του Δημήτρη Α. Τραυλού – Τζανετάτου
1. Από τα μέσα του Φεβρουαρίου η ανθρωπότητα βιώνει το σοκ και το δέος της πανδημίας του κορωναϊού. Η ραγδαία εξάπλωση μέσω της αυξητικής εκθετικής δυναμικής του, σε συνδυασμό με την ταχύτατη μεταδοτικότητά του, έχει οδηγήσει την παγκόσμια κοινότητα σε συναγερμό και κατάσταση πολιορκίας. Η νότια κυρίως Ευρώπη, με προεξάρχουσα την Ιταλία, βιώνει έναν πραγματικό εφιάλτη. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, η, μετά από ένα δίμηνο περίπου παροξυσμό, αποτελεσματική επί του παρόντος ανάσχεσή του στην Κίνα, όπου πρωτοεμφανίστηκε, γεννά την ελπίδα ότι δεν θα αργήσει η αντιμετώπισή του και στις άλλες πληττόμενες χώρες με την ανάπτυξη μιας κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής και αργότερα ενός κατάλληλου εμβολίου. Μέχρι τότε βεβαίως ο ζόφος της πανδημίας και οι δραματικές επιπτώσεις στην δημόσια υγεία, αλλά και γενικότερα στην οικονομική και κοινωνική ζωή και οι επιβαλλόμενοι περιορισμοί θα μονοπωλούν την επικαιρότητα.
Όπως ήταν αναμενόμενο, η εμφάνιση ενός ιού γνωστού μεν ως προς τη βασική του δομή, ως ανήκοντος στην κατηγορία των ιών sars –με ιδιαίτερα, ωστόσο, χαρακτηριστικά, καθιστώντα επί του παρόντος ιδιαιτέρως δυσχερή τη φαρμακευτική αντιμετώπισή του‒, και η εξέλιξή του σε πανδημία παρέσχε πρόσφορο έδαφος για τη διατύπωση και καλλιέργεια ποικίλων θεωριών και σεναρίων σχετικά με την προέλευση, τη δυναμική, τις συνέπειες, τις δυνατότητες εργαλειοποίησης, αλλά και τις υποτιθέμενες υποκρυπτόμενες στοχεύσεις του. Στο πλαίσιο αυτό δεσπόζει το ερώτημα, αν και κατά πόσο ο κορωναϊός αποτελεί φυσικό φαινόμενο, είτε ως εντασσόμενο στην εξελιξιακή δυναμική των ιώσεων είτε ως αποτέλεσμα ανατροπής της φυσικής πορείας των πραγμάτων λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης (εκδίκηση της φύσης) ή ανθρώπινο δημιούργημα, γενετικό εργαστηριακό προϊόν που είτε δραπέτευσε είτε απελευθερώθηκε σκοπίμως από το πειραματικό εργαστήρι για να δοκιμαστεί ως βιολογικό όπλο (βλ. ενδεικτικά I. Grimm, Verschwoerungstheorien und das Coronavirus, www.fr.de/panorama/grosse ‒ weltverdrehungen, 18/3/2020).
Πέραν, ωστόσο, από τις συχνά ευφάνταστες αν όχι συνωμοσιολογίζουσες, επηρεασμένες ίσως και από χολυγουντιανές «προφητικές» ταινίες (Contagion, 2011), θεωρίες και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του, ο κορωναϊός (SARS-CoV-2) επανέφερε δυναμικά στην επικαιρότητα την θεωρία των μαύρων κύκνων του Nassim – Nikolas Taleb (βλ. Ο μαύρος κύκνος – Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, 2010). Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα θεωρία που προκάλεσε αίσθηση, καθώς φαίνεται να προέβλεψε την οικονομική κρίση του 2008 ένα χρόνο πριν από την εμφάνισή της. Αντικείμενο έρευνας της θεωρίας αυτής είναι τα τυχαία, απρόβλεπτα γεγονότα, που με τρόπο είτε αρνητικό (π.χ. Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) είτε θετικό (εμφάνιση διαδικτύου), επεμβαίνουν ανατρεπτικά στην κανονική ροή των πραγμάτων, προκαλώντας σαρωτικές αλλαγές σ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κεντρικό έτσι ζητούμενο είναι το αν και κατά πόσον οι θεωρούμενοι ως μαύροι κύκνοι βρίσκονται πράγματι εκτός αντικειμενικής δυνατότητας πρόβλεψης, κατανόησης και έτσι έγκαιρης αντιμετώπισης ή αν ο αιφνιδιασμός οφείλεται σε ανθρώπινη ολιγωρία ή και εθελοτυφλία (πρβλ. Ρ. Ρινάλντι, Μαύρος κύκνος και η πορεία του πλανήτη, Δρόμος της Αριστεράς, 21/03/2020, σ. 5).
