Παρά τις διώξεις, τις φυλακίσεις και την απαγόρευση δημιουργίας ταινιών για μια 20ετία αλλά και της εξόδου του από τη χώρα, ο ήδη βραβευμένος 46χρονος Ιρανός σκηνοθέτης Μοχάμαντ Ρασούλοφ δεν συμμορφώθηκε. Ανένδοτος, συνέχισε να κάνει ταινίες, καταγγέλλοντας το καθεστώς της πατρίδας του. Επιστρέφοντας στην Τεχεράνη τον Σεπτέμβρη του 2017 και ενώ είχε βραβευτεί η νέα ταινία του Ένας ακέραιος άνθρωπος στο τμήμα Ένα κάποιο βλέμμα, του 70ού Φεστιβάλ Καννών (Μάιος 2017), κατασχέθηκε το διαβατήριό του και τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, για αντικαθεστωτική προπαγάνδα.
***
Στην ταινία αποκαλύπτεται η έκταση της κρατικής διαφθοράς, μέσα από τον αγώνα ενός ιχθυοκαλλιεργητή χρυσόψαρων, που έρχεται αντιμέτωπος με ένα σάπιο και εχθρικό σύστημα. Μέσα από σκοτεινές, συμβολικές εικόνες περιγράφεται ένας άγριος πόλεμος, αρχικά με διακοπή της παροχής νερού και στη συνέχεια με τη δηλητηρίασή του, ενώ υπογραμμίζεται ιδιαίτερα η σημασία των χρυσόψαρων στην ιρανική παράδοση.
Χρυσόψαρα χρησιμοποιούν συχνά και ο Ρασούλοφ και ο εξίσου αδιάλλακτος Ιρανός σκηνοθέτης Τζαφάρ Παναχί, τόσο για τον κλειστοφοβικό συμβολισμό της αιχμαλωσίας ενός χρυσόψαρου μέσα στη γυάλα, όσο και ως σύμβολο αναγέννησης στην περσική γιορτή της άνοιξης Νορούζ, όπου τα απελευθερώνουν προς ελεύθερα ύδατα. Αντίστοιχη διαδικασία απελευθέρωσης ψαριών υπάρχει και στην εξαιρετική αλληγορική ποιητική ταινία του Ρασούλοφ Το Σιδερένιο Νησί (2005), απαγορευμένη στον Ιράν όπως και οι υπόλοιπες ταινίες του, όπου σε μια μικρή κοινότητα ανθρώπων που ζει στο κατάστρωμα ενός παλιού εγκαταλελειμμένου πετρελαιοφόρου το οποίο βυθίζεται με αργούς ρυθμούς, ενώ ο καπετάνιος του το ξεπουλάει για παλιοσίδερα –συμβολισμός σε μικρογραφία της ιρανικής κοινωνίας που καταποντίζεται– ένα μικρό αγόρι, πριν αποδράσει από αυτό το παράλογο σκηνικό, ελευθερώνει τα παγιδευμένα στα αμπάρια ψαράκια, ως πολιτικό υπονοούμενο, όπως συνηθίζεται στο σινεμά απολυταρχικών καθεστώτων.
Αποκαλυπτική από πολλές απόψεις η σκοτεινή ταινία Ένας ακέραιος άνθρωπος παρουσιάζει τη διαφθορά, ως ένα σύστημα που επιβάλλεται και αναπαράγεται σε όλα τα επίπεδα, μέσω των τυραννικών απαγορεύσεων, σε ένα φαύλο κύκλο εκβιασμών.
Ο Ρασούλοφ υιοθετεί και εδώ την κινηματογραφική αλληγορία. Η ελλειπτική αφήγηση συχνά εμπεριέχει αποσαφηνίσεις, γεννώντας ερωτηματικά και αμφιβολίες. Αυτή η διάχυτη αμφισημία, μαζί με την καχυποψία του μόνιμα συνοφρυωμένου και δύσπιστου πρωταγωνιστή, μεταφράζει τη διαβρωτική ιδιότητα της διαφθοράς, μετατρέποντας τα μέλη της κοινωνίας από καταπιεζόμενους σε καταπιεστές. Αυτό ακριβώς μεταφέρει και ο χαρακτήρας της συζύγου, που πιέζει τον πρωταγωνιστή να ενεργήσει όπως «κάνουν όλοι», ενώ η ίδια, ως διευθύντρια σχολείου, ενός θεσμού που σφυρηλατεί τους νέους, εκμεταλλεύεται τελικά τη δική της θέση ισχύος, αποτελώντας τέλειο παράδειγμα θύματος που μετατρέπεται σε θύτη.
Από τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές μέχρι το σχολείο και το καφενείο του χωριού, όλοι γνωρίζουν την αδικία που έχει τελεστεί, αλλά κανείς δεν τολμάει να σχολιάσει την παραδειγματική τιμωρία του ενός, που αψήφησε την υποταγή. Χρησιμοποιώντας αρχικά τους κώδικες του γουέστερν, ο Ρασούλοφ εκφράζει τη διαφθορά και την αδικία μέσα από έναν κεντρικό πρωταγωνιστή-ήρωα, που συγκρούεται με μια αμοραλιστική διεφθαρμένη κοινωνία, μέχρι τον αγώνα του για δικαίωση, καταλήγοντας σε ένα σκοτεινό ψυχολογικό θρίλερ, που εστιάζει στο ηθικό δίλημμα και τη σταδιακή του μετάλλαξη, όταν περνώντας μέσα από χίλια κύματα, αντιδρά για να επιβιώσει.
