ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Αλέξης Θεοδωρίδης, Γιώργος Χάμψας
Ήδη από την εφεύρεση της γεωργίας και της γραφής, η τεχνολογία βρίσκεται σε στενή σχέση με την πολιτική, εξυπηρετώντας ταυτόχρονα στο να διαταραχθούν αλλά και να διατηρηθούν συγκεντρώσεις ισχύος. Αλλά οι τεχνολογίες του νέου αιώνα, από τον υπολογιστή στη συνθετική βιολογία, δημιουργούν μια νέα σειρά δυνατοτήτων; Είναι η γέφυρα σε ένα διαφορετικό είδος κοινωνίας;
Με αυτά τα ερωτήματα καταπιάνονται ο Πολ Μέισον, δημοσιογράφος και συγγραφέας, και ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ, καθηγητής ανθρωπολογίας και γεωγραφίας, όταν βρέθηκαν σε κοινό πάνελ στις 23 Σεπτεμβρίου με θέμα «Τεχνολογία και Μετα-καπιταλισμός».
Από τη μία, η ιδέα του Πολ Μέισον για τον μετά-καπιταλισμό ξεκινάει από την ερμηνεία του Μαρξ για τον ρόλο της τεχνολογίας στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου: η τεχνολογία αντικαθιστά την ζωντανή εργασία στη διαδικασία παραγωγής και ταυτόχρονα επιτρέπει την επέκταση του κεφαλαίου σε νέους τομείς αξιοποίησης (και άντλησης υπεραξίας). Ο Μέισον θεωρεί όμως πως βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου η τεχνολογία που εμφανίζεται αφαιρεί εργασία από τη διαδικασία παραγωγής, γρηγορότερα απ’ ό,τι δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. Αυτή είναι η σημερινή τεχνολογία πληροφοριών και εκτιμά ότι αυτή θα διασπάσει τους μηχανισμούς προσαρμογής του κεφαλαίου, θα δημιουργήσει ένα μέλλον αφθονίας όπου δεν θα υπάρχει η ανάγκη για εργασία άρα τα ίδια θεμέλια του καπιταλισμού θα καταρρεύσουν.
Από την άλλη μεριά, Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ προτείνει μια «συν-επαναστατική θεωρία» [co-revolutionary κατά το coevolution (συνεξέλιξη)] που προκύπτει από το πως κατανοεί ο Μαρξ τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Σε αυτήν, η κοινωνική εξέλιξη προκύπτει από την εξέλιξη εφτά διαλεκτικά συσχετιζόμενων σφαιρών. α) Τεχνολογία, β) σχέση με τη φύση, γ) κοινωνικές σχέσεις, δ) νοητικές παραστάσεις του κόσμου (ιδέες), ε) εργασιακές διαδικασίες, στ) θεσμοί, ζ) αναπαραγωγή της καθημερινής ζωής. Αυτές οι σφαίρες αλληλοεξαρτώνται και συν-εξελίσσονται αλλά καμία δεν καθορίζει την εξέλιξη των άλλων ολοκληρωτικά. Και από την στιγμή που η μετάβαση στον καπιταλισμό πραγματώθηκε από ένα πολυδιάστατο κίνημα που διαπερνούσε και τις εφτά αυτές σφαίρες, θεωρεί πως κάτι αντίστοιχα ολόπλευρο χρειάζεται και τώρα.
Πολ, στο όραμά σου για τον μετα-καπιταλισμό ποια είναι η σχέση μεταξύ τεχνολογίας και πολιτικής;
Πολ Μέισον: Ας προσπαθήσω να εξηγήσω τι εννοώ με τον όρο μετα-καπιταλισμός. Στις Grundrisse, εγχειρίδιο του Μαρξ του 1858 όπου εργάζεται πάνω στο ζήτημα του κεφαλαίου, υπάρχει ένα εδάφιο που όταν κάποιοι το ανακάλυψαν σοκαρίστηκαν. Η τεχνολογία επιτρέπει διάφορες διεξόδους από την κρίση. Μπορείς να μειώσεις το κόστος δημιουργίας ενός εργαζόμενου, μπορείς να μειώσεις το κόστος δημιουργίας μιας μηχανής. Και αυτά στο Κεφάλαιο του Μαρξ αναφέρονται ως αντισταθμιστικές τάσεις στη θεμελιώδη τάση που είναι η μείωση του ποσοστού κέρδους. Αυτοί είναι μόνιμοι μηχανισμοί διαφυγής από τις κρίσεις, μέχρι να επέλθει μια τεχνολογική αλλαγή τέτοια που να μειώνει το κόστος της εργασίας, των μηχανών και των αγαθών γρηγορότερα από ό,τι μπορεί να δημιουργήσει ακριβότερα αγαθά, έτσι ώστε να εξοβελίζεται η εργασία από τη διαδικασία παραγωγής γρηγορότερα από τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.