2. Η πανδημία του κορωναϊού με την εκθετική και ανατρεπτική δυναμική θα μπορούσε καταρχήν να χαρακτηριστεί ως αρνητικός μαύρος κύκνος. Το κρίσιμο ωστόσο ερώτημα είναι αν και κατά πόσο δικαιολογείται ο πλανητικός αιφνιδιασμός λόγω πραγματικής αδυναμίας πρόβλεψης, καθώς, όπως ήδη παρατηρήθηκε, παρά την όποια διαφορετικότητά του (επιθετικότητα, μεταδοτικότητα κλπ.), δεν παύει, όπως άλλωστε ο χαρακτηρισμός του ως SARS-CoV-2 φανερώνει, να ανήκει σε γνωστότατη και συχνά ενσκήψασα στο παρελθόν κατηγορία ιώσεων (π.χ. SARS-CoV, 2002-2003. Πρβλ. Κ. Μελά, Μαύροι κύκνοι και… πράσινα άλογα, Δρόμος της Αριστεράς, 28/03/2020, σ. 21). Ανεξαρτήτως πάντως της παρατήρησης αυτής, είναι γεγονός ότι η παγκόσμια κοινότητα, ακόμη δε και ισχυρά κράτη, με άκρως ανεπτυγμένα και άρτια οργανωμένα συστήματα υγείας, δεν αιφνιδιάστηκαν απλώς, αλλά τρομοκρατήθηκαν από την δυναμική εξάπλωσης του ιού, την οποία τα υφιστάμενα όπλα της ιατρικής και φαρμακολογίας αδυνατούν επί του παρόντος να αναχαιτίσουν.
Υπό τις συνθήκες αυτές, ως αναγκαίος μονόδρομος εμφανίζεται η λήψη δρακόντειων περιοριστικών μέτρων, αφορώντων θεμελιακά δικαιώματα, που οδηγούν σε πρακτική καραντίνας ολόκληρες πόλεις, περιφέρειες και κράτη. Το σύνθημα «μείνετε στο σπίτι», θυσιάστε δικαιώματα, συνήθειες, κανονικότητα για την προστασία της δημόσιας υγείας εκφράζει ανάγλυφα τη δραματικότητα της κατάστασης, αλλά και τον τρόμο των υπευθύνων για τα όρια της αντοχής των συστημάτων υγείας. Ωστόσο, δεν μπορεί να διαφύγει της προσοχής και να μην προβληματίσει το γεγονός ότι η λήψη των δρακόντειων αυτών μέτρων θεωρήθηκε απαραίτητη, παρ’ όλες τις προβλεπόμενες καταιγιστικές συνέπειες στην οικονομία σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Είναι ενδεικτική η παρατήρηση ότι απειλείται μιας τέτοιας έκτασης ύφεση, μπροστά στην οποία η κρίση που προκάλεσε η κατάρρευση της Lehman Brothers θα ωχριά, σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΠΟΕ. Αντιλαμβάνεται κανείς τις εφιαλτικές συνέπειες στην οικονομία και την απασχόληση στην ουσιαστικά αποδεκατισμένη από τις μνημονιακές πολιτικές Ελλάδα, η οποία άλλωστε ποτέ δεν έπαυσε να τελεί υπό την αυστηρή εποπτεία των θεσμών και τον βραχνά του δημόσιου χρέους (βλ. χαρακτηριστικά Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Αρμαγεδδών για την ελληνική οικονομία ο κορωναϊός, slpress.gr, oikonomia, 20/3/2020).
Η πολλαπλώς οδυνηρή επιλογή των εθνικών κυβερνήσεων καθ’ υπόδειξη και του ΠΟΥ για λήψη μιας σειράς περιοριστικών μέτρων για την προστασία του ύψιστου κοινωνικού αγαθού της δημόσιας υγείας, παρά τις προβλεπόμενες δραματικές επιπτώσεις στην οικονομία, ανατρέπει την γενικότερα αναγνωρισμένη σε πραγματολογικό επίπεδο πρωτοκαθεδρία της οικονομίας έναντι του θεσμικού και πολιτικού παράγοντα
3. Από την άλλη πλευρά δεν μπορεί παρά, εξ αδήριτης ανάγκης, να γίνει αποδεκτή η πολλαπλώς οδυνηρή επιλογή των εθνικών κυβερνήσεων καθ’ υπόδειξη και του ΠΟΥ για λήψη μιας σειράς περιοριστικών μέτρων για την προστασία του ύψιστου κοινωνικού αγαθού της δημόσιας υγείας, παρά τις προβλεπόμενες δραματικές επιπτώσεις στην οικονομία, ανατρέποντας την γενικότερα αναγνωρισμένη σε πραγματολογικό επίπεδο πρωτοκαθεδρία της οικονομίας έναντι του θεσμικού και πολιτικού παράγοντα. Πρωτοκαθεδρία η οποία σε περιόδους οικονομικής κρίσης (βλ. μνημόνια) αμφισβητεί ακόμη και τον συνταγματικά προστατευμένο πυρήνα θεμελιακών κοινωνικών δικαιωμάτων (βλ. σχετικά Δ. Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Ανώτατα Δικαστήρια και εργασιακές σχέσεις την εποχή των μνημονίων, 2015). Βεβαίως τις συνέπειες αυτής της ανατροπής και το κόστος της επιχείρησης επούλωσης των βαθειών τραυμάτων και της «δημιουργικής καταστροφής» θα κληθούν ως συνήθως να επωμιστούν οι εργαζόμενοι και το κοινωνικό κράτος, που ήδη τις τελευταίες δεκαετίες βρίσκονται σε διαρκή διαδικασία απορρυθμίσεων και βαθειάς κρίσης.
