του Αλέξη Θεοδωρίδη
Η παρουσίαση της εργογραφίας του Ε. Μπιτσάκη δεν είναι κάτι καταρχήν εύκολο. Και αυτό επειδή εκτείνεται όχι μόνο σε πολλά βιβλία, αλλά και σε πολλές θεματικές ενότητες, όλες με επίκεντρο τη χειραφέτηση του ανθρώπου, τον σοσιαλισμό. Ως μέθοδο αυτής της σύντομης παρουσίασης διακινδυνεύσαμε την ομαδοποίηση των έργων του σε πέντε κατηγορίες: 1) Διαλεκτική της Φύσης, 2) Γνωσιοθεωρία, 3) Άνθρωπος και Αλλοτρίωση, 4) Πολιτική, 5) Βιβλία-γέφυρες. Είναι προφανές ότι η κατηγοριοποίηση δεν είναι αυστηρή, ότι θα μπορούσαν να γίνουν άλλες και ότι αυτές οι θεματικές επικοινωνούν αδιάκοπα μεταξύ τους. Το έργο του Ε. Μπιτσάκη αποτελεί μια ενότητα από την οποία είναι αδύνατο να κρατήσει κανείς μόνο ένα κομμάτι χωρίς να τραβήξει μαζί με αυτό το σύνολο της κοσμοαντίληψης του συγγραφέα. Δυστυχώς, από αυτή την παρουσίαση δεν μπορεί να διαφανεί η εξέλιξη της σκέψης του συγγραφέα, ενώ ταυτόχρονα παραλείπεται η πολύ σημαντική αρθρογραφία του Ε. Μπιτσάκη στα περιοδικά Διαλεκτική και Ουτοπία, η οποία συμπληρώνει, προλογίζει, αναστοχάζεται το κυρίως έργο του.
Το έργο του είναι ιδιαίτερα σημαντικό και επίκαιρο διότι σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την υποστροφή και το κλείσιμο του κύκλου των χειραφετητικών εγχειρημάτων του 20ού αιώνα, ο Ε. Μπιτσάκης αναμετρήθηκε με την ανάγκη μιας κριτικής πρόσληψης των μορφών και των σχημάτων που συνόδευσαν αυτά τα εγχειρήματα. Βλέποντας τον μαρξισμό σαν ανοιχτό εγχείρημα και παράλληλα βλέποντας την ολοκλήρωση ενός ιστορικού κύκλου ανάπτυξής του και τις ανεπάρκειες που πλέον αυτό γεννούσε, ήταν προσηλωμένος στην ανάπτυξη της επαναστατικής θεωρίας, μιας θεωρίας που αρνιόταν να παραμένει δέσμια στον περίκλειστο κόσμο του κεφαλαίου. Υποστήριξε με πάθος ότι η δυνατότητα άρσης της αλλοτρίωσης συνδέεται με την ανάγκη ισχυρής κοσμοθεωρητικής συγκρότησης· τα παλιά ρούχα δεν αρκούν, χρειάζεται μια ριζική ανανέωση και ένας δημιουργικός διάλογος του μαρξισμού με τα νέα φαινόμενα και ρεύματα που φέρνει η πραγματικότητα.
Διαλεκτική της Φύσης
- Το Είναι και το Γίγνεσθαι (1965)
- Διαλεκτική και Νεότερη Φυσική (1974)
- Η φύση στη Διαλεκτική Φιλοσοφία (1975)
- Η δυναμική του ελάχιστου (1979)
- Ιδεολογικά (1986)
- Ο νέος επιστημονικός ρεαλισμός (1999)
- Ο Δαίμων του Αϊνστάιν (2000)
- Η εξέλιξη των θεωριών της Φυσικής (2008)
- Η Ύλη και το Πνεύμα (2011)
- Χώρος και Χρόνος (2014)
Σίγουρα η εκτενέστερη και διεισδυτικότερη ενασχόληση του Μπιτσάκη ήταν με αυτό το σύνολο των προβλημάτων που θα μπορούσαμε να θέσουμε υπό τον τίτλο «Διαλεκτική της Φύσης. Η διαλεκτική της φύσης ήταν μία πτυχή της μαρξιστικής φιλοσοφίας που δέχθηκε τις πιο καταλυτικές επιθέσεις, ειδικά από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά, όπου οι αξιώσεις του Ένγκελς ήταν αδύνατον πια να σταθούν απέναντι στην κριτική που τους ασκήθηκε, μέσα σε ένα πλαίσιο ακραίων ιδεολογικών πολώσεων. Η διαλεκτική της φύσης κατηγορήθηκε ότι είναι μια σχεδόν κρυπτο-θεολογική οντολογία η οποία απλώς βάζει στα πράγματα αυτό που θέλει να βρει σε αυτά, δηλαδή τις κατηγορίες της διαλεκτικής. Ότι δηλαδή προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα της γνωσιοθεωρίας, της γνώσης του αντικειμενικού κόσμου, συντονίζοντας αυθαίρετα τη μέθοδο της νοητικής αναπαράστασης με την υφή των πραγμάτων.