Πριν από 100 χρόνια, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, είχε τη θέση της βασικής δασκάλας στο σχολείο του Γερμανικού Εργατικού Κόμματος. Έγραφε τότε πως ο καπιταλισμός είναι κοντά στο να φτάσει τα όρια της επέκτασης του σε νέες αγορές. Και όσο έγραφε το βιβλίο «Η συσσώρευση του κεφαλαίου», ο αριθμός των κινηματογράφων στο Βερολίνο αυξήθηκε από 1 σε 168. Άρα ο καπιταλισμός βρήκε μια νέα αγορά και δημιούργησε ένα νέο πιο ακριβό προϊόν. Η θέση μου είναι πως η τεχνολογία της πληροφορίας είναι διαφορετική – όχι μυστικιστικά διαφορετική, δε δημιουργεί αφηρημένα μυστικοποιημένα ψηφιακά πράγματα. Απλά φθηναίνει τα πράγματα τόσο γρήγορα που διαρρηγνύει τον μηχανισμό προσαρμογής και επιβίωσης του κεφαλαίου.
Αυτό για εμάς σημαίνει πως πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση όπου, ενώ η ουτοπία μας (και του Μαρξ) για 200 χρόνια βασιζόταν στην εργασία, αυτό πάει να αλλάξει. Πρέπει να συλλάβουμε ουτοπίες που δε βασίζονται πλέον στην εργασία επειδή η εργασία δε θα είναι πια απαραίτητη για τα δισέγγονά μας. Πολλοί από εμάς αποκαλούμε τους εαυτούς μας σοσιαλιστές και τεχνικά ο σοσιαλισμός σημαίνει διαχείριση της σπανής, των ελλείψεων, προς όφελος των φτωχών ανθρώπων, προς όφελος της κοινωνικής δικαιοσύνης (πρέπει δηλαδή να σχεδιάσεις, να εθνικοποιήσεις, να πάρεις τον έλεγχο διάφορων μέσων παραγωγής). Αλλά πιστεύω πως θα αντιμετωπίσουμε το ζήτημα του κομμουνισμού, δηλαδή το ζήτημα του ορισμένα πράγματα να είναι τόσο εύκολο και φθηνό να τα παράγεις που γίνονται άφθονα πολύ γρήγορα. Αυτό είναι βασικά το περίγραμμα των ιδεών μου.
Είναι δίκαιο να πούμε πως είσαι τεχνολογικός ντετερμινιστής;
Πολ Μέισον: Υποστηρίζω πως κανένας δε θα έπρεπε να είναι τεχνολογικός ντετερμινιστής, δηλαδή ότι συγκεκριμένου τύπου τεχνολογία παράγει συγκεκριμένου τύπου ιδέες και συγκεκριμένου τύπου κοινωνία. Όμως, πιστεύω πως ζούμε σε ένα σημαντικό μεταβατικό στάδιο στην τεχνολογία. Δεν είναι απλά ότι η τεχνολογία «δημιούργησε την Αραβική Άνοιξη» ή «δημιούργησε το κίνημα Occupy» όσο το ότι δημιούργησε νέους διαδικτυωμένους τρόπους σκέψης και αλληλεπίδρασης, στη λογική των δικτύων και όχι σε κάθετες ιεραρχίες. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία δικτύων αλληλεπιδρά με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, τον ψυχισμό και την ανθρώπινη φύση είναι πολύ ενδιαφέρον. Δημιουργεί ανθρώπους με πολλαπλούς εαυτούς, ανθρώπους με πολλαπλούς διαύλους έκφρασης στην κοινωνία. Το υποκείμενο της πολιτικής είναι το άτομο, αυτό το είδος προσώπου με δικαιώματα που δημιουργήθηκε από 250 χρόνια αστικής κοινωνίας. Εγώ βλέπω ότι αυτό κατακερματίζεται. Βλέπω ανθρώπους να μπορούν να διαχειριστούν τους εαυτούς τους με τέτοιο τρόπο ώστε μπορούν να αποδεχτούν διαφορετική ποσότητα δικαιωμάτων. Και αυτό είναι ταυτόχρονα τρομακτικό και ενδιαφέρον για μένα.