Ανεξαρτήτως πάντως των παρατηρήσεων αυτών και των όποιων ερμηνευτικών προσεγγίσεων, η πανδημία συνιστά μια δραματικά βιωνόμενη καθημερινά πραγματικότητα, ανατρεπτική εδραιωμένων κανονικοτήτων, κυριαρχούμενη από ένα κλίμα φόβου και περιβαλλόμενη από αβεβαιότητες και αναπάντητα ερωτηματικά. Η δε επιστημονική-ιατρική κοινότητα, η οποία φαίνεται να πλέει ακόμη σε αχαρτογράφητα νερά, δίνει τη μάχη για την ανάπτυξη των κατάλληλων φαρμάκων και του εμβολίου, που θα είναι τα μόνα ικανά να τερματίσουν τον εφιάλτη μέτρα.
4. Με βάση την μέχρι τώρα εξέλιξη του φαινομένου, θα μπορούσαν να επιχειρηθούν ορισμένες βασικές επισημάνσεις, ιδίως αναφορικά με τις επιπτώσεις και τις ανατροπές σε οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο, που είτε είναι ήδη εμφανείς είτε φαίνεται να προδιαγράφονται για την μετακορωναϊκή περίοδο.
α) Αποτελεί κοινή πια διαπίστωση-πρόβλεψη ότι ο SARS-CoV-2, που ήδη προκαλεί τεράστιες ζημιές στην οικονομία, σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο, όταν η ζωή θα επανέλθει στην ομαλότητα, η ύφεση θα τείνει να λάβει τεράστιες διαστάσεις.
Αποτελεί κοινή πια διαπίστωση-πρόβλεψη. Ενώ ο SARS-CoV-2 προκαλεί ήδη μεγάλες ζημιές στην οικονομία, σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο, όταν η ζωή επανέλθει στην ομαλότητα, η ύφεση θα τείνει να λάβει τεράστιες διαστάσεις.
Έτσι η πανδημία, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού της ως μαύρου κύκνου ή όχι, θα έχει συνέπειες προσομοιάζουσες με εκείνες ενός παγκόσμιου πολέμου. Αυτό σημαίνει ότι ο, ευρισκόμενος ήδη σε βαθειά κρίση, παγκοσμιοποιημένος χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός υφίσταται ένα νέο σοβαρό πλήγμα σε επίπεδο τόσο ιδεολογικοπολιτικής νομιμοποίησης όσο και κυρίως λειτουργίας και αναπαραγωγής. Έτσι, παράλληλα με τα προβλήματα και τις ανατροπές της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, το κυρίαρχο σύστημα καλείται να αντιμετωπίσει και τις συνέπειες της πανδημίας. Αναπόδραστο αποτέλεσμα των ανατροπών αυτών θα είναι η περαιτέρω αμφισβήτηση και συρρίκνωση των όποιων εναπομεινάντων εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων και η ενίσχυση της διαδικασίας μετάλλαξης του εργατικού δικαίου (βλ. σχετικά Δ. Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, 2019, ιδίως, σ. 145, 216).
β) Οι νέες προκλήσεις και τα διακυβεύματα που θα έχει να αντιμετωπίσει το κυρίαρχο οικονομικοπολιτικό σύστημα δεν αποκλείεται αργά ή γρήγορα να οδηγήσουν στην υιοθέτηση ενός νέου υβριδικού οργανωτικού μοντέλου, στο οποίο θα συνυπάρχουν και θα συλλειτουργούν μεταδημοκρατικά και κρατικιστικά-αυταρχικά στοιχεία. Τα «πλεονεκτήματα» του κινέζικου κυρίως οικονομικοπολιτικού μοντέλου, που καταδεικνύει ταχεία και αποτελεσματική αντιμετώπιση του κορωναϊού, αλλά και η γενικότερη οικονομική αναπτυξιακή δυναμική του είναι πιθανό να το καταστήσουν, ύστερα από τις αναγκαίες αναπροσαρμογές, παραλλαγές και βελτιώσεις του, ευρύτερα αποδεκτό και πρόσφορο για την αντιμετώπιση της πολλαπλής καπιταλιστικής κρίσης στις χώρες του «δημοκρατικού καπιταλισμού» (πρβλ. Μ. Hanfeld, Corona-Vorbild China?, www.faz.net/aktuell/feuilleton, 01/04/2020). Σημαδιακή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί για την εξέλιξη αυτή η έντονη συζήτηση που διεξάγεται στην Ευρώπη για την άκρως προβληματική σχέση καπιταλισμού και δημοκρατίας και το άδηλο, δυσοίωνο μέλλον του ευρισκόμενου σε βαθειά κρίση «δημοκρατικού καπιταλισμού» (βλ. ενδεικτικά Β. Στρεκ, Κερδίζοντας χρόνο, 2016).