Το εγχείρημα του Μπιτσάκη είναι διπλό. Παρότι δεν προσκολλάται δογματικά στο «γράμμα» του Ένγκελς, επιχειρεί να δείξει τη νομιμότητα του αιτήματος περί μιας διαλεκτικής της φύσης και, από την άλλη, να σκιαγραφήσει τις περιοχές από τις οποίες διαφαίνονται οι προοπτικές για την ικανοποίηση αυτού του αιτήματος. Μέσα από αυτό το φιλοσοφικό διάβημα επιχειρεί να τεκμηριώσει τόσο την αντικειμενικότητα και την αυθυπαρξία της ύλης, όσο και την υλικότητα της φύσης, απαραίτητη προϋπόθεση κάθε υλιστικής θεωρίας για το Είναι.
Για να το κάνει αυτό επανεξετάζει βασικές φιλοσοφικές κατηγορίες (ύλη, κίνηση, χώρος, χρόνος, αιτιότητα) υπό το πρίσμα των προβλημάτων που θέτει η σύγχρονη φυσική αναφορικά με το σύμπαν (κοσμολογία-αστροφυσική) και τον μικρόκοσμο (κβαντομηχανική)· αλλά και ερμηνεύει τα προβλήματα της σύγχρονης φυσικής διαλύοντας τις συγχύσεις ανάμεσα στις φυσικές και τις φιλοσοφικές κατηγορίες. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να προσανατολιστεί πνευματικά σε ένα περιβάλλον κατάρρευσης της νευτώνειας-μηχανιστικής αντίληψης του κόσμου, υπερβαίνοντας τη διολίσθηση σε μεταφυσικές ή ακόμα και μυστικιστικές ερμηνείες των νεο-εμφανιζόμενων φυσικών φαινομένων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων διολισθήσεων είναι η ταύτιση ύλης και μάζας (που οδηγεί σε μια πνευματοκρατική ερμηνεία της θεωρίας της σχετικότητας, αφού πλέον η μάζα είναι «μεταφράσιμη» σε ενέργεια) και η ταύτιση τυχαιότητας και ελευθερίας (που αποδίδει ελεύθερη βούληση στο επίπεδο του μικρόκοσμου, αφού τα μικροσωμάτια δεν υπακούουν πια σε έναν αυστηρό ντετερμινισμό). Ο Μπιτσάκης είδε αυτήν την κατάρρευση όχι ως κίνδυνο κατάρρευσης των γνωσιοθεωρητικών προϋποθέσεων του μαρξισμού, αλλά, αντιθέτως, ως μια ευκαιρία κατάδειξης των αντιφάσεων του πνεύματος συνολικά, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί ιστορικά ως τις μέρες μας, και μετατόπισης σε ένα πεδίο όπου ο μαρξισμός, δημιουργικά αναπτυγμένος, μπορεί να σταθεί και να επιβεβαιώσει τις αξιώσεις του· δηλαδή τη δυνατότητα ενός έλλογου μετασχηματισμού του κόσμου από το ανθρώπινο υποκείμενο.
