορά σε χάρτες. Για την εκτίμηση των συγκεντρώσεων στον αέρα (μg/m3) χρησιμοποιήθηκαν δειγματολήπτες παθητικής προσρόφησης (passive diffusion tubes) της εταιρείας GRADKO U.K., η οποία ανέλυσε τους δειγματολήπτες και διασφάλισε την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Οι δειγματολήπτες τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία του αστικού και βιομηχανικού ιστού των Δήμων Κερατσινίου-Δραπετσώνας και Πειραιά με σκοπό να καταγράψουν τις μέσες μηνιαίες συγκεντρώσεις βασικών ρύπων όπως οξείδια του αζώτου (ΝΟ2), βενζόλιο, τολουόλιο, αιθυλικό βενζόλιο και m-p-ο ξυλένιο, σε µg ανά κυβικό μέτρο (m3) αέρα. Η έρευνα αναδεικνύει σοβαρές υπερβάσεις των νέων ορίων που θέτουν η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). Επιπλέον η έρευνα προκρίνει την ανάπτυξη καινοτόμων εργαλείων μέτρησης και συλλογής δεδομένων, καθώς και μεθοδολογιών συλλογικής ερμηνείας των ευρημάτων και παροχής συστάσεων πολιτικής στα πλαίσια της Επιστήμης των Πολιτών.
Επιστήμη των Πολιτών
Η επιστήμη του πολίτη ή των πολιτών, αναφέρεται στην ενεργή συμμετοχή του κοινού σε επιστημονικές έρευνες και μελέτες, όπου επιστήμονες και πολίτες συνεργάζονται για να παράγουν νέα γνώση για την επιστήμη και την κοινωνία. Ο όρος επιστήμη του πολίτη επινοήθηκε τη δεκαετία του 1990 (1) και έκτοτε συνεχώς κερδίζει έδαφος αυξάνοντας τους τομείς της επιστήμης, της πολιτικής και της εκπαίδευσης στους οποίους δραστηριοποιείται με την ευρύτερη κοινωνία. Η επιστήμη των πολιτών είναι μια συλλογική προσπάθεια που περιλαμβάνει εθελοντές με διαφορετικά γνωσιακά πεδία και μόρφωση. Η επιστήμη των πολιτών αντιπροσωπεύει μια τάση όπου αλλάζει τα δεδομένα της σύγχρονης επιστήμης, καθώς προωθεί τον εκδημοκρατισμό της γνώσης μέσα από τη συμμετοχή ατόμων από όλα τα κοινωνικά στρώματα που θέλουν και έχουν την περιέργεια να συμμετέχουν στην επιστημονική ανακάλυψη.
Οι πολίτες επιστήμονες συμβάλλουν σημαντικά στον από κοινού σχεδιασμό ερευνών προσδιορίζοντας τα επιστημονικά ερωτήματα, αναπτύσσοντας καινοτόμα εργαλεία, συλλέγοντας δεδομένα, και συμμετέχοντας ενεργά στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων προωθώντας λύσεις και προτάσεις πολιτικής και διαχείρισης σε θέματα που αφορούν άμεσα τους πολίτες, όπως είναι η Δημόσια Υγεία. Αυτή η συλλογική προσέγγιση συμβάλλει στην ανάπτυξη και εφαρμογή αποτελεσματικότερων και αποδοτικότερων πολιτικών, ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή όπου η φύση των σύγχρονων προκλήσεων όπως η πολιτική πόλωση, η αυξημένη κοινωνική περιθωριοποίηση των μειονοτικών ομάδων, οι αντιεπιστημονικές αφηγήσεις έχουν αυξηθεί αποσταθεροποιώντας τους δημοκρατικούς θεσμούς και την κοινωνική συνοχή. Η άμεση εμπλοκή διαφορετικών ομάδων μέσω της συμμετοχής σε ερευνητικές δραστηριότητες που σχετίζονται με ζητήματα που επηρεάζουν άμεσα τις κοινότητές τους, συμβάλλει στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης, στη διαφάνεια και τη λογοδοσία των αυτοδιοικητικών και κεντρικών αρχών. Τα έργα επιστήμης των πολιτών καλλιεργούν το αίσθημα ιδιοκτησίας και επένδυσης στη δημοκρατική διαδικασία. Τέλος, δίνει τη δυνατότητα στις κοινότητες να συμβάλουν ενεργά στην κατανόηση των παγκόσμιων προκλήσεων της ανθρωπότητας αλλά και σημαντικών τοπικών προβλημάτων ενδυναμώνοντας την ευαισθητοποίηση, την κοινωνική καινοτομία, την ένταξη και την κοινή ευθύνη μεταξύ των συμμετεχόντων (2) και καταπολεμώντας την απάθεια και την απεμπλοκή των πολιτών.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση της Επιστήμης των Πολιτών (3) έχει ήδη δημοσιεύσει σημαντικά έγγραφα που αφορούν την επιστήμη των πολιτών περιγράφοντας τόσο τις μεθοδολογίες όσο και τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν για την ευρύτερη κοινωνία (4) (5).
