Η δυτική σκέψη έχει από καιρό χάσει την επιδεξιότητά της να αντιλαμβάνεται έγκαιρα την εξέλιξη των μεγάλων φαινομένων.
Κι αυτό επιβεβαιώθηκε περίτρανα όταν κανένα άτομο ή δεξαμενή σκέψης δεν είχε αντιληφθεί, επισημάνει ή προβλέψει την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και τη διάλυση όλου του ανατολικού μπλοκ, που είχαν τη βαρύτητα της κοσμογονίας. Η αρτηριοσκλήρωση επαληθεύεται και τώρα που η αποσύνθεση δεν συμβαίνει σε ένα άλλο αντίπαλο μπλοκ, αλλά στο ίδιο το δυτικό σύστημα. Μέχρι να ξεσπάσει η κρίση φανερά, στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, τρία πουλάκια κάθονταν στα παράθυρα των οικονομολόγων και των αναλυτών. Μπορεί, π.χ., ο Ρουμπινί να είχε κάτι επισημάνει, αλλά αυτό δεν συνιστούσε συλλογική συνειδητοποίηση της επερχόμενης καταστροφής.
Παντού, στη Δύση, προσπαθούν να καταλάβουν τι συνέβη ξαφνικά και όλο το σύστημα που οικοδομήθηκε μεταπολεμικά κλυδωνίζεται εκ θεμελίων. Γιατί και πώς αυτός ο εξελιγμένος καπιταλισμός, της τεχνολογικής προόδου και της ευημερίας, των δικαιωμάτων και του κοινωνικού κράτους, της δημοκρατίας και της ειρήνης, χάνει την αυτορρυθμιστική του ικανότητα; Και μάλιστα, χωρίς το αντίπαλο σοσιαλιστικό μπλοκ που δελέαζε και πίεζε ως εναλλακτικό -στην οικονομία της αγοράς- μοντέλο.
Απαντήσεις ολοκληρωμένες και επαρκείς δεν έχουν ακόμα δοθεί. Η κομμουνιστική Αριστερά αναμασάει τα κλισέ, εξαρτημένη ακόμα από τα στερεότυπα του παρελθόντος με τα οποία αισθάνεται πιο ασφαλής. Η Σοσιαλδημοκρατία αφομοιώθηκε από το σύστημα. Η νέα Αριστερά είναι ακόμα στα σπάργανα και οι πιο βαθιές αναλύσεις ορισμένων διανοητών της δεν έχουν ακόμα επαρκή εμβέλεια. Έτσι, κυρίαρχος παραμένει ο λόγος που εκφράζουν οι εκπρόσωποι του συστήματος, πολιτικοί, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι και οικονομολόγοι. Αυτός ο λόγος δεν ξεκινάει από τη διάγνωση ότι το σύστημα έχει σκλήρυνση κατά πλάκας, αλλά από την εκτίμηση ότι έχει σοβαρές ασθένειες, από λανθασμένες επιλογές, υπερβολές και συμφέροντα, οι οποίες είναι ιάσιμες. Εντούτοις, υπάρχουν αναλυτές και σχολιαστές οι οποίοι μέσα από την πρόθεσή τους να εξακριβώσουν τις παθογένειες του συστήματος και να προτείνουν θεραπευτικές αγωγές, αντί για τις ανατρεπτικές φαντασιώσεις των αριστερών, προχωρούν σε βάθος την ακτινογράφηση του ασθενούς δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία για τους τρόπους με τους οποίους εξελίσσεται η ασθένεια και ξεχαρβαλώνεται το σύστημα. Κατά κανόνα, αυτοί δεν είναι οικονομολόγοι. Παρ’ όλο που οι οικονομολόγοι εξακολουθούν σχεδόν να μονοπωλούν το δημόσιο διάλογο με τις αξιολογήσεις τους, είναι αναμφισβήτητο ότι απέτυχαν για άλλη μια φορά παταγωδώς να διαβλέψουν την κρίση και, μάλιστα, μία κρίση πολύ πιο μεγάλη, πιο βαθιά, πιο εκτεταμένη από κάθε προηγούμενη στον μεταπολεμικό κόσμο, μια κρίση δομική, διαφορετική από τις συνηθισμένες κυκλικές.