γ) Τα προβλήματα που ανακύπτουν από τις άνευ όρων και ορίων παρεμβάσεις των ανθρώπων στη φύση, στο βωμό του κερδώου Ερμού, νεοφιλελεύθερου φετίχ της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και του αχαλίνωτου ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού, ιδιαιτέρως στο κρίσιμο πεδίο των νέων εκθετικών τεχνολογιών, αναδεικνύονται με δραματική ενάργεια μέσω της πανδημίας του κορωναϊού. Η συνεχιζόμενη ανθρώπινη ύβρις κατά των νόμων της φύσης και καταστροφής του περιβάλλοντος, η οποία έχει προσδώσει δραματική επικαιρότητα στην επιτακτική ανάγκη μιας ύστατης ανθρώπινης παρέμβασης για την ανάσχεση της πορείας προς τον οικολογικό όλεθρο, καθιστά λίαν πιθανή την έμμεση ανθρωπογενή προέλευση του κορωναϊού (πρβλ. Ντ. Χάρβεϊ, Αντικαπιταλιστικές πολιτικές στον καιρό του κορωναϊού, Δρόμος της Αριστεράς, 28/03/2020, σ. 16).
Αποτελεί κοινή πια διαπίστωση-πρόβλεψη ότι ο SARS-CoV-2, που ήδη προκαλεί μεγάλες ζημιές στην οικονομία, σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο, όταν η ζωή θα επανέλθει στην ομαλότητα, η ύφεση θα τείνει να λάβει τεράστιες διαστάσεις
δ) Ο κίνδυνος κατάρρευσης των συστημάτων δημόσιας υγείας από την επέλαση του κορωναϊού, που βρίσκεται προ των πυλών σε περίπτωση μη έγκαιρης αναχαίτισής του, και απειλεί κυρίως μεν, αλλά όχι μόνο, τις πληγείσες από τα μνημόνια χώρες, αλλά και τις πλέον εύρωστες, λόγω των περιορισμών του συμφώνου σταθερότητας και των πολιτικών συρρίκνωσης του κοινωνικού κράτους, σε συνδυασμό με τη διαφαινόμενη αδυναμία των ευρωπαϊκών θεσμών να επιδείξουν την, επιβαλλόμενη από την αποστολή και τον «αξιακό τους κώδικα», στοιχειώδη αλληλεγγύη στα μαστιζόμενα από τον κορωναϊό κράτη, οδηγούν αβίαστα στις ακόλουθες ειδικότερες επισημάνσεις:
αα. Το ήδη σοβαρά παραπαίον ιδεολόγημα της ισχυρής, αλληλέγγυας και συνεκτικής κοινωνικά Ευρωπαϊκής Ένωσης, της περίφημης κιβωτού του νομικού πολιτισμού και της δημοκρατίας, δέχθηκε από τον κορωναϊό ένα ακόμη ισχυρό πλήγμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι, πέραν της αμηχανίας και των διαφοροποιήσεων, που επιδεικνύουν οι θεσμοί αναφορικά με την ανάγκη οικονομικών και κοινωνικών μέτρων ανακούφισης των πληγέντων λαών των κρατών μελών, ενδεικτική της κρατούσας στην Ε.Ε. πραγματικότητας είναι η αποτυχία υιοθέτησης έκδοσης ενός ομολόγου ειδικού σκοπού (κορωναομολόγου) από τη Σύνοδο Κορυφής των ευρωπαίων ηγετών, βασικά λόγω αντίδρασης της ευρωκράτειρας Γερμανίας. Σημειωτέον ότι η Γερμανία, που έχει και τα λιγότερα κρούσματα και θύματα, το αρτιότερο σύστημα υγείας, φρόντισε να ενισχύσει την οικονομία της με 500 δισ. ευρώ, ενώ το διαθέσιμο για τη στήριξη της οικονομίας των πληττομένων από την πανδημία κρατών-μελών φαίνεται να ανέρχεται μετά βίας στα 37 δισ. ευρώ. Φαίνεται δε, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, να αρνείται την παροχή αναγκαίου υγειονομικού υλικού, όπως π.χ. αναπνευστήρων στη, ρημαγμένη από τα γερμανόπνευστα και γερμανοκίνητα μνημόνια, Ελλάδα! Χαρακτηριστικό εξάλλου «της ευρωπαϊκής ομοψυχίας» είναι το γεγονός ότι στην απάλυνση του ιταλικού δράματος έσπευσαν να συμβάλλουν η Ρωσία, η Κίνα και η Κούβα.