Γνωσιοθεωρία
- Θεωρία και Πράξη (1980)
- Τι είναι Φιλοσοφία (1984)
- Το αειθαλές δέντρο της γνώσης (1995)
- Δρόμοι της Διαλεκτικής (2003)
Στενά συνδεδεμένο με το ζήτημα της διαλεκτικής της φύσης είναι το γνωσιολογικό ερώτημα, δηλαδή το αν ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει την αντικειμενική πραγματικότητα όπως αυτή είναι, ή αν είναι εγκλωβισμένος μέσα στις αισθητήριες προσλήψεις που συνθέτουν την εμπειρία του (και δρουν διαθλαστικά ως προς την πραγματικότητα καθ’ εαυτήν), μέσα στις νοητικές κατηγορίες που συναποτελούν αυτό που λέμε νόηση, ή ακόμα μέσα σε ένα οντολογικό καθεστώς όπου ο κόσμος αποτελεί ο ίδιος συνιστώσα κάθε γνωστικής πρόσληψής του, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη μια εκ των έξω, «αντικειμενική» θεώρησή του.
Ενάντια στην παράδοση του θετικισμού και του ιδεαλισμού, ο Μπιτσάκης επιμένει στην ιστορικότητα της φιλοσοφίας και της γνωσιοθεωρίας. Οι μορφές πρόσληψης της αντικειμενικής πραγματικότητας είναι πάντοτε ιστορικά προσδιορισμένες και ποτέ απόλυτες. Την ίδια στιγμή, όμως, είναι μορφές που υποδεικνύουν μια ορισμένη σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα, σχέση ενεργητική, σχέση που έχει τον χαρακτήρα απόκρισης στα ερωτήματα που θέτει η ίδια η ιστορικά διαμορφούμενη πραγματικότητα, σχέση αντικειμενική. Φυσικά, η αξίωση της αντικειμενικότητας δεν σημαίνει ότι η γνώση είναι αποτέλεσμα μιας παθητικής ενατένισης των φυσικών φαινομένων ή μιας αμιγώς θεωρησιακής αναστοχαστικής δραστηριότητας. Ο άνθρωπος μέσα από τη μεταβολική του σχέση με τη φύση, τη γνωρίζει μετασχηματίζοντάς την και, μετασχηματιζόμενος και ο ίδιος, γνωρίζει τον εαυτό του.
Άνθρωπος και αλλοτρίωση
- Φιλοσοφία του ανθρώπου (1980)
- Ανθρώπινη φύση (2013)
- Για μια εγκόσμια ηθική (2024)
Από μία άποψη θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Μπιτσάκης συνέπλευσε με το ρεύμα του μαρξιστικού ανθρωπισμού των δεκαετιών του 1960-1970, όπως αυτό αναπτύχθηκε τόσο στην ανατολική Ευρώπη (Άνταμ Σαφ, Κάρελ Κοσίκ, Έβαλντ Ιλιένκοφ, Γκέοργκ Λούκατς κ.ά.), όσο και στη δυτική (Ανρί Λεφέβρ, Λυσιέν Σεβ, Τραν Ντουκ Τάο, Ιστβάν Μεσάρος κ.ά.). Αυτό το ρεύμα, επιχείρησε μια ανασύνταξη της μαρξιστικής φιλοσοφίας υπό το φως που έριξαν τα εσχάτως δημοσιευμένα κείμενα του Μαρξ και κυρίως τα Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 (που πρωτοεκδόθηκαν το 1932) και τα Grundrisse (που εκδόθηκαν ολοκληρωμένα μόλις το 1953). Βασικά του χαρακτηριστικά ήταν η αποφυγή τόσο της δογματικής-καθεστωτικής φιλολογίας στα ακαδημαϊκά κανάλια της Σοβιετικής Ένωσης, όσο και της δομιστικής αποστέωσης του μαρξισμού που τον μετέτρεπε σε άγονο επιστημονισμό. Συνταράχθηκε από τα ζητήματα που έθεσε το ρεύμα της φαινομενολογίας και του υπαρξισμού και προσπάθησε να τα αντιμετωπίσει μέσα από μια μαρξιστική επεξεργασία της έννοιας της αλλοτρίωσης, της γλώσσας, της συνείδησης, της πράξης και, τελικά, του υποκειμένου.
