Αρκεί να δει κανείς μερικά λεπτά από οποιοδήποτε δελτίο ειδήσεων, ή να παρακολουθήσει έναν τυχαίο «διάλογο» στα κοινωνικά δίκτυα, για να διαπιστώσει τα επίπεδα διάλυσης και κατακερματισμού της ελληνικής κοινωνίας. Γενικευμένη ασυνεννοησία, εκρηκτική συνύπαρξη φόβου και θυμού, κατάπτωση της ψυχικής υγείας, παράλογες αντιδράσεις απέναντι σε απρόβλεπτα γεγονότα. Μαζί και κοινωνικές εκτροπές προς τη βία, το έγκλημα κ.ά. Αυτά δεν είναι απλά αποτέλεσμα της κρίσης, της πανδημίας, των πολλαπλών αδιεξόδων. Γίνονται στα χέρια των ελίτ εργαλείο χειρισμού των κοινωνιών. Μια κατακερματισμένη κοινωνία, εύκολα χειραγωγήσιμη από τον φόβο, χωρίς συγκροτήσεις ικανές να χαράξουν εναλλακτικές, είναι το ιδανικό πεδίο για τη μερίδα εκείνη των ελίτ που έχει αποφασίσει να φτιάξει έναν κόσμο γεμάτο περιφράξεις, με τις κοινωνίες στο περιθώριο, αντικείμενα διαρκών πειραματισμών. Μια προσπάθεια αντίστασης στο μέλλον αυτό, και ανάταξης των κοινωνιών, πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη της αυτή τη διάσταση. Δεν πρόκειται να υπάρξουν εύκολες λύσεις. Χρειάζεται να αναζητηθούν συνολικές απαντήσεις διεξόδου.
Κοινωνική διάχυση της βίας
Το αστυνομικό ρεπορτάζ γίνεται πρώτο θέμα στα δελτία ειδήσεων, παραγκωνίζοντας άλλες πλευρές της καθημερινότητας. Δολοφονίες, ενδοοικογενειακή βία, ανεξέλεγκτη δράση συμμοριών κ.ά. Σίγουρα υπάρχει υπερπροβολή –για να δικαιολογήσει την αστυνομοκρατία– όμως το αίσθημα ανασφάλειας είναι μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Δεν αναφερόμαστε εδώ στο οργανωμένο έγκλημα (αν και η Greek Mafia γνωρίζει μέρες δόξας), αλλά στη διάχυση της βίας στο κοινωνικό σώμα, στις γειτονιές όπου ζουν οι «κανονικοί» άνθρωποι. Πατώντας σε ένα υπέδαφος φόβου, θυμού, αδιεξόδων, η καταφυγή στη βία και τον συμμοριτισμό γίνεται μια μορφή διεξόδου για κομμάτια των καταπιεζόμενων και απορριπτόμενων στρωμάτων. Σύμπτωμα του κατακερματισμού, αποτέλεσμα της δεκαετούς κρίσης, που με την πανδημία και τα λοκντάουν παίρνει διαστάσεις ανεξέλεγκτες.
Το τέρας είναι εδώ
Μόνο μέσα στο Δεκέμβριο είχαμε τρεις γυναίκες δολοφονημένες (ανεβάζοντας τον απολογισμό για το 2021 στις 17): 36χρονη στη Λακωνία, 29χρονη στην Αλεξανδρούπολη, 55χρονη στη Θεσσαλονίκη. Τείνουμε ως κοινωνία να συνηθίσουμε. Το τέρας είναι εδώ… Η ενδοοικογενειακή βία, που προϋπήρχε ως έκφραση της πατριαρχίας, παίρνει σήμερα εκρηκτικές διαστάσεις. Επιβεβαιώνεται πως σε ένα ανθρωποκτόνο σύστημα οι ζωές των γυναικών δεν μετράνε. Ο άνδρας, όταν ο (επιβαλλόμενος ως κοινωνικός) ρόλος του κατακρημνίζεται από τα αδιέξοδα, τείνει να αναζητήσει επιβεβαίωση από την επιβολή, τη βία, ακόμη και τον ίδιο τον έλεγχο στη ζωή και το θάνατο του άλλου – βασικά της άλλης.
Σχολεία: Από το Webex στον συμμοριτισμό
Μαθητές τραμπουκίζουν καθηγητή που χαστούκισε μαθήτρια σε ΕΠΑΛ στην Αττική. Συμμορίες μαχαιρώνουν και χτυπούν μαθητές στον Κολωνό. Φασίστες και χούλιγκαν δημιουργούν επεισόδια σε σχολεία στη Θεσσαλονίκη. Γονείς και «γονείς» απαγάγουν καθηγητή σε σχολείο της Πιερίας. Μερικά μόνο από τα στιγμιότυπα του τελευταίου μήνα… Όλα αυτά μετά από μια χρονιά τηλεκπαίδευσης και κατάργησης της σχολικής τάξης. Μετά από μια σειρά νόμους και αποφάσεις που βαθαίνουν την εκπαίδευση πολλών ταχυτήτων και πολλαπλασιάζουν τον αποκλεισμό των νέων. Με την πανδημία να σπάει την ήδη εύθραυστη σχέση μεταξύ γονέων, μαθητών και καθηγητών/δασκάλων, αυτών που (θα έπρεπε να) συγκροτούν τη σχολική κοινότητα και να βρίσκουν λύσεις και διεξόδους.
