Στην ιστορία της παγκόσμιας πολιτικής, ο Μακαρθισμός καταγράφηκε αρνητικά κυρίως γιατί κατέστρεψε τη σταδιοδρομία και το έργο διακεκριμένων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών και δηλητηρίασε την κοινωνική, πολιτική και πνευματική ζωή της μεταπολεμικής Αμερικής. Όμως, ο βασικός λόγος που οδήγησε στην κατάργησή του ήταν άλλος.
Ο Μακαρθισμός ως γνήσιο υποπροϊόν του Ψυχρού Πολέμου, επιτελούσε ένα έργο χρήσιμο για το αμερικάνικο κατεστημένο, αλλά υπερβαίνοντας τα όρια του ρόλου και της αποστολής του, έθετε πλέον σε κίνδυνο την ίδια την πολιτική που υπηρετούσε. Όσο οι εξοντωτικές βολές του στρέφονταν εναντίον των σχετικά αδύνατων κρίκων, διανοουμένων, καλλιτεχνών, εκπαιδευτικών, δημοσιογράφων κ.ά., το βαθύ σύστημα εξουσίας τον ενθάρρυνε ή τον ανεχόταν. Όταν όμως, άρχισε να δείχνει σημάδια αυτονόμησης και διαλυτικής παρέμβασης στις διεθνείς πολιτικές του Ψυχρού Πολέμου, ενεργοποιήθηκε ένα ανώτερο σύστημα αυτοπροστασίας των κέντρων εξουσίας το οποίο εκτίμησε ότι με την εντυπωσιακή «επιτυχία» του, ο Μακάρθι είχε πάρει μεγάλη φόρα και απειλούσε πλέον με ασυνάρτητο τρόπο αφενός να κλονίσει τους θεμελιακούς θεσμούς της εξουσίας και δη τη στρατιωτική ιεραρχία και αφετέρου να βάλει σε κίνδυνο την αμερικάνικη πολιτική στην Ευρώπη, η οποία στηριζόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στον προσεταιρισμό και την αξιοποίηση ακριβώς εκείνων των πολιτών που ο Μακάρθι καταδίωκε και εξόντωνε στις ΗΠΑ.
Με τη λήξη του Παγκόσμιου Πολέμου, το ισχυρό αμερικάνικο κράτος σχεδίασε και εφάρμοσε σε παγκόσμια κλίμακα την πολιτική του Ψυχρού Πολέμου, με στόχο να περιορίσει την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης, να καθυστερήσει τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών και να ανακόψει τα κινήματα ανεξαρτησίας που εμφανίζονταν στην περιφέρεια των αναπτυγμένων χωρών. Ο στόχος ήταν ενιαίος, αλλά ο τρόπος άσκησης της πολιτικής εξειδικευόταν ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε χώρα (π.χ. στον Τρίτο Κόσμο δόθηκε μεγαλύτερο βάρος στον στρατιωτικό παράγοντα). Έτσι, ενώ στην ίδια την Αμερική έγινε ακόμα και με βίαιο τρόπο σαρωτική εκκαθάριση των πολιτικών φρονημάτων που αγγίζει τα όρια της «ιδεολογικής γενοκτονίας» στους τομείς του πολιτισμού, της εκπαίδευσης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, στην Ευρώπη, με διαφορετικό επίπεδο πολιτισμού, επιλέχθηκαν πιο συγκαλυμμένοι τρόποι προπαγάνδας και προσηλυτισμού.
Στο εσωτερικό των ΗΠΑ, η πολιτική εξουδετέρωσης των αντιφρονούντων άρχισε με κύριο στόχο τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος και το συνδικαλιστικό κίνημα που προπολεμικά είχε αναπτύξει σημαντικούς διεκδικητικούς αγώνες. Ο Μακαρθισμός, βρίσκοντας εξαιρετικά ευνοϊκό κλίμα σε μια κοινωνία μεθυσμένη από τη νίκη της ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα και θριαμβολογούσα αλαζονικά για την πυρηνική της υπεροχή, έβγαλε αυτό τον ακήρυχτο και σιωπηρό πόλεμο στο προσκήνιο και τον νομιμοποίησε, στρέφοντας την αιχμή του δόρατός του εναντίον γνωστών και διακεκριμένων Αμερικάνων πολιτών, τους οποίους κατηγορούσε ως κομμουνιστές, συνωμότες και κατασκόπους που επιβουλεύονται την ακεραιότητα του κράτους και του καπιταλιστικού τρόπου ζωής.