Τα δύο συναφή έργα του Μπιτσάκη μαζί με τη σχετική αρθρογραφία του στο περιοδικό Ουτοπία συνιστούν μια σημαντική συμβολή στις παραπάνω θεματικές. Με θάρρος ο συγγραφέας αγγίζει ζητήματα που συνήθως είναι ιδιαιτέρως άβολα για τους μαρξιστές: Ποια είναι η θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο; Είναι όντως δυνατό να αναχθεί σε ένα τέτοιο επίπεδο ώστε να αυτοχειραφετηθεί από τις αλλοτριώσεις του μέσω κάποιας μορφής συνειδητής-έλλογης πράξης; Ποια είναι η φύση του ανθρώπου και είναι αυτή όντως συμβατή με τον σοσιαλισμό; Ποια είναι η σχέση σκοπών και μέσων στον αγώνα για χειραφέτηση και πώς μπορεί να θεμελιωθεί μια ηθική ενεργητική στάση εν μέσω της κυριαρχίας του κακού; Και, τελικά, νομιμοποιούμαστε να στοχαζόμαστε πάνω στο νόημα της ζωής ή κάτι τέτοιο συνιστά ματαιοπονία;
Απέχοντας από μια δογματική στάση αναπαραγωγής των ασφαλών βεβαιοτήτων του μαρξισμού, ο Μπιτσάκης βουτάει σε βαθιά νερά όχι για να κλείσει με βιαστικό τρόπο θέματα που απέχουν πολύ από το να έχουν απαντηθεί, αλλά 1) για να δείξει ότι υπάρχει δυνατότητα απάντησής τους σύμφωνη με το σοσιαλιστικό πρόταγμα, 2) να υποδείξει το πεδίο, την περιοχή, τις αντιφάσεις προς τις οποίες πρέπει να προσανατολιστεί η πνευματική αναζήτηση ώστε να προσεγγίσει αυτές τις απαντήσεις και 3) να ταρακουνήσει τον χώρο του σύγχρονου μαρξισμού ώστε να ξεπεράσει την πνευματική του στειρότητα και να διανοιχθεί προς τις προκλήσεις που θέτει η σύγχρονη πραγματικότητα.
Πολιτική
- Ρήξη ή Ενσωμάτωση; (1989)
- Ένα φάντασμα πλανιέται (1992)
- Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης (με τον Δημήτρη Μπελαντή) (2005)
Τα «πολιτικά» βιβλία του Μπιτσάκη αποτελούν παρεμβάσεις σε κρίσιμες πολιτικές συγκυρίες στην Ελλάδα και τον κόσμο. Τα Ρήξη ή Ενσωμάτωση; και Ένα φάντασμα πλανιέται γράφονται την περίοδο της δραματικής κατάρρευσης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, αναζητώντας αγωνιωδώς δρόμους για τον επαναπροσανατολισμό της Αριστεράς που βρισκόταν ανάμεσα στη διάλυση, την ενσωμάτωση και την κομφορμιστική επανάπαυση σε καθησυχαστικές βεβαιότητες. Για να μην υποκύψει κανείς στα κελεύσματα περί του «τέλους της Ιστορίας», έπρεπε εν μέσω των τεκτονικών αλλαγών εκείνων των ημερών να ανασυγκροτήσει κριτικά τις εμπειρίες του εργατικού κινήματος, των επαναστάσεών του και των κρατικών μορφών που προέκυψαν από αυτές με τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνεται έστω ένα παράθυρο ανοιχτό στην ίδια την υπόθεση της χειραφέτησης. Ακόμα κι αν ήταν πολύ νωρίς για να μπορεί να αποτιμηθεί η εμπειρία των επαναστάσεων του 20ού αιώνα και η ήττα τους, το σχετικό έργο του Μπιτσάκη συνιστά μια εργώδη προσπάθεια που αποκτά την ιστορική της σημασία ακριβώς λόγω της στιγμής που αυτή επιτελέστηκε.