Αφορμή για την διεξαγωγή της έρευνας που παρουσιάζεται σε αυτή την εργασία αποτέλεσαν, κατά πρώτον οι υπερβάσεις των συγκεντρώσεων του τοξικού ρύπου ΝΟ2 στον Πειραιά για την περίοδο από 2020 μέχρι και σήμερα με δεδομένο ότι η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για συνεχείς υπερβάσεις των ορίων που ορίζουν οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες (2008/50/ΕΚ)για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα (ΚΥΑ ΗΠ 14122/549/Ε103, ΦΕΚ 488Β/30.3.11). Κατά δεύτερον οι διαμαρτυρίες πολιτών για έντονη δυσοσμία σε περιοχές του Δήμου Κερατσινίου-Δραπετσώνας, καθώς οι περιοχές αυτές βρίσκονται πλησίον βιομηχανικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την επεξεργασία πετρελαιοειδών, χημικές βιομηχανίες, το κέντρο επεξεργασίας λυμάτων όλου του λεκανοπεδίου, κέντρα διαχείρισης στερεών αποβλήτων αστικών λυμάτων κ.λπ. Τέλος, αξιοποιήθηκαν οι μελέτες έγκριτων ερευνητικών κέντρων της χώρας όπως το Εθνικό Κέντρο Ερευνών Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος» και το Εθνικό Αστεροσκοπείο με τη μελέτη, «Εξειδικευμένες Μετρήσεις Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά (με έμφαση πέριξ του λιμανιού) – Ποιοτική και Ποσοτική Διερεύνηση Πηγών Ρύπανσης» από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών το 2018 (6).
Συμπέρασμα
Η ενεργή συμμετοχή των πολιτών του Πειραιά στη μελέτη της ατμοσφαιρικής ρύπανσης ανέδειξε τη δύναμη της συλλογικής δράσης και της επιστήμης των πολιτών (Citizen Science). Μέσα από τη συνεργασία και την άμεση εμπλοκή τους στη συλλογή και ανάλυση δεδομένων, οι πολίτες απέκτησαν ουσιαστική γνώση για την ποιότητα του αέρα και ανέπτυξαν μεγαλύτερη περιβαλλοντική ευαισθησία. Παράλληλα, ενισχύθηκε η διαφάνεια, η εμπιστοσύνη στην επιστημονική διαδικασία και η δυνατότητα διεκδίκησης πιο αποτελεσματικών πολιτικών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής.
Οι Πολίτες του Πειραιά συμμετέχοντας ενεργά, μεθοδευμένα και ουσιαστικά σε μια επιστημονική διαδικασία απέδειξαν ότι η η ενεργή τους παρουσία είχε πολλαπλά οφέλη όχι μόνο για την επιστήμη, αλλά και την κοινωνία συνολικά.
Παραπομπές
1) K. Vohland et al. (eds.), The Science of Citizen Science, https://doi.org/10.1007/978-3-030-58278-4_1, (2021)
2) M. Haklay, Mordechai, et al. “What is citizen science? The challenges of definition”. “The science of citizen science” 13 (2021).
3) ECSA – European Citizen Science Association
4) https://www.ecsa.ngo/10-principles/5
5) https://ecsa.ngo/wp-content/uploads/2020/05/ecsa_characteristics_of_citizen_science_-_v1_final.pdf
6) Εξειδικευμένες Μετρήσεις Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά (με έμφαση πέριξ του λιμανιού) – Ποιοτική και Ποσοτική Διευκρίνηση Πηγών Ρύπανσης – Περιφέρεια Αττικής (patt.gov.gr)
* Ο Βασίλειος – Στυλιανός Τσελέντης είναι Ομότιμος Καθηγητής Θαλασσίου Πειριβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Πειραιά. Η Δήμητρα Βήνη είναι Παιδίατρος, ΜSc Δημόσια Υγεία, Δ/ντρια Μονάδας Μεσογειακής Αναιμίας Κρατικό Νοσοκομείο Νίκαιας. Ο Παναγιώτης Φρούντζος είναι Δημοσιογράφος και η Ναταλία Αποστόλου-Βήνη είναι Φοιτήτρια.