ββ. Η προαναφερθείσα εξέλιξη και ο ουσιαστικός εξαναγκασμός αντιμετώπισης της πανδημίας σε εθνικό-κρατικό επίπεδο, ιδίαις δηλαδή δυνάμεσι, σε συνδυασμό με το κλείσιμο των συνόρων και την ουσιαστική αναστολή της Συμφωνίας Σένγκεν για τον περιορισμό της μεταδοτικότητάς του, επαναφέρει στην επικαιρότητα το, πολλαπλώς βαλλόμενο και δυσφημιζόμενο από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση «δεξιάς» και «αριστερής» κοπής ως εμπόδιο της ανάπτυξης και καταδικασμένο ιστορικά σε εξαφάνιση, εθνικό κράτος. Στο πλαίσιο αυτό δεν επανεφευρίσκεται μόνο ο «ξεπερασμένος» από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση «κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός», χωρίς προφανώς τις υποχωρήσεις έναντι της εργασίας της «χρυσής εποχής» του φορντισμού. Επίσης ενισχύεται η συνείδηση για τον κρίσιμο ρόλο του κράτους ως κρίσιμου πεδίου αγωνιστικής διεκδίκησης κοινωνικών δικαιωμάτων και διασφάλισης βασικών δημοκρατικών εγγυήσεων και αρχών (πρβλ. Ρ. Ρινάλντι, ο.π., σ. 5).
ε) Η ανάδειξη του ρόλου του κράτους, όχι μόνο ως ιστορικά αναγκαίου μηχανισμού διασφάλισης της κεφαλαιακής συσσώρευσης και αναπαραγωγής, αλλά ταυτόχρονα ως πεδίου συμπύκνωσης και διεξαγωγής του κοινωνικού ανταγωνισμού και, συνακόλουθα, προστασίας και διεκδίκησης κοινωνικών δικαιωμάτων, δεν στερείται σημαντικών επιπτώσεων στο ιδεολογικό επίπεδο. Τούτο δε καθώς ενισχύει τη διαδικασία απονομιμοποίησης της, αναληφθείσας οιονεί εργολαβικά και διεξαγόμενης με οιονεί θρησκοληπτικό φανατισμό, επιχείρησης στιγματισμού ως «εθνολαϊκίστικης» κάθε εκδήλωσης αυτονόητου και άδολου, ιδίως στους κρίσιμους για την πατρίδα καιρούς, πατριωτισμού, μέσω μιας ανιστόρητης ταύτισής του με τον εθνικισμό και τον σωβινισμό, ανασύροντας προς ενίσχυση μνήμες του εμφυλιακού και πρώιμου μετεμφυλιακού παρελθόντος για «πατριδοκάπηλους» και «εθνικόφρονες», και, ηθελημένης ή οφειλόμενης σε άγνοια, σύγχυσης του πατριωτικού διεθνισμού με τον νεοφιλελεύθερης υφής κοσμοπολιτισμό, κατά παράφραση και παρανόηση της περίφημης ακροτελεύτιας πρότασης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, που αναφέρεται στην ανάγκη ένωσης των προλεταριάτων, όχι όλου του κόσμου, όπως ψευδεπίγραφα συχνά αναφέρεται, αλλά όλων των χωρών. Η κρίσιμη διαφορά είναι προφανής. Άλλωστε αξίζει η υπενθύμιση των σκέψεων του Άρη Βελουχιώτη για την πατρίδα και την Ελλάδα, που διατυπώθηκαν στην πραγματοποιηθείσα στη Λαμία τον Οκτώβρη του 1944 αφορμή την απελευθέρωσή της από τους Γερμανούς κατακτητές.