Βέβαια, η κριτική αποτίμηση του παρελθόντος δεν αφορούσε μονάχα την τεκμηρίωση της θέσης ότι η Ιστορία δεν τελείωσε ή, ακόμα, ότι γενικά δεν μπορεί να τελειώσει (τουλάχιστον όσο υπάρχει άνθρωπος), αλλά και την κατανόηση της νέας ιστορικής φάσης στην οποία μπήκε ο κόσμος εκείνη την περίοδο. Αυτή η φάση χαρακτηρίζεται από τον μετασχηματισμό του κόσμου από διπολικό σε μονοπολικό, την επικράτηση του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και την υλοποίηση σχεδιασμών για την εκτεταμένη στον χώρο και στον χρόνο ηγεμονία του. Σε αυτό το πλαίσιο ήρθαν στην επιφάνεια νέες ιδεολογικές μορφές, νέες μορφές οικονομικής διείσδυσης, νέοι γύροι γεωπολιτικών ανακατατάξεων και πολεμικών συγκρούσεων. Η ενασχόληση του Μπιτσάκη με αυτά τα θέματα, η προσπάθεια διαλεύκανσής τους υποδεικνύει την ενότητα της θεωρίας και της πράξης και στον ίδιο τον αγωνιζόμενο φιλόσοφο, μέσα από τη μέριμνά του για μια σοβαρή πολιτική στάση όταν το (πολιτικό) σύμπαν τριγύρω καταρρέει και αλλάζει με μεγάλες ταχύτητες.
Βιβλία-γέφυρες
- Καρλ Μαρξ, ο θεωρητικός του προλεταριάτου (1983)
- Γονίδια του Μέλλοντος (2001)
- Από την πυρά στον άμβωνα (2009)
- Οι Θύελλες της Προόδου (2017)
Αυτά τα έργα του Μπιτσάκη είναι ακόμα πιο δύσκολο να κατηγοριοποιηθούν σε (μονάχα) μία από τις παραπάνω κατηγορίες, καθώς αποτελούν είτε μεταβάσεις από το ένα θεωρητικό πεδίο στο άλλο, είτε συνδέσεις των διαφόρων πτυχών του έργου του, δείχνοντας και με αυτόν τον τρόπο ότι αυτό αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα.
Συγκεκριμένα, στο Καρλ Μαρξ, ο θεωρητικός του προλεταριάτου συγκεντρώνει τις απόψεις του μεγάλου στοχαστή πάνω στα ζητήματα που απασχολούν ολόκληρο το έργο του: διαλεκτική της φύσης, ανθρωπολογία, γνωσιοθεωρία και θρησκεία. Αντιστοίχως, στα Γονίδια του Μέλλοντος επιχειρεί μια πιο ψύχραιμη μελέτη και τεκμηρίωση των υπαρκτών δυνατοτήτων που η σημερινή πραγματικότητά μας κυοφορεί, γεφυρώνοντας τα πολιτικά του έργα με έναν πιο φιλοσοφικό στοχασμό περί των χειραφετητικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, αλλά και της αναγκαιότητας (όχι όμως και βεβαιότητας) ενεργοποίησής του προς αυτή την κατεύθυνση. Στο Από την πυρά στον άμβωνα ο Μπιτσάκης επαναφέρει την κριτική του στις μεταφυσικές και μυστικιστικές ερμηνείες των νέων φυσικών ανακαλύψεων και μέσω αυτών επιχειρεί να τοποθετηθεί πάνω στο ζήτημα της θρησκείας εν γένει ως κοινωνική συνείδηση και να σχολιάσει την επιμονή της στη σημερινή πραγματικότητα, παρά τις προ καιρού προβλέψεις των ιδεολόγων της ανερχόμενης αστικής τάξης περί «θανάτου των θεών». Τέλος, στο Οι θύελλες της προόδου ο Μπιτσάκης σχολιάζει τον διττό χαρακτήρα της επιστήμης: από τη μία μεριά ανάπτυξη των δυνατοτήτων αυτοπροσδιορισμού της ανθρωπότητας και, από την άλλη, ανάπτυξη των όρων αυτοαφανισμού της. Η πρόοδος κάθε άλλο παρά είναι γραμμική, ενώ η ιστορία μάς εφοδιάζει με δυναμικά τα οποία είναι αδύνατο να αποτιμηθούν μονοσήμαντα ή εκ των προτέρων. Μέσα σε αυτό το έργο περιδιαβαίνει σε πεδία που άπτονται της φυσικής και της τεχνολογίας, της πολιτικής και της ηθικής, δείχνοντας ξανά προς τον σοσιαλιστικό ορίζοντα ως τον οδοδείκτη που θα μπορούσε να προσανατολίσει προς την επίλυση των πιο βαρυσήμαντων προβλημάτων της ανθρωπότητας.