Εργασία ζούγκλα – Ανεργία έρημος
Με λοκντάουν ή χωρίς, κάποιοι γεμίζουν τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς τις δύσκολες πρωινές ώρες. Όσοι εργάζονται, ειδικά στον ιδιωτικό τομέα, και ιδίως στους κλάδους που απογειώθηκαν μέσα στην πανδημία, βλέπουν πόσο προσχηματικά είναι τα λεγόμενα πρωτόκολλα. Βλέπουν την εργοδοσία να χρησιμοποιεί την πανδημία για να επιβάλλει ωράρια-λάστιχο, να βγάλει εργαζόμενους σε αναστολή εργασίας, στην απληρωσιά και την έρημο της ανεργίας (είναι άραγε ίδια η καραντίνα αν είσαι άνεργος;), ενώ χώροι εργασίας γίνονται εστίες υπερμετάδοσης του ιού. Βλέπουν την τηλεργασία και τον κατακερματισμό του εργασιακού χρόνου και χώρου να σπάει την έστω αδύναμη κοινότητα των συναδέλφων. Κυρίως βλέπουν πως είναι απροστάτευτοι, χωρίς ελεγκτικούς μηχανισμούς, χωρίς θεσμούς κοινωνικής οργάνωσης και συνδικαλισμού (πλην ελαχίστων φωτεινών εξαιρέσεων), ουσιαστικά αόρατοι.
Παράπλευρες απώλειες
Είναι τα αυξημένα ποσοστά αυτοκτονιών μια πανδημία μέσα στην πανδημία; Η ενδοοικογενειακή βία που εκτοξεύτηκε το τελευταίο δίχρονο σχετίζεται με τα αδιέξοδα του εγκλεισμού; Τι γίνεται με τα ψυχολογικά προβλήματα, την κατάθλιψη, τις κρίσεις πανικού στους νέους; Οι μετρήσεις αυξημένων ποσοστών από αντικαταθλιπτικά και ψυχοτρόπες ουσίες στα λύματα των πόλεων είναι ατράνταχτη απόδειξη αυτής της παράλληλης πανδημίας. Για τα θέματα αυτά υπάρχει σιωπή στη δημόσια σφαίρα, ενώ οι έρευνες (που σπάνια βλέπουν το φως της δημοσιότητας) αξιοποιούνται στη χειρότερη ως πυροτεχνήματα και στην καλύτερη ως case study μιας αόριστης κοινωνιολογίας. Λες και δεν μας αφορούν άμεσα, λες και δεν μπορούν να παρθούν μέτρα ανάσχεσης, λες και δεν μπορούμε ως κοινωνία συγκροτημένα να τα αντιμετωπίσουμε.
Δεν ιδρώνει το αυτί τους
Υπό άλλες συνθήκες, μια επίσημη μελέτη που δείχνει πως 1.500 ανθρώπινες ζωές θα μπορούσαν να σωθούν αν δεν υπήρχε η υπερβάλλουσα πίεση στο σύστημα υγείας, θα είχε προκαλέσει τόνους αντιδράσεων. Όμως στη χώρα μας όλα πρέπει να χωρέσουν στη δικομματική κοκορομαχία ενός ενιαίου πολιτικού συστήματος που σκοπό έχει να επιβάλει το μπλοκάρισμα κάθε εναλλακτικής. Ακόμη και η άνεση με την οποία ο εθνικός μας λοιμωξιολόγος ανακοινώνει, λίγες μέρες μάλιστα μετά την αναφορά του πρωθυπουργού για «απουσία ενδείξεων υψηλής θνητότητας εκτός ΜΕΘ», πως μεγάλο μέρος των απωλειών λόγω Covid-19 οφείλεται στην ίδια τη «χωρητικότητα» του συστήματος Υγείας, είναι χαρακτηριστική των αδιεξόδων στα υψηλότερα κλιμάκια των ελίτ. Βέβαια ο κ. Τσιόδρας είναι ακαταδίωκτος. Μήπως όμως ακαταδίωκτη δεν είναι όλη η ελίτ; Για το εκ προμελέτης έγκλημα της διάλυσης του ΕΣΥ και για τα διαρκή ψέματα που κοστίζουν ανθρώπινες ζωές, δεν θα ήταν λογικό να έχει ήδη ξεκινήσει μια έρευνα της δικαιοσύνης; Θα ήταν – αν η στοιχειώδης λειτουργία ενός αστικού κράτους και ο έλεγχος των εξουσιών δεν είχαν σαρωθεί από ένα καθεστώς που με όρους συμμορίας έχει επιβληθεί στη χώρα.
