«…οι κεντροευρωπαϊκές εξεγέρσεις δεν υποστηρίχθηκαν από τις εφημερίδες, από το ραδιόφωνο ή από την τηλεόραση, δηλαδή από τα μέσα ενημέρωσης. Προετοιμάστηκαν, ξεκίνησαν, πραγματοποιήθηκαν από τα μυθιστορήματα, από την ποίηση, από το θέατρο, από τον κινηματογράφο, από την ιστοριογραφία, από τα λογοτεχνικά περιοδικά, από τα λαϊκά κωμικά θεάματα, από τις φιλοσοφικές συζητήσεις, δηλαδή από την κουλτούρα…»
Μίλαν Κούντερα, Ο ακρωτηριασμός της Δύσης, 1983
Μια ομιλία στο Συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων το 1967 με θέμα «Ηλογοτεχνία και τα μικρά έθνη» και ένα άρθρο του 1983 στο περιοδικό Le Debat (τευχ.27) –που έδωσε και τον τίτλο στο βιβλίο «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης – Ή η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης»– αποτελούν το σώμα μιας πολύ ενδιαφέρουσας έκδοσης του «Βιβλιοπωλείου της Εστίας». Η μετάφραση είναι του Γιάννη Η. Χάρη, με προλογικά σημειώματα των Ζακ Ρούπνικ και του Πιερ Νορά.
Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να διαβάζει κανείς τις απόψεις του μεγάλου Τσέχου συγγραφέα όπως διατυπώνονται, η μεν πρώτη την εποχή που γεννιόταν η Άνοιξη της Πράγας, η δε δεύτερη την εποχή που οι ελπίδες διαψεύστηκαν κι όλα είχαν τελειώσει κάτω από τις ερπύστριες των τεθωρακισμένων του «Συμφώνου της Βαρσοβίας».
Στο δεύτερο κείμενο, είναι έντονος ο «αντιρωσισμός» και μάλιστα όχι μόνο για τη Ρωσία της Σοβιετικής Εποχής, αλλά συλλήβδην. Ωστόσο, πέρα από κάποιες τέτοιες δογματικές νότες, το κείμενο αυτό έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον για να κατανοήσουμε πολλά από τα σημερινά γεγονότα και να καταλάβουμε ότι η «Κεντρική Ευρώπη» δεν ήταν ούτε Γερμανία, ούτε Ρωσία. Ο προσδιορισμός «Ανατολικός» που δόθηκε κατά την περίοδο του ψυχρού πολέμου, συσκότιζε και συσκοτίζει την πραγματικότητα.
«…Μπορούμε να μιλούμε για την Κεντρική Ευρώπη σαν πραγματικό πολιτισμικό σύνολο με τη δική του ιστορία;
…Θα ήταν μάταιο να θελήσουμε να προσδιορίσουμε τα σύνορά της επακριβώς. Γιατί η Κεντρική Ευρώπη δεν είναι κράτος, αλλά κουλτούρα ή πεπρωμένο. Τα σύνορά της είναι φανταστικά και πρέπει να χαράζονται και να ξαναχαράζονται με βάση κάθε νέα ιστορική κατάσταση…
…Τι είναι η Κεντρική Ευρώπη; Η αβέβαιη ζώνη από μικρά έθνη ανάμεσα στη Ρωσία και στη Γερμανία…»
Και στα δυο κείμενα είναι σαφής η αγωνία του Κούντερα για την πιθανότητα εξαφάνισης των «μικρών εθνών»:
«…μικρό έθνος είναι αυτό που η ύπαρξή του μπορεί να διακυβεύεται ανά πάσα στιγμή, που μπορεί να εξαφανιστεί και το ξέρει…»
Όμως, προσέξετε εδώ τη διορατικότητα πριν από σχεδόν σαράντα χρόνια, όπου γράφει:
«…στον δικό μας σύγχρονο κόσμο, όπου η εξουσία έχει την τάση να συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο στα χέρια μεγάλων χωρών, όλα τα ευρωπαϊκά έθνη διατρέχουν τον κίνδυνο να γίνουν σύντομα μικρά έθνη και να υποστούν την ίδια μοίρα. Μ’ αυτήν την έννοια, η μοίρα της Κεντρικής Ευρώπης εμφανίζεται σαν προείκασμα της ευρωπαϊκής μοίρας εν γένει, και η κουλτούρα της αποκτά ευθύς εξαρχής τεράστια επικαιρότητα…»
Ήδη ο Κούντερα το 1983 διαβλέπει πως ακόμη και μετά την αποτίναξη του Σοβιετικού ζυγού, μπορεί το άλμα να είναι στο κενό καθώς στη Δύση η κουλτούρα έχει ήδη σβήσει. Η Ευρώπη έχει χάσει ήδη την πολιτισμική της ταυτότητα.
Όλα αυτά τα ζούμε πράγματι σήμερα. Και η Κεντρική Ευρώπη, όπως την όριζε ο Κούντερα, έχει μετατραπεί σε ένα αντιδραστικό κέντρο, όπου ο πολιτισμός δεν έχει καμιά σχέση με τα όσα οραματίστηκαν οι μεγάλοι πρωτοπόροι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα.
Πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει αυτό το κείμενο του 1983, ομολογώ πως με μεγαλύτερη συγκίνηση διάβασα την ομιλία του 1967, όπου όλα παίζονταν. Μια ομιλία πολύ θαρραλέα αν σκεφτούμε μέσα σε ποιο κλίμα εκφωνήθηκε. Μια ομιλία που έδειχνε τον άλλο δρόμο που χάθηκε…
«…Ένα είναι αναμφισβήτητο: Οι τέχνες μας ακμάζουν σήμερα χάρη στην πρόοδο της ελευθερίας του πνεύματος. Η τύχη της τσέχικης λογοτεχνίας εξαρτάται τώρα στενά από το εύρος αυτής της ελευθερίας… Είναι σαφές πως κάθε ελευθερία έχει τα όριά της, που προσδιορίζονται από το στάδιο της γνώσης, την έκταση των προκαταλήψεων, το επίπεδο της εκπαίδευσης κ.λπ. Ωστόσο καμιά προοδευτική νέα εποχή δεν προσδιορίστηκε από τα όριά της!
…Ανάλογα και ο όρος «σοσιαλιστική λογοτεχνία» δεν θα αποκτήσει θετικό νόημα αν δεν πετύχει την ίδια λυτρωτική υπέρβαση…»
Όπως ξέρουμε η υπέρβαση τσακίστηκε. Κι έτσι ο δρόμος άνοιξε για να συμβεί αυτό που προέβλεψε στον επίλογο της ομιλίας του:
«…Αυτός που από θρησκοληψία, βανδαλισμό, απαιδευσία και στενομυαλιά παρεμποδίζει τη σημερινή ακτινοβολία της κουλτούρας μας, παρεμποδίζει την ίδια την ύπαρξη αυτού του λαού…»