Οι επαναληπτικές σκηνές μέσα σε μια σκοτεινή σπηλιά, όπου ο σιωπηλός ήρωας εμφανίζεται γυμνός, βυθισμένος μέσα σε μια λίμνη, λειτουργούν ως οπτικό μοτίβο του υποσυνείδητου, σε μια αναμέτρηση με το ηθικό δίλημμα, ενώ επαναφέρουν και την εξαγνιστική διάσταση του νερού, με τον μοναχικό ήρωα να καταφεύγει στο ντους, μετά από τραυματικά γεγονότα. Η σκηνή όπου μαθαίνει τον μικρό γιο του, πώς να πλένεται, αγγίζει πατρική τρυφερότητα.
Συμβολισμός της ιρανικής παράδοσης η μυστική ενασχόλησή του πρωταγωνιστή με τη διαδικασία παρασκευής κρασιού από απόσταγμα καρπουζιού, περιέχει ψήγματα εκδίκησης, σε σκηνές που εξελίσσονται σταδιακά, αφήνοντας ενίοτε αίσθηση πίκρας, ενώ η σκηνή με έναν ουρανό γεμάτο κοράκια, πάνω από τα νεκρά ψάρια, πέρα από μια έννοια βιβλικής κατάρας, με αινιγματικούς γρίφους της ιρανικής ποίησης, αποκτά χιτσκοκικό συμβολισμό, ανακαλώντας και πίνακα του Βαν Γκόγκ, με τα κοράκια πάνω από τα σπαρτά.
***
Στην προηγούμενη, επίσης σκοτεινή ταινία του Τα χειρόγραφα δεν καίγονται (2013), που γυρίστηκε με πλήρη μυστικότητα, ο Ρασούλοφ παρουσίαζε τη στυγνή λογοκρισία σε μια μερίδα διανοούμενων συγγραφέων και ποιητών, που αψηφούν τις απαγορεύσεις. Εκτός από τη φριχτή διαπίστωση βασανιστηρίων, στιγματίζεται το ψυχολογικό πορτραίτο των βασανιστών-εκτελεστών, πρόθυμων νοσηρών μισθοφόρων, με νοοτροπία που διαρρηγνύει κάθε κοινωνική αλληλεγγύη, οδηγώντας σε έναν σιωπηρό εμφύλιο. Βασισμένη και αυτή η ταινία σε αληθινά γεγονότα και μαρτυρίες, στοχεύει να ξεσκεπάσει όσα αποτρόπαια συμβαίνουν εκεί, μέσα από μια ρεαλιστική μυθοπλασία.
Αντιθέτως, στην αλληγορική ταινία του Ένας ακέραιος άνθρωπος, ο Ρασούλοφ επιλέγει την απουσία πρωτότυπης μουσικής και μια σκουρόχρωμη παλέτα σε μουντούς τόνους, με τοπία λουσμένα στο χειμωνιάτικο φως, να εναρμονίζονται και να μεταφέρουν, μέσα από άκαμπτα σχεδόν σταθερά πλάνα, τη σκληρότητα της συμπεριφοράς που υπέστη ο ήρωας ως στοιχειώδες συστατικό που προμηνύει μια μοιραία μετάλλαξη.
Αντίστοιχους συμβολισμούς τοπίου συναντάμε και στην εξαιρετική ρώσικη δραματική ταινία Λεβιάθαν (2014) του Αντρέι Σβιάνγκιντσεφ, όπου ένας άντρας συγκρούεται με τους ντόπιους μαφιόζους.
Μέσα από σκόρπιες μαρτυρίες σε δυτικά μέσα ενημέρωσης, ο Ρασούλοφ δηλώνει πως χρειάστηκε τρία χρόνια για να ολοκληρώσει την τελευταία ταινία του, λόγω της εμπάθειας των ιρανικών αρχών απέναντί του, αλλά και της διαφθοράς που έχει εξαπλωθεί σαν επιδημία σ’ όλη τη χώρα. Το γραμμένο από τον ίδιο σενάριο βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά, που συνέβησαν στον ίδιο ή σε φίλους, θύματα εκβιασμών, με την ταινία να επικεντρώνεται στο ηθικό δίλημμα αν πρέπει να υποκύψει κανείς σε δωροδοκία των εκβιαστών.
Παρόλα αυτά, ο σκηνοθέτης δηλώνει αισιόδοξος, ενώ επιμένει να αναδεικνύει κινηματογραφικά αυτή τη σκοτεινή πλευρά του σημερινού Ιράν, ως ιστορική παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές, αλλά και σαν παράδειγμα αποφυγής ή ακόμα και αιτία ξεσηκωμού, για την κατάρρευση όλου αυτού του διεφθαρμένου οικοδομήματος.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
Η ταινία παίζεται για 2η συνεχή βδομάδα στα σινεμά Άστυ και Πτι-Παλαί