στ) Όπως είναι γνωστό, λόγω έλλειψης κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής, πολλώ μάλλον σχετικού εμβολίου, η αντιμετώπιση του κορωναϊού επιχειρείται πλέον παντού με περιοριστικά μέτρα που φθάνουν μέχρι την ουσιαστική αναστολή θεμελιακών συνταγματικών δικαιωμάτων χωρίς τη συνταγματική νομιμοποίηση, που άλλωστε δεν προβλέπεται, μέσω της κήρυξης μιας χώρας σε κατάσταση ανάγκης. Βεβαίως όλα αυτά τα μέτρα θεωρούνται επιτακτικά αναγκαία για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ως επιτυχημένα παραδείγματα θεωρούνται εκείνα της Κίνας και της Νότιας Κορέας, όπου ωστόσο η έκταση της επιτήρησης έχει λάβει οργουελικές διαστάσεις. Αξίζει να θυμηθούμε ότι με την επίκληση αντίστοιχης, συνταγματικά ανομιμοποίητης, κατάστασης έκτακτης ανάγκης, μάλιστα με τη βούλα του ΣτΕ, δικαιολογήθηκαν τα απορρυθμιστικά, εν πολλοίς αντισυνταγματικά, των σχέσεων εργασίας μέτρα. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι στη Γερμανία, όπου τα μέτρα δεν έχουν λάβει ακόμη τον δρακόντειο χαρακτήρα άλλων χωρών, όπως, π.χ. της Ελλάδας, εκφράζεται ο φόβος μήπως η Γερμανία, βαδίζει στον δρόμο της Νότιας Κορέας, διολισθαίνοντας έτσι προς ένα κράτος ολοκληρωτικής επιτήρησης (βλ. σχετικά Droht wegen der Coronacrise die totale Ueberwachung ducrch den Start, www.tag24.de, 21/03/2010). Ενόψει της προϊούσας στο πλαίσιο της οδεύουσας προς ένα ψηφιακό πανοπτικό δυναμικής της ολοκληρωτικής επιτήρησης, τίθεται το ερώτημα, αν και κατά πόσο η δυναμική αυτή, η οποία ενισχύεται, μέχρις ένα βαθμό δικαιολογημένα, για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του SARS-KoV-2, αλλά υποδαυλίζεται και μεγιστοποιείται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, θα αναπτύξει μια κορωναϊκή μετενέργεια, δηλαδή, θα ενισχύσει κατά την μετακορωναϊκή εποχή τον ψηφιακό μιθριδατισμό. Ο κίνδυνος αυτός θα μπορούσε να προκύψει ως παράπλευρη μετακορωναϊκή συνέπεια ενός πραγματοποιηθέντος ανεπαίσθητα, αλλά σταθερά, εθισμού του πολίτη στα βιωνόμενα ως σωστικά, για κάποιον άλλο, πραγματικό ή προσχηματικό, λόγο γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος, περιοριστικά μέτρα κατά της πανδημίας: γενεσιουργού μιας μετακορωναϊκής προδιάθεσης για αποδοχή ή ανοχή και ανοσία έναντι μέτρων περιοριστικών θεμελιωδών δικαιωμάτων, για πειθάρχηση και υπακοή. Υπό τις συνθήκες αυτές φαίνεται υπαρκτός ο κίνδυνος, μια νέας «κατάστασης εξαίρεσης» ή «έκτακτης ανάγκης», προστιθέμενη στις κατά καιρούς εμφανιζόμενες, ιδίως δε τις οφειλόμενες στις αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις, ως ένας ακόμη «αρνητικός μαύρος κύκνος», να συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση και εδραίωση της διαδικασίας προϊούσας μετάλλαξης του «εξαιρετικού» σε «κανονικό» και διαμόρφωσης μιας νέας, στηριζόμενης βασικά στην πρόληψη, βιοπολιτικής εξουσιαστικής πραγματικότητας (πρβλ. Ν. Bossong, Wir muessen wach bleiben und diskutieren, www.zeit.de/kultur, 20/03/2020).
ζ) Πέραν από την αναμενόμενη κατά τη μετακορωναϊκή περίοδο βαθειά κρίση απασχόλησης, νομοτελειακό σύνδρομο της οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης που θα ενσκήψει, προβλήματα και κίνδυνοι περαιτέρω, ψηφιακής πια, απορρύθμισης των σχέσεων εργασίας στη χώρα μας μπορεί να εμφανιστούν κατά τη μετακορωναϊκή περίοδο και λόγω της αύξησης της διαφημιζόμενης ως μιας, προκληθείσας από τον κορωναϊό, ευκαιρίας για εκλογίκευση της παροχής εργασίας και επιτάχυνσης της διαδικασίας αξιοποίησης της ψηφιακής εποχής. Και ναι μεν η καταφυγή στην τηλεργασία στις συνθήκες της πανδημίας μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες λειτουργίας ορισμένων επιχειρήσεων και διατήρησης ως ένα βαθμό της απασχόλησης. Ωστόσο δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι, όπως ήδη έχει επισημανθεί από την δεκαετία του 1980 (βλ. σχετικά Κ. Παπαδημητρίου, Πληροφορική, Εργασία, Εργατικό Δίκαιο, 1987 και Δ. Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Η επανάσταση της τηλεργασίας, Τα Νέα, 15/01 και 29/04/1988), πέραν από ορισμένα, αφορώντα βασικά συγκεκριμένες περιπτώσεις, οφέλη για τον εργαζόμενο, η τηλεργασία ωφελεί βασικά τον εργοδότη και την επιχείρηση. Λόγω δε της προκαλούμενης χωροχρονικής αποσταθεροποίησης της εργασιακής διαδικασίας, έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο όλο σύστημα προστασίας της εργασίας, ιδίως δε στη διασφάλιση και αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Υπάρχει μάλιστα ο κίνδυνος κατά τη μετακορωναϊκή εποχή, όπου θα επιχειρείται η οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας από τα ερείπια της πανδημίας τόσο η ιδεολογικοποίηση του εκσυγχρονιστικού και βασικά ευνοϊκού για τον εργαζόμενο ρόλου της, όσο όμως και οι πραγματικές ανάγκες για την αντιμετώπιση της μικροοικονομικής κρίσης και της κρίσης απασχόλησης, όχι μόνο θα ενισχυθεί η εξ αποστάσεως παροχή εργασία. Πολύ περισσότερο θα ανοίξει ο δρόμος για την αξιοποίηση και άλλων πλέον σύγχρονων μορφών ψηφιακής απασχόλησης, όπως π.χ. το crowdworking. Οι μορφές δε αυτές χωρίς τις αναγκαίες νομικές εγγυήσεις, θα οδηγήσουν αναπόδραστα σε περαιτέρω επιδείνωση της εργασίας και αποδιάρθρωση του καθεστώτος θεσμικής προστασίας της (βλ. αναλυτικά Δ. Α. Τραυλού-Τζανετάτου, Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, 2019, σ. 15 επ., 71 επ., 123 επ., 162 επ.).