Σχέδιο πολιτισμικής άλωσης
Αντιθέτως, στην Ευρώπη, με κέντρο την κατεχόμενη από τα συμμαχικά στρατεύματα (ΗΠΑ, Αγγλίας και Γαλλίας) Δυτική Γερμανία, δοκιμάστηκε και εφαρμόστηκε μια πολιτική διάβρωσης των πολιτιστικών θεσμών, επιβολής του τυποποιημένου πολιτιστικού «προϊόντος», άμβλυνσης των πολιτικών αντιδράσεων, εξαγοράς ή ουδετεροποίησης συνειδήσεων. Οι μέθοδοι εφαρμογής αυτής της πολιτικής ήταν κατά κανόνα ήπιας μορφής, χωρίς να λείπουν οι εξαιρέσεις, όπως είναι τα φαινόμενα λογοκρισίας, αποκλεισμών, ακόμα και δικαστικών διώξεων των πιο ενοχλητικών και ασυμβίβαστων.
Ενώ, λοιπόν, ο Μακαρθισμός –δημιουργώντας μεγάλη αναταραχή και πολλές αντιδράσεις με τις ακρότητες και την αλαζονεία του– τράβηξε πάνω του την προσοχή του πολιτισμένου κόσμου και αποδοκιμάσθηκε, η αμερικάνικη ιδεολογική παρέμβαση στην Ευρώπη χάρη στους εκλεπτυσμένους τρόπους της λειτούργησε ανενόχλητα και αποτελεσματικά, επηρεάζοντας το ευρωπαϊκό πολιτικό-πολιτισμικό γίγνεσθαι με αφανή αλλά δραματικό τρόπο. Είναι γεγονός ότι, ενώ οι μέθοδοι και οι συνέπειες του Μακαρθισμού έχουν μελετηθεί και συνεχίζουν να μελετώνται, δεν έχει επαρκώς μελετηθεί και αποκαλυφθεί η σχεδιασμένη και συστηματική πολιτισμική διάβρωση του ευρωπαϊκού πεδίου, από την απελευθέρωση της Ευρώπης μέχρι σήμερα.
Μάλιστα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά και την αποδυνάμωση της ευρωπαϊκής Αριστεράς, είναι χλιαρό το ενδιαφέρον για να μελετηθούν ακόμα και τα στοιχεία που οι αμερικάνικες υπηρεσίες αποχαρακτηρίζουν και δημοσιοποιούν, τα οποία –αν και ελλιπή– είναι πολύ αποκαλυπτικά.
Σύμφωνα με τα επίσημα έγγραφα των αμερικάνικων μυστικών υπηρεσιών, η CIA κατέστρωσε και εφάρμοσε ένας πλήρες σχέδιο για τη διεξαγωγή του Πολιτιστικού Πολέμου στον ευρωπαϊκό χώρο. Από το 1947, συγκροτεί ένα δίκτυο, το «Κονσόρτσιουμ», από στελέχη της αντικατασκοπίας, πολιτικούς αναλυτές, δημοσιογράφους κ.ά. σε συνεργασία με τα επιτελεία μεγάλων πολυεθνικών εταιριών και επίλεκτων πανεπιστημίων, προκειμένου να καλλιεργεί τον αντικομμουνισμό και να διευκολύνει την αποδοχή της αμερικάνικης εξωτερικής πολιτικής, της pax americana. Στο «Κονσόρτσιουμ» συμμετέχουν και πρώην ριζοσπάστες αριστεροί διανοούμενοι που η πίστη τους έχει κλονιστεί ανεπανόρθωτα και η ιδεολογία τους έχει καταρρακωθεί.