Το κεντρικό ατού της μεταπολεμικής περιόδου ήταν ότι η διαρκής ανάπτυξη και συσσώρευση πλούτου συνεπάγεται αυτομάτως την όλο και δικαιότερη κατανομή των εισοδημάτων και τη σμίκρυνση των ανισοτήτων. Πράγματι, η ένταση της εκβιομηχάνισης και της μηχανοποίησης της γεωργίας, οι νέες τεχνολογίες, η επικοινωνιακή έκρηξη, η διάδοση της εκπαίδευσης, η πρόνοια, η αφθονία τροφίμων και άλλα επιτεύγματα διεύρυναν σε πρωτοφανή επίπεδα τον αριθμό των ανθρώπων που απολάμβαναν τα αγαθά αυτής της ευημερίας, χωρίς βεβαίως, να εξαλειφθούν οι σύμφυτες με τον καπιταλισμό διακρίσεις, αλλά και χωρίς να αποκτούν εξωφρενικές διαστάσεις.
Όμως, αλλοίμονο, η περιπόθητη «καλή» ανάπτυξη είχε εντυπωσιακά αποτελέσματα, αλλά μάλλον πρόσκαιρα. Στην επόμενή της φάση, οι καλοί δείκτες άρχισαν να αναστρέφονται. Οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι και οι μεσαίοι και φτωχοί φτωχότεροι. Ενώ το φάσμα της ανεργίας επανήλθε δριμύτερο, οι κοινωνικές παροχές περιορίζονται, οι μισθοί και οι συντάξεις μειώνονται, ένα όλο και μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού, κάτω από το 5%, αυξάνει δραματικά τα εισοδήματα και την περιουσία του με όλο και πιο ανορθόδοξους τρόπους, σκάνδαλα, δωροδοκίες, αθέμιτο ανταγωνισμό κι απάτες. Αυτό έχει τρομακτικές επιπτώσεις στις κοινωνίες, οικονομικές, πολιτιστικές και πολιτικές. Οι οικονομικές επιπτώσεις είναι ήδη εξαιρετικά αισθητές. Φτώχεια, ανεργία, χρεοκοπία. Οι πολιτιστικές εξίσου σημαντικές. Αποξένωση, φόβος, άγνοια, χειραγώγηση, ψυχικές διαταραχές, εγκληματικότητα, ξενοφοβία, ρατσισμός, νεοφασισμός. Οι πολιτικές επιπτώσεις εμφανείς και το ίδιο απρόβλεπτες και απειλητικές. Απειλητικές για τους λαούς, αλλά και για το σύστημα. Η νομιμοποιητική βάση του καπιταλισμού αναιρείται από την αποτυχία του να διατηρήσει το συγκριτικό του πλεονέκτημα, το «ατού» της διαρκούς διεύρυνσης της ελευθερίας, της ειρήνης και της ευημερίας. Και η αστική δημοκρατία κλονίζεται από την αδυναμία της να διασφαλίσει τα δικαιώματα και την ευζωία των πολιτών της. Η άγνοια, η παραπληροφόρηση και ο φόβος, συστατικά στοιχεία της χειραγώγησης των υπηκόων, στρέφουν σημαντικά τμήματα των κοινωνιών σε ακροδεξιά μορφώματα που συγκρατούν εκτονωτικά τους δυσαρεστημένους και απογοητευμένους πολίτες. Αλλά, όπως φαίνεται από τις αντιδράσεις που εντείνονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και στις ΗΠΑ με διάφορες μορφές, η τάση για περισσότερη δημοκρατία, μεγαλύτερη ισότητα και δικαιοσύνη, είναι ανοδική και δυναμική. Μαζί με τα καθαρά εργασιακά αιτήματα συνυπάρχει η απαίτηση για αναδιανομή του πλούτου, απονομή δικαιοσύνης, σεβασμό των δημοκρατικών αξιών και αλληλεγγύη στους συνανθρώπους. Το «όλον» οικοδόμημα της μεταπολεμικής καπιταλιστικής προόδου που υποσχόταν διαρκή ανάπτυξη, αυξανόμενη ισότητα, σταθερή ειρήνη και διευρυμένη δημοκρατία, κλονίζεται και αμφισβητείται. Όλο και περισσότεροι πολίτες νιώθουν άβολα έως εχθρικά μέσα στον υπαρκτό καπιταλισμό και όλο και περισσότεροι εκδηλώνονται δυναμικά, για μια άλλη Ευρώπη και ίσως, σε λίγο, γιατί όχι;, για ένα άλλο σύστημα, πιο δίκαιο, πιο ειρηνικό, πιο δημοκρατικό.