Κάθε φορά που ξεπηδάει ένα νέο κύμα τεχνολογίας προτείνει και ένα όμορφο νέο μέλλον που μπορεί να κατασκευαστεί από αυτήν. Το είδαμε αυτό τον 19ο αιώνα, την δεκαετία του ’60, του ’90 με την εμφάνιση του διαδικτύου κτλ. Το βλέπουμε ξανά και ξανά και πολλοί λένε ότι αυτή είναι η βάση για μια κοινωνικοποιημένη κοινωνία. Η απάντηση σε αυτό είναι, ναι θα μπορούσε να είναι. Αλλά δεν πρόκειται να είναι ποτέ, διότι οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις είναι κυρίαρχες. Και όσο όλες οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις είναι κυρίαρχες και η ταξική κυριαρχία υπάρχει, θα διασφαλίσουν ότι αυτές οι νέες τεχνολογίες θα χρησιμοποιηθούν για να αποσπάσουν κι άλλη αξία από την εργασία, να αφαιμάξουν τον πληθυσμό και να κλέψουν από αυτόν όσο μπορούν
Ντέιβιντ Χάρβεϊ
Με αφορμή την ιδέα του τεχνολογικού ντετερμινισμού θα έρθω σε σας Ντέιβιντ που λέτε ότι η τεχνολογία πρέπει να γίνει αντιληπτή ως μόνο μια στιγμή μέσα σε έναν «αστρικό σχηματισμό αλλαγών» και ότι η ιστορία προχωρά μέσα από αυτές τις στιγμές οι οποίες είναι σε συνεχή ένταση μεταξύ τους. Μπορείτε να περιγράψετε αυτές τις στιγμές και πώς καταλαβαίνετε τον κοινωνικό μετασχηματισμό μέσω αυτών;
Ντέιβιντ Χάρβεϊ: Χρησιμοποίησα αυτή την υποσημείωση από το Κεφάλαιο του Μαρξ (1) που μίλησε για τον τρόπο που η τεχνολογία αποκαλύπτει ή φανερώνει την σχέση με τη φύση, τις κοινωνικές σχέσεις που παράγουμε, τον τρόπο παραγωγής κτλ. Όμως «αποκαλύπτω» και «φανερώνω» δε σημαίνει «καθορίζω». Συνεπώς πρέπει να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία ενσωματώνεται σε άλλες μορφές κοινωνικών σχέσεων.
Επίσης έλαβα σοβαρά υπόψη τον τρόπο με τον οποίο οργανώνει ο Μαρξ την ανάλυσή του στο Κεφάλαιο, όπου στην πραγματικότητα το κεφάλαιο για την τεχνολογία και τα συστήματα μηχανών βρίσκονται στο τέλος της μετάβασης από τη φεουδαρχία και όχι στην αρχή της. Στο κεφάλαιο για την συνεργασία και τον καταμερισμό της εργασίας λέει ότι το κεφάλαιο ανεγέρθηκε πάνω σε τεχνολογικά θεμέλια συγκεκριμένου τύπου (στμ: εννοεί φεουδαρχικού τύπου). Μετά στο κεφάλαιο με τις μηχανές λέει πως τελικά το κεφάλαιο βρήκε τη δική του τεχνολογική βάση. Όμως ήταν το τελευταίο πράγμα που βρήκε! Και όταν διαβάζετε αυτό το κεφάλαιο βλέπετε ότι μιλάει για τον τρόπο με τον οποίο οι διανοητικές αντιλήψεις για τον κόσμο έπρεπε να αλλάξουν. Η φύση δεν μπορούσε πλέον να θεωρείται σαν κάτι οργανικό και ζωντανό. Έπρεπε να μετατραπεί σε νεκρό αντικείμενο που θα μπορούσε να γίνει εκμεταλλεύσιμο. Η τέχνη εκτοπίστηκε από την επιστήμη και την τεχνολογία. Βλέπουμε όλες αυτές τις μεταβάσεις και όλα αυτά τα στοιχεία εν δράσει σε αυτό το κεφάλαιο.