Βεβαίως δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ο θετικός ρόλος της ψηφιακής τεχνολογίας για την αντιμετώπιση κρίσιμων ζητημάτων που ο αναγκαστικός εγκλεισμός προκαλεί, π.χ. της τηλεϊατρικής και της τηλεκπαίδευσης. Επίσης άξια ιδιαίτερης υπογράμμισης είναι η αξιοποίηση των τρισδιάστατων εκτυπωτών για την αντιμετώπιση των ελλείψεων υγειονομικού υλικού, ιδίως αναπνευστήρων. Από την άλλη πλευρά, το γνωστό ζήτημα, εάν και κατά πόσο η ψηφιακή τεχνολογία προωθεί ή υπονομεύει τη δημοκρατία (βλ. ενδεικτικά Τ. Thiel, Digitalisierung: Gefahr fuer die Demokratie?, www. econstor.eu/bitstream/10419/184647/1/f-2151), μέλλει να αποκτήσει στη μετακορωναϊκή εποχή ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Βεβαίως δεν αμφισβητείται η σημασία της διεύρυνσης των δυνατοτήτων της ψηφιακής επικοινωνίας για την οργάνωση εκδηλώσεων πολιτικής, οικολογικής ή κοινωνικής διαμαρτυρίας, ακόμη και απεργιών. Ωστόσο η υποκατάσταση της ζωντανής, πραγματικής παρουσίας και προσωπικής επαφής από την εικονική στερεί από την αλληλεγγύη την κεντρική της ουσία, τη σφυρηλατημένη στο εργαστήρι της πραγματικής ζωής οργανωτική και χειραφετητική δυναμική.
Φαίνεται υπαρκτός ο κίνδυνος, μια νέα «κατάσταση εξαίρεσης» ή «έκτακτης ανάγκης», προστιθέμενη στις κατά καιρούς εμφανιζόμενες, ιδίως δε τις οφειλόμενες στις αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις, ως ένας ακόμη «αρνητικός μαύρος κύκνος», να συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση και εδραίωση της διαδικασίας προϊούσας μετάλλαξης του «εξαιρετικού» σε «κανονικό» και διαμόρφωσης μιας νέας, στηριζόμενης βασικά στην πρόληψη, βιοπολιτικής εξουσιαστικής πραγματικότητας
5. Ανεξαρτήτως όλων αυτών, το φάντασμα του κορωναϊού εξακολουθεί να πλανάται πάνω από την υφήλιο, οδηγώντας στην αποδοχή πρωτοφανών δρακόντειων μέτρων, περιοριστικών ή και ανασταλτικών στοιχειωδών ατομικών δικαιωμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι παντού, βεβαίως κατ’ εξοχήν στη χώρα μας, το ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό και σε μεγάλο βαθμό και το διαδικτυακό τοπίο δεν κυριαρχούνται απλώς, αλλά βασικά μονοπωλούνται από την πανδημία και την εξέλιξή της, με αποτέλεσμα την ενίσχυση του κλίματος φόβου αλλά και αποπροσανατολισμού, από άλλα κρίσιμα ζητήματα. Έτσι, π.χ. η οικολογική κρίση (η Γκρέτα έχει εξαφανιστεί!), το προσφυγικό-μεταναστευτικό, οι επιπτώσεις της 5G τεχνολογίας έχουν χαθεί από τον ορίζοντα της επικαιρότητας. Αναφορικά δε με τη χώρα μας, το μείζον εθνικό ζήτημα της αντιμετώπισης των μεταναστευτικών ροών, που έχει προφανώς καταστεί από τους Τούρκους εργαλείο στο πλαίσιο διεξαγωγής υβριδικών πολεμικών ενεργειών κατά της Ελλάδας, πράγμα που φαίνεται επιτέλους να αντελήφθησαν και πολλοί από τους ευαίσθητους αντισυνταγματολόγους στην περίπτωση της πολιορκίας του Έβρου, έχει ουσιαστικά παραπεμφθεί στις ειδησεογραφικές καλένδες, ωσάν ως δια μαγείας να έχουν σταματήσει οι μεταναστευτικές ροές. Ωστόσο πρόσφατα 193 μετανάστες (Αφγανοί, Πακιστανοί, Σομαλοί), βασικά νεαρής ηλικίας και χωρίς γυναικεία