Παντού, στη Δύση, προσπαθούν να καταλάβουν τι συνέβη ξαφνικά και όλο το σύστημα που οικοδομήθηκε μεταπολεμικά κλυδωνίζεται εκ θεμελίων. Γιατί και πώς αυτός ο εξελιγμένος καπιταλισμός, της τεχνολογικής προόδου και της ευημερίας, των δικαιωμάτων και του κοινωνικού κράτους, της δημοκρατίας και της ειρήνης, χάνει την αυτορρυθμιστική του ικανότητα; Και μάλιστα, χωρίς το αντίπαλο σοσιαλιστικό μπλοκ που δελέαζε και πίεζε ως εναλλακτικό -στην οικονομία της αγοράς- μοντέλο.
Απαντήσεις ολοκληρωμένες και επαρκείς δεν έχουν ακόμα δοθεί. Η κομμουνιστική Αριστερά αναμασάει τα κλισέ, εξαρτημένη ακόμα από τα στερεότυπα του παρελθόντος με τα οποία αισθάνεται πιο ασφαλής. Η Σοσιαλδημοκρατία αφομοιώθηκε από το σύστημα. Η νέα Αριστερά είναι ακόμα στα σπάργανα και οι πιο βαθιές αναλύσεις ορισμένων διανοητών της δεν έχουν ακόμα επαρκή εμβέλεια. Έτσι, κυρίαρχος παραμένει ο λόγος που εκφράζουν οι εκπρόσωποι του συστήματος, πολιτικοί, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι και οικονομολόγοι. Αυτός ο λόγος δεν ξεκινάει από τη διάγνωση ότι το σύστημα έχει σκλήρυνση κατά πλάκας, αλλά από την εκτίμηση ότι έχει σοβαρές ασθένειες, από λανθασμένες επιλογές, υπερβολές και συμφέροντα, οι οποίες είναι ιάσιμες. Εντούτοις, υπάρχουν αναλυτές και σχολιαστές οι οποίοι μέσα από την πρόθεσή τους να εξακριβώσουν τις παθογένειες του συστήματος και να προτείνουν θεραπευτικές αγωγές, αντί για τις ανατρεπτικές φαντασιώσεις των αριστερών, προχωρούν σε βάθος την ακτινογράφηση του ασθενούς δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία για τους τρόπους με τους οποίους εξελίσσεται η ασθένεια και ξεχαρβαλώνεται το σύστημα. Κατά κανόνα, αυτοί δεν είναι οικονομολόγοι. Παρ’ όλο που οι οικονομολόγοι εξακολουθούν σχεδόν να μονοπωλούν το δημόσιο διάλογο με τις αξιολογήσεις τους, είναι αναμφισβήτητο ότι απέτυχαν για άλλη μια φορά παταγωδώς να διαβλέψουν την κρίση και, μάλιστα, μία κρίση πολύ πιο μεγάλη, πιο βαθιά, πιο εκτεταμένη από κάθε προηγούμενη στον μεταπολεμικό κόσμο, μια κρίση δομική, διαφορετική από τις συνηθισμένες κυκλικές.
Το κεντρικό ατού της μεταπολεμικής περιόδου ήταν ότι η διαρκής ανάπτυξη και συσσώρευση πλούτου συνεπάγεται αυτομάτως την όλο και δικαιότερη κατανομή των εισοδημάτων και τη σμίκρυνση των ανισοτήτων. Πράγματι, η ένταση της εκβιομηχάνισης και της μηχανοποίησης της γεωργίας, οι νέες τεχνολογίες, η επικοινωνιακή έκρηξη, η διάδοση της εκπαίδευσης, η πρόνοια, η αφθονία τροφίμων και άλλα επιτεύγματα διεύρυναν σε πρωτοφανή επίπεδα τον αριθμό των ανθρώπων που απολάμβαναν τα αγαθά αυτής της ευημερίας, χωρίς βεβαίως, να εξαλειφθούν οι σύμφυτες με τον καπιταλισμό διακρίσεις, αλλά και χωρίς να αποκτούν εξωφρενικές διαστάσεις.