Το άλλο πράγμα που ο Μαρξ επισημαίνει είναι ότι μπορεί να παρερμηνεύσουμε την κατάσταση αν επικεντρωθούμε απλώς στην τεχνολογία. Για παράδειγμα ανοίγει το κεφάλαιο λέγοντας πως ο Τζον Στούαρτ Μιλς ήταν πολύ μπερδεμένος από το γεγονός ότι ενώ η τεχνολογία και οι μηχανές υποτίθεται ότι θα ελάφραιναν τον φόρτο εργασίας, κατέληξαν να κάνουν τον φόρτο εργασίας χειρότερο. Ο Μαρξ απαντάει ότι αυτό δεν είναι καθόλου περίπλοκο. Επειδή οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται από το κεφάλαιο είναι για να εξάγουν περισσότερη αξία από την εργασία και να συμπιέσουν την εργασία ακόμη περισσότερο από ό,τι πριν.
Και αυτό είναι κάτι που μπορεί να δει κανείς ιστορικά. Κάθε φορά που ξεπηδάει ένα νέο κύμα τεχνολογίας προτείνει και ένα όμορφο νέο μέλλον που μπορεί να κατασκευαστεί από αυτήν. Το είδαμε αυτό τον 19ο αιώνα, την δεκαετία του ’60, του ’90 με την εμφάνιση του διαδικτύου κτλ. Το βλέπουμε ξανά και ξανά και πολλοί λένε ότι αυτή είναι η βάση για μια κοινωνικοποιημένη κοινωνία. Η απάντηση σε αυτό είναι, ναι, θα μπορούσε να είναι. Αλλά δεν πρόκειται να είναι ποτέ, διότι οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις είναι κυρίαρχες. Και όσο όλες οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις είναι κυρίαρχες και η ταξική κυριαρχία υπάρχει, θα διασφαλίσουν ότι αυτές οι νέες τεχνολογίες θα χρησιμοποιηθούν για να αποσπάσουν κι άλλη αξία από την εργασία, να αφαιμάξουν τον πληθυσμό και να κλέψουν από αυτόν όσο μπορούν.
Έτσι, η τεχνολογία, αντί για μέσο προς τη χειραφέτηση, γίνεται μέσο για όλο και μεγαλύτερα επίπεδα καταπίεσης. Η τεχνολογία που θεωρούνταν απελευθερωτική, χειραφετητική, τώρα μετατράπηκε σε ένα είδος πραγματικά σκληρού συστήματος καταπίεσης. Αλλά αυτό οφείλεται στην κυριαρχία της ταξικής σχέσης. Άρα αν υπάρχει κάτι βασικό το οποίο πρέπει να εξετάσουμε είναι η φύση των ταξικών σχέσεων στην παρούσα κοινωνία και το τι είναι δυνατό να κάνουμε με τη νέα γνώση, ειδικά την τεχνητή νοημοσύνη.
Πολ, η θέση σου είναι ότι οι αποδιοργανωτικές τεχνολογίες που έχουμε, σταδιακά θα επικαλύψουν τις κοινωνικές σχέσεις, τις σχέσεις με τη φύση κτλ. Έτσι είναι;
Πολ Μέισον: Δεν θα το διατύπωνα έτσι. Συμφωνώ με αυτά που είπες (στμ: απευθύνεται στον Χάρβεϊ) σχετικά με την τεχνολογία ως διαμεσολαβητή των κοινωνικών σχέσεων. Όμως, διαβλέπω πως η μετάβαση πέρα από τον καπιταλισμό είναι τέτοια ώστε οι σχέσεις της παραγωγής –οι κοινωνικές σχέσεις στις οποίες όλοι ζούμε– δε μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα μια κατάσταση όπου η τεχνολογία παράγει: πρώτον αφθονία και δεύτερον, αυτό που ο Μαρξ λέει στις Grundrisse, κοινωνική γνώση. Ο Μαρξ λέει πως όταν η γνώση γίνει κοινωνικά ενσωματωμένη στη «γενική διάνοια» θα ανατινάξει τα θεμέλια του καπιταλισμού. Όχι το εποικοδόμημα, αλλά τα θεμέλια. Πιστεύω πως σε αυτήν τη μετάβαση βρισκόμαστε, όχι σε αυτήν που πίστευα πριν 30 χρόνια ως φοιτητής μελετώντας το Κεφάλαιο – δηλαδή τυπικές καταρρεύσεις, οικονομικές κρίσεις και μεγάλες περίοδοι έλλειψης αγαθών.