Βασικό εργαλείο της μεγάλης αυτής εκστρατείας είναι το «Κογκρέσο για την Πολιτιστική Ελευθερία», που δημιουργείται με απόλυτη μυστικότητα από τη CIA, το 1950. Το «Κογκρέσο», στην ακμή του, έχει γραφεία σε 35 χώρες, απασχολεί εκατοντάδες υπαλλήλους, εκδίδει 20 έγκυρα περιοδικά, οργανώνει εκθέσεις τέχνης και υψηλού επιπέδου διεθνή συνέδρια, επιχορηγεί κινηματογραφιστές, ζωγράφους, συγγραφείς και επιστήμονες, ελέγχει πρακτορεία ειδήσεων και ανταμείβει τους συνεργαζόμενους καλλιτέχνες με βραβεία, εκδηλώσεις και δημόσια προβολή. Βασικός σκοπός του «Κογκρέσου» είναι να αποσπάσει τους διανοούμενους από την επιρροή του Μαρξισμού και να τους φέρει πλησιέστερα στο αμερικάνικο μοντέλο σκέψης και έκφρασης.
Η Ευρώπη είναι διαλυμένη και προσπαθεί να αναστηλωθεί. Όλα είναι ρευστά. Η τεράστια συμβολή της Σοβιετικής Ένωσης στη συντριβή του φασισμού έχει αυξήσει εντυπωσιακά το γόητρό της στην ευρωπαϊκή διανόηση, αλλά και η καταγγελία των σταλινικών εκκαθαρίσεων, που λίγο αργότερα επιβεβαιώνεται επισήμως στο 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ, δημιουργεί αντίρροπες δυνάμεις. Έτσι, στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης, ο Ψυχρός Πόλεμος εξελίσσεται σε πόλεμο για τα μυαλά των ανθρώπων.
Δολοφονίες, ξέπλυμα και προσηλυτισμός
Απογοητευμένοι διανοούμενοι, όπως ο πολύ γνωστός Άρθουρ Κέσλερ, που προπολεμικά είχε τιμηθεί από το σοβιετικό καθεστώς για το έργο και την προσφορά του, συντάσσονται με το αντίπαλο στρατόπεδο και αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα γνωρίζοντας ότι η αντιπαράθεση καθοδηγείται από τη CIA. Όμως, και πάρα πολλοί άλλοι εμπλέκονται –δελεασμένοι από τις πλούσιες πολιτιστικές δραστηριότητες που διεξάγονται στο Βερολίνο, το Παρίσι, το Λονδίνο και όλες τις μεγάλες πόλεις– χωρίς να πολυψάχνουν το ποιον και τα κίνητρα των χορηγών και των διοργανωτών.
Σε μια περίοδο είκοσι ετών, από το ‘47 έως το ‘67, σε άλλες περιοχές του κόσμου, οι μυστικές δραστηριότητες της CIA δεν έχουν τόσο αναίμακτο χαρακτήρα. Από την ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου Μοσαντέχ στο Ιράν (1953) και του Αρμπέντς στη Γουατεμάλα (1954) ώς την εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων στην Κούβα (1961), την εφαρμογή του Προγράμματος Φοίνιξ στο Βιετνάμ και το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, η CIA υπονομεύει και καταργεί δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες σε διάφορες χώρες, οργανώνει δολοφονίες συνδικαλιστών, δημοσιογράφων και πολιτικών και παρακολουθεί συστηματικά δεκάδες χιλιάδες πολίτες στην Αμερική και τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτή την αιματηρή και απολύτως συγκαλυμμένη δραστηριότητα της CIA, την αγνοούν ή την παραβλέπουν όσοι συμμετέχουν στο «Κονσόρτσιουμ» και στο «Κογκρέσο» θεωρώντας την αποστολή τους στην Ευρώπη θεμιτή και καλοπροαίρετη.