Όμως, αλλοίμονο, η περιπόθητη «καλή» ανάπτυξη είχε εντυπωσιακά αποτελέσματα, αλλά μάλλον πρόσκαιρα. Στην επόμενή της φάση, οι καλοί δείκτες άρχισαν να αναστρέφονται. Οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι και οι μεσαίοι και φτωχοί φτωχότεροι. Ενώ το φάσμα της ανεργίας επανήλθε δριμύτερο, οι κοινωνικές παροχές περιορίζονται, οι μισθοί και οι συντάξεις μειώνονται, ένα όλο και μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού, κάτω από το 5%, αυξάνει δραματικά τα εισοδήματα και την περιουσία του με όλο και πιο ανορθόδοξους τρόπους, σκάνδαλα, δωροδοκίες, αθέμιτο ανταγωνισμό κι απάτες. Αυτό έχει τρομακτικές επιπτώσεις στις κοινωνίες, οικονομικές, πολιτιστικές και πολιτικές. Οι οικονομικές επιπτώσεις είναι ήδη εξαιρετικά αισθητές. Φτώχεια, ανεργία, χρεοκοπία. Οι πολιτιστικές εξίσου σημαντικές. Αποξένωση, φόβος, άγνοια, χειραγώγηση, ψυχικές διαταραχές, εγκληματικότητα, ξενοφοβία, ρατσισμός, νεοφασισμός. Οι πολιτικές επιπτώσεις εμφανείς και το ίδιο απρόβλεπτες και απειλητικές. Απειλητικές για τους λαούς, αλλά και για το σύστημα. Η νομιμοποιητική βάση του καπιταλισμού αναιρείται από την αποτυχία του να διατηρήσει το συγκριτικό του πλεονέκτημα, το «ατού» της διαρκούς διεύρυνσης της ελευθερίας, της ειρήνης και της ευημερίας. Και η αστική δημοκρατία κλονίζεται από την αδυναμία της να διασφαλίσει τα δικαιώματα και την ευζωία των πολιτών της. Η άγνοια, η παραπληροφόρηση και ο φόβος, συστατικά στοιχεία της χειραγώγησης των υπηκόων, στρέφουν σημαντικά τμήματα των κοινωνιών σε ακροδεξιά μορφώματα που συγκρατούν εκτονωτικά τους δυσαρεστημένους και απογοητευμένους πολίτες. Αλλά, όπως φαίνεται από τις αντιδράσεις που εντείνονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και στις ΗΠΑ με διάφορες μορφές, η τάση για περισσότερη δημοκρατία, μεγαλύτερη ισότητα και δικαιοσύνη, είναι ανοδική και δυναμική. Μαζί με τα καθαρά εργασιακά αιτήματα συνυπάρχει η απαίτηση για αναδιανομή του πλούτου, απονομή δικαιοσύνης, σεβασμό των δημοκρατικών αξιών και αλληλεγγύη στους συνανθρώπους. Το «όλον» οικοδόμημα της μεταπολεμικής καπιταλιστικής προόδου που υποσχόταν διαρκή ανάπτυξη, αυξανόμενη ισότητα, σταθερή ειρήνη και διευρυμένη δημοκρατία, κλονίζεται και αμφισβητείται. Όλο και περισσότεροι πολίτες νιώθουν άβολα έως εχθρικά μέσα στον υπαρκτό καπιταλισμό και όλο και περισσότεροι εκδηλώνονται δυναμικά, για μια άλλη Ευρώπη και ίσως, σε λίγο, γιατί όχι;, για ένα άλλο σύστημα, πιο δίκαιο, πιο ειρηνικό, πιο δημοκρατικό.
Στέλιος Ελληνιάδης
Σχόλια