Ας είμαι σαφής: αυτό που επιδιώκω, είναι μια μετάβαση, όχι απλώς πέρα από τον κόσμο του άνθρακα, αλλά από έναν κόσμο που κυβερνάνε οι δυνάμεις της αγοράς. Αυτό είναι επί της ουσίας ένα σοσιαλιστικό, κομμουνιστικό ή μετα-καπιταλιστικό εγχείρημα. Οπότε τι κάνουμε; Νομίζω το πρώτο, πιο προφανές αλλά και σημαντικό, είναι να αδρανοποιήσουμε το πιο βασικό εργαλείο του νεοφιλελευθερισμού, τη μηχανή της ιδιωτικοποίησης.
Ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία δικτύων αλληλεπιδρά με τον ανθρώπινο εγκέφαλο, τον ψυχισμό και την ανθρώπινη φύση είναι πολύ ενδιαφέρον. Δημιουργεί ανθρώπους με πολλαπλούς εαυτούς, ανθρώπους με πολλαπλούς διαύλους έκφρασης στην κοινωνία. Το υποκείμενο της πολιτικής είναι το άτομο, αυτό το είδος προσώπου με δικαιώματα που δημιουργήθηκε από 250 χρόνια αστικής κοινωνίας. Εγώ βλέπω ότι αυτό κατακερματίζεται. Βλέπω ανθρώπους να μπορούν να διαχειριστούν τους εαυτούς τους με τέτοιο τρόπο ώστε μπορούν να αποδεχτούν διαφορετική ποσότητα δικαιωμάτων. Και αυτό είναι ταυτόχρονα τρομακτικό και ενδιαφέρον για μένα
Πολ Μέισον
Πολύ σύντομα, μπορείτε να μας εξηγήσετε τη διαφορά νεοφιλελευθερισμού με φιλελευθερισμό;
Πολ Μέισον: Φιλελευθερισμός, θεωρητικά, είναι ότι το κράτος στέκεται πάνω από την αγορά, χωρίς να παρεμβαίνει σε αυτή, και η αγορά αλληλεπιδρά και φτάνει μόνη της σε ισορροπία. Οι θεωρητικοί του νεοφιλελευθερισμού το 1930, ο Χάγιεκ κ.ά., υποστήριξαν ότι η αγορά δεν αυτοδημιουργείται. Αντίθετα, αν αφεθεί μόνη της παράγει μονοπώλια και κράτη, και εντέλει το κράτος αναλαμβάνει. Γι’ αυτό τον λόγο, πρέπει πάντα να χρησιμοποιείται το κράτος ώστε εκβιαστικά να επανατοποθετείται ο ιδιωτικός τομέας στην οικονομία.
Έτσι, το πρώτο πράγμα που έχουμε να κάνουμε είναι να «σβήσουμε τη μηχανή» της ιδιωτικοποίησης. Αυτό που θα ήθελα να δω είναι μικρής κλίμακας διαφορετικά εγχειρήματα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, είτε πρόκειται για συνεργατικά, είτε για πιστωτικές ενώσεις (2), είτε για μικρές κολεκτίβες εργατών σε εργοστάσια κ.λπ.
Αλλά κάνω μια εξαίρεση στο θέμα της ενέργειας, διότι όταν έχεις να κάνεις με αυτήν τη μεγάλη μετάβαση που αφορά τον άνθρακα, το πιο περίεργο είναι ότι η νεοφιλελεύθερη ελίτ μας λέει το εξής σχήμα «τεσσάρων δισεκατομμυρίων χρονών πλανήτης θα σωθεί από 25 χρονών σύστημα». Δεν πιστεύουμε ότι αυτό είναι αλήθεια. Πιστεύω ότι η κρατικοποίηση και η κρατική παρέμβαση στο σύστημα της ενέργειας, είναι η πιο σημαντική, η πιο ριζοσπαστική κίνηση που είναι απαραίτητη. Τα υπόλοιπα μπορούν να γίνουν με ένα συνδυασμένο υβριδικό τρόπο, ιδιωτικού και δημοσίου τομέα.