Όμως, το περιεχόμενο των επίσημων εγγράφων που αναφέρονται στις πολιτιστικές δραστηριότητες της «υπηρεσίας» δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για τις επιδιώξεις της οι οποίες ρητά χαρακτηρίζονται ως «εκστρατείες πειθούς», δηλαδή καθαρής προπαγάνδας! Ο Ψυχολογικός Πόλεμος αποσκοπεί αποκλειστικά στην επίτευξη των στόχων της αμερικάνικης εξωτερικής πολιτικής και ως πιο αποτελεσματική καθορίζεται η προπαγάνδα που –κατά τη CIA– «το υποκείμενο κινείται στην κατεύθυνση που επιθυμεί η υπηρεσία για λόγους που το υποκείμενο πιστεύει ότι είναι δικοί του».
Τι είδους ελευθερία μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος μέσα από τέτοια παραπλάνηση και καθοδήγηση;
Στο Βερολίνο λειτουργούσε δικαστήριο για καλλιτέχνες, αλλά όσοι προσφέρονταν να δουλέψουν για λογαριασμό των Αμερικάνων όχι μόνο απέφευγαν το διασυρμό ως συνεργάτες και θιασώτες του ναζισμού, αλλά ανταμείβονταν για τους νέους ρόλους τους. Ανάμεσά τους ο μαέστρος Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ, αλλά και ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, ενεργό μέλος του ναζιστικού κόμματος από το 1933, γνωστός και ως «Συνταγματάρχης SS von Karajan», που τοποθετήθηκε διευθυντής στη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου. Η Αμερικάνικη Στρατιωτική Διοίκηση είχε κάτω από τον έλεγχό της 18 γερμανικές συμφωνικές ορχήστρες και άλλες τόσες όπερες, και οργάνωνε συναυλίες και περιοδείες με τον Ααρών Κόπλαντ, τον Τζωρτζ Γκέρσουιν κ.ά. Και όταν διαπιστώθηκε ότι οι Ευρωπαίοι επέκριναν πολύ έντονα τους Αμερικάνους για ρατσισμό, κατέστρωσαν ένα πρόγραμμα μετάκλησης μαύρων καλλιτεχνών στην Ευρώπη, προκειμένου να υποβαθμίσουν το γεγονός ότι στις ΗΠΑ οι φυλετικές διακρίσεις ήταν νόμιμες και οι μαύροι αποκλείονταν από τα σχολεία των λευκών, κάθονταν στο πίσω μέρος των λεωφορείων κ.λπ.
Συσπείρωση, διάβρωση και αποκλεισμός
Το «Κογκρέσο» οργάνωσε πολλές καλλιτεχνικές περιοδείες. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, τα θεατρικά έργα που ανέβαζαν από τους οργανισμούς που έλεγχαν άμεσα ή χρηματοδοτούσαν, ήταν Αμερικάνων συγγραφέων. Κατά κανόνα απέκλειαν όλα τα αρχαία ελληνικά έργα επειδή «έδιναν μεγάλη έμφαση στο πεπρωμένο και είχαν στοιχεία αυτοκαταστροφής»! Και όταν ανέβασαν τον Οιδίποδα Τύραννο, η «Αμερικάνικη Επιτροπή του Κογκρέσου» ζήτησε να αποκλειστεί ο Ζαν Κοκτό που είχε κάνει τα σκηνικά, επειδή είχε συνυπογράψει τη διαμαρτυρία για την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη!
Στον κινηματογράφο, για να συντονίζουν τις δράσεις τους, είχαν δημιουργήσει μια επιτροπή στην οποία συμμετείχαν ο Σεσίλ ντε Μιλ, ο Σπύρος Σκούρας και ο Νταρίλ Ζανούκ της Φοξ, ο πρόεδρος της MGM Νίκολας Σενκ, ο πρόεδρος της Paramount Μπάρνι Μπάλαμπαν, ο πρόεδρος της Columbia Χάρι Κον, ο Γουόλτ Ντίσνεϊ και άλλοι μεγαλοπαράγοντες του Χόλιγουντ. Η σύμπνοιά τους ήταν μεγάλη και οι κατευθύνσεις κοινές, από τον εξωραϊσμό της γενοκτονίας των γηγενών Αμερικάνων με τους καλούς καουμπόηδες και τους κακούς Ινδιάνους έως την παραποίηση σύγχρονων έργων, όπως έγινε με το «1984» του Όργουελ που βγήκε με δύο διαφορετικά φινάλε, ένα για τις ΗΠΑ και ένα για την Ευρώπη!