Κλεισμένοι στο καβούκι μας
Στην αρχή ο εγκλεισμός επιβλήθηκε ως υγειονομική αναγκαιότητα. Στη συνέχεια ως μέσο φρονηματισμού. Σήμερα μπορεί να έχουν αρθεί (μέχρι νεοτέρας) πολλές από τις απαγορεύσεις κυκλοφορίας, έχουν μείνει όμως πολλές μορφές εγκλεισμού σε πιο μοριακό επίπεδο. Κλεισμένοι στο καβούκι μας, ο καθένας προσπαθεί να διαχειριστεί το φόβο της κρίσης, του ιού, της φτωχοποίησης. Δεν είναι και λίγα αυτά που έχει να αντιμετωπίσει κάθε νοικοκυριό κάθε μήνα, εβδομάδα, μέρα. Υπάρχουν όμως κι άλλης μορφής εγκλεισμοί. Όλο και δυσκολότερα επικοινωνούμε με τον άλλον, ειδικά όταν δεν μας μοιάζει. Όλο και συχνότερα βλέπουμε τους απρόσωπους καυγάδες, που κάποτε γίνονταν πίσω από τα πληκτρολόγια και τις οθόνες, να μεταφέρονται στην πραγματική ζωή. Η facebookοποίηση όλης της δημόσιας σφαίρας, με πολλούς μικρόκοσμους, διαμελίζει κάθε έννοια κοινωνικότητας.
Διαρκής επιτήρηση
Πόσο διάφανη μπορεί να είναι η ζωή μας; Η αστυνόμευση στο δημόσιο χώρο, ο έλεγχος των SMS κυκλοφορίας (ναι, το κάναμε κι αυτό), μετά η επίδειξη των πιστοποιητικών εδώ κι εκεί. Αυτό που κάποτε ήταν προσωπικό δεδομένο σήμερα είναι δημόσιο διαβατήριο για όλες σχεδόν τις κοινωνικές δραστηριότητες. Μας επιβλήθηκε. Το συνηθίσαμε. Κάποιοι το έκαναν έμβλημα στο προφίλ τους στο facebook, ενώ κάποιοι πιο τολμηροί «χτύπησαν» τατουάζ με το QR-code. Όποιος τόλμησε να αντισταθεί χαρακτηρίστηκε ανεύθυνος και ψεκ. Η υγεία και η πανδημία ίσως θα μοιάζουν λεπτομέρεια μπροστά σε αυτόν το μεγάλο μετασχηματισμό.
Κι άλλα βάρη
Η ελληνική κοινωνία βαρυγκομά πλέον με ένα ακόμη πρόβλημα που της φόρτωσαν απ’ έξω: το προσφυγικό/μεταναστευτικό. Βλέπει νησιά και γειτονιές να μετατρέπονται σε μόνιμους τόπους διαμονής στρατιών κατατρεγμένων, που κρατούνται εδώ με έξωθεν εντολές και με το ζόρι. Αν και πολύ ταλαιπωρημένη, η κοινωνία έδειξε αυθόρμητα απλόχερη και μαζική αλληλεγγύη – τέτοια που δεν υπήρξε σε καμιά άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Τώρα όμως βλέπει να μονιμοποιούνται «δομές» και νιώθει ότι η χώρα προορίζεται να γίνει ένα τεράστιο hotspot. Μαζί με όλες τις άλλες δυσκολίες, το πρόσθετο βάρος γίνεται δυσβάσταχτο.
Φόβος και φυγή στο παράλογο
Μπορούν να μακροημερεύσουν οι κοινωνίες του φόβου; Φόβος για την υγεία, για τον θάνατο, για το αβέβαιο μέλλον. Ο φόβος και η γενικευμένη ανασφάλεια διαχέονται σε όλη την κοινωνία. Δεν προέκυψαν ως φυσικό φαινόμενο, ούτε ως η μοναδική ανακλαστική αντίδραση στα φαινόμενα της πανδημίας και της κρίσης. Καλλιεργήθηκαν συστηματικά ως εργαλεία χειραγώγησης από τις ελίτ. Μια κοινωνία με οδηγό τον φόβο αδυνατεί να αντιμετωπίσει με λογικό τρόπο τις προκλήσεις, και πείθεται ευκολότερα να ακολουθήσει προσταγές που επιβάλλονται ως μονόδρομοι, όσο παράλογες κι αν είναι. Κάπως έτσι, κάποιος αρνείται να διασωληνωθεί, κάποιος άλλος κόβει την καλημέρα σε έναν ανεμβολίαστο, ένας τρίτος δεν στέλνει τα παιδιά του στο σχολείο. Αντιφατικές και σπασμωδικές αντιδράσεις μιας κοινωνίας, που θα πολλαπλασιάζονται όσο δεν βρίσκονται ουσιαστικές εναλλακτικές απαντήσεις.
Φταίει πάντα ο διπλανός σου
Η ατομική ευθύνη ήταν το βασικό κυβερνητικό σχήμα διαχείρισης της πανδημίας. Σήμερα, που φανερά αποτυγχάνουν οι πολιτικές διαχείρισης –στην πραγματικότητα διαχείρισης της κρίσης– πρέπει να πιστέψουμε πως για όλα φταίει ο διπλανός μας