Ντέιβιντ Χάρβεϊ: Για μένα ο νεοφιλελευθερισμός ήταν πολύ απλά ένα ταξικό εγχείρημα, από την αρχή του. Δεν επρόκειτο για την αγορά, αλλά για την παγίωση της ταξικής ισχύος. Προσπάθησα να το ξεκαθαρίσω στο βιβλίο μου «Νεοφιλελευθερισμός: ιστορία και παρόν». Κάποιοι τον αντιμετωπίζουν ως ιδεολογία, άλλοι ως κάτι που έχει να κάνει αποκλειστικά με την οικονομία κοκ. Σε βαθμό που η έννοια να γίνεται ασυνάρτητη και πολύς κόσμος υποστηρίζει ότι δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ο όρος πλέον, που σημαίνει «τέλεια! Δεν χρειάζεται να μιλάμε για τη συγκέντρωση της ταξικής ισχύος πια!» Ε, λοιπόν, να πάτε να γαμηθείτε, ακριβώς γι αυτό είναι που πρέπει να μιλάμε.
Η κεντρική επενδυτική τράπεζα (στμ: αναφέρεται σε πρόταση του Μέισον για δομή κεντρικής διαχείρισης σε μια μετα-καπιταλιστική κοινωνία) πιστεύω είναι μια σπουδαία ιδέα, αλλά από τα βασικά που θα πρέπει να εξασφαλιστούν είναι, πρώτον, ο εκδημοκρατισμός της και, δεύτερον, ότι πρέπει να προκαλέσει, να αντιμετωπίσει τον κεντρικό πυρήνα του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος βρίσκεται σε αυτό που αποκαλώ κρατικό οικονομικό πλέγμα. Αυτό δεν είναι παρά ο συνασπισμός του υπουργείου οικονομικών και της εθνικής κεντρικής τράπεζας, ή όποιου αντίστοιχου θεσμού. Μπορείς να «παίξεις» με την υπόλοιπη οικονομία όσο θες, αλλά αυτοί είναι οι θεσμοί που πραγματικά έχουν τον έλεγχο. Αυτοί είναι που παίρνουν την απόφαση ότι σώζονται οι τράπεζες και όχι οι λαοί. Αυτό σημαίνει νεοφιλελεύθερη εξουσία. Και πρέπει αυτό το σχήμα να το έχουμε ξεκάθαρο στο μυαλό μας. Αφήστε τον όρο νεοφιλελευθερισμός αν δε σας αρέσει, δεν έχει σημασία. Αλλά μην ξεχάσετε ότι το σημαντικό είναι πως η ταξική ισχύς είναι αυτό που συσσωρεύεται τώρα, πιο πολύ από ποτέ άλλοτε. Και αυτό που αναρωτιέμαι είναι το πώς αυτές οι δυνάμεις θα χρησιμοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες προς όφελός τους. Αυτό είναι ένα ερώτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί.
Αυτό που με ανησυχεί είναι πως με τον ίδιο τρόπο που η Αριστερά αγωνίστηκε στον κατασκευαστικό τομέα ενάντια στον αυτοματισμό και στα νέα οργανωτικά μοντέλα και, βασικά, έχασε, το ίδιο θα συμβεί ξανά στον τομέα των υπηρεσιών. Και το μεγάλο ερώτημα για την Αριστερά είναι επί της ουσίας αν πρόκειται να αγωνιστούμε και να αντισταθούμε στην τεχνητή νοημοσύνη και να χάσουμε, ή θα προσπαθήσουμε να την χρησιμοποιήσουμε με δημιουργικό τρόπο, και έτσι να πιέσουμε με διάφορους τρόπους. Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα τεχνολογικά ζητήματα που νομίζω θα έπρεπε να συζητάμε.
(1) Κεφάλαιο Τόμος 1ος, κεφάλαιο 15, υποσημείωση 4
(2) Πιστωτική ένωση είναι ένα μη κερδοσκοπικό συνεταιριστικό οικονομικό όργανο που επιτρέπει στα μέλη του τον δανεισμό με χαμηλό επιτόκιο