Η CIA χρηματοδότησε και τη συγγραφή και έκδοση εκατοντάδων βιβλίων με προπαγανδιστικό περιεχόμενο ή συνεργαζόμενων συγγραφέων, που μοιράζονταν δωρεάν μέσα από συλλόγους και εκπαιδευτικά ιδρύματα. Τα πιο προπαγανδιστικά, με πρώτη τη Βίβλο, τα έριχναν από αέρος, χρησιμοποιώντας αερόστατα και μπαλόνια, στην Ανατολική Ευρώπη. Το 1953, μετά από κατηγορίες που εξαπέλυσαν οι συνεργάτες του Μακάρθι, η Αμερικάνικη Υπηρεσία Πληροφόρησης απέσυρε, από τις βιβλιοθήκες που λειτουργούσε σε πολλές χώρες, 30 χιλιάδες βιβλία που οι συγγραφείς τους ήταν φακελωμένοι ως κομμουνιστές και συνοδοιπόροι.
Μέσα σε λίγα χρόνια είχε δημιουργηθεί ένα τεράστιο δίκτυο που δεν άφηνε τίποτα στην τύχη σε όλους τους τομείς του πολιτισμού. Στο διάστημα 1963-66, η CIA συνδεόταν με 170 ιδρύματα και επιχορηγούσε πολλές δεκάδες απ’ αυτά. Το Radio Free Europe, το Ίδρυμα Φορντ, το Ίδρυμα Ροκφέλερ και κάθε είδους φορείς και οργανώσεις, συναποτελούσαν αυτό το δίκτυο που παρακολουθούσε και επηρέαζε τα πολιτιστικά πράγματα της Ευρώπης κάτω από την υψηλή και καλά σχεδιασμένη εποπτεία των μυστικών υπηρεσιών.
Το αντιπολεμικό κίνημα που αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ εξαιτίας του πολέμου στο Βιετνάμ, μαζί με ένα κίνημα για περισσότερη διαφάνεια στις κρατικές δραστηριότητες, έφερε στο φως αποκαλυπτικά στοιχεία για τις παράνομες μυστικές επιχειρήσεις της CIA που διεξάγονταν στην Ευρώπη, πολλές εν αγνοία των συμμαχικών κυβερνήσεων. Το «Κογκρέσο» διαλύθηκε, ορισμένοι από τους πρωταγωνιστές του Πολιτιστικού Πολέμου έχασαν τις θέσεις τους ή απλώς μετακινήθηκαν σε άλλα πόστα, και η CIA προσπάθησε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις αρνούμενη κάθε συμμετοχή σε παρανομίες και συνωμοσίες.
Γεγονός αναμφισβήτητο είναι ότι τόσο στις ΗΠΑ με τον Μακαρθισμό και τις συνεχείς εκστρατείες του FBI και των άλλων υπηρεσιών, όσο και στην Ευρώπη με τα προγράμματα του «Κογκρέσου για την Πολιτιστική Ελευθερία», ο Ψυχρός Πόλεμος επηρέασε και διαμόρφωσε, με το άγριο ή με το μαλακό, τις πολιτιστικές και πολιτικές εξελίξεις σε βαθμό και έκταση που είναι ακόμα δύσκολο να εκτιμηθεί. Όπως είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ποια μορφή έχει πάρει και με ποιο τρόπο διεξάγεται αυτή η παρέμβαση στις συνειδήσεις των ανθρώπων, σήμερα!
Στέλιος Ελληνιάδης