συντροφιά, ξεκινώντας από το Τσανακαλέ, διέσχισαν το Αιγαίο, με 8 έως 9 μποφόρ, χωρίς σημαία και απαρατήρητοι (αλήθεια η ΕΥΠ κοιμάται;), και «εξώκειλαν» στην Τζια, προκαλώντας έκπληξη και αγωνία στον τοπικό πληθυσμό. Παλαιότερα η απόβαση 15 μεταναστών σ’ ένα μικρό νησί του Αιγαίου εγγύς των τουρκικών ακτών θα κυριαρχούσε στον ειδησεογραφικό τοπίο. Το μείζονος σημασίας αυτό γεγονός, αποκαλυπτικό της επικίνδυνης αναβάθμισης της τουρκικής επιθετικότητας, αλλά και της συνεχιζόμενης παραβίασης των θαλάσσιων συνόρων της χώρας μας αποσιωπήθηκαν, αφού ελάχιστα μέσα κατά τρόπο φευγαλέο και ασχολίαστο, το ενέταξαν στο ειδησεογραφικό τους πρόγραμμα. Στη λήθη ή στα ψιλά της ενημέρωσης περιέπεσαν κρίσιμα επίσης ζητήματα, όπως ο εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη, η διείσδυση της Τουρκίας και το Σύμφωνο Ερντογάν-Σάρατ, αλλά και η στάση της Ελλάδας στο ζήτημα ένταξης της Αλβανίας και της Βόρειας Μακεδονίας στην Ε.Ε. Έτσι δεν φαίνεται να απασχόλησε ιδιαίτερα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης η άστοχη και άκριτη συμφωνία της Ελλάδας, έναντι της Αλβανίας, όταν εκκρεμούν ζωτικής σημασίας για τη σχέση της με την Ελλάδα ζητήματα, όπως ο σεβασμός της εθνικής μειονότητας, η οποία απειλείται με εκρίζωση, η συμφωνία για την ΑΟΖ, κ.λπ. Το επιχείρημα ότι στο πλαίσιο της ενταξιακής διαδικασίας είναι αποτελεσματικότερη προάσπιση των εθνικών συμφερόντων, δεν ευσταθεί, όπως το παράδειγμα της Τουρκίας πανηγυρικά επιβεβαιώνει. Πολλώ μάλλον, όταν, σήμερα, ιδίως στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων, κυριαρχούν ξένα εθνικά και γεωπολιτικά συμφέροντα.
Οι καταθλιπτικές εικόνες του φόβου και της ανασφάλειας με τις ψυχοπαθολογικές παρενέργειές τους και η κρίση του μοντέλου του «βιωματικού» καταναλωτισμού, δηλωτική των ορίων της καπιταλιστικής συσσώρευσης (βλ. και Χάρβεϊ σ. 17) αποκαλύπτουν βεβαίως την πορεία προϊούσας παρακμής ενός γερασμένου, κυριαρχούμενου από τον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό και τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, κόσμου. Ταυτόχρονα κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, το δυστοπικό παρόν να εξελιχθεί σε εφιαλτικό μέλλον, αν οι κάθε λογής, παραδοσιακοί ή ψηφιακοί προλετάριοι ή πρεκάριοι, περιθωριοποιημένοι και απόβλητοι, δεν συνειδητοποιήσουν τη δύναμή τους, να αντισταθούν και να αγωνιστούν για την κατάρριψη των μύθων περί των μονόδρομων, του τέλους της ιστορίας και τη χάραξη μιας ριζοσπαστικής, απαλλαγμένης από τα καπιταλιστικά δεσμά, εναλλακτικής, χειραφετητικής πορείας, οδηγούσας στην διαλεκτική επανασύνδεσης του ατομικού με το συλλογικό, του εθνικού με το διεθνικό, του ανθρώπου με τη φύση. Μόνον έτσι μια σειρά από ανατρεπτικά των κανονικοτήτων της καθημερινής ζωής γεγονότα, ιδίως τα έχοντα άμεση ή έμμεση ανθρωπογενή προέλευση, αλλά και τα οφειλόμενα βασικά στην εξελιξιακή δυναμική της φύσης και της λειτουργίας του πλανήτη, που ωστόσο, τους τελευταίους δύο αιώνες έχουν υποστεί τεράστιες, ίσως και ανεπανόρθωτες, βλάβες από την καπιταλιστική κερδοσκοπική βουλιμία και λεηλασία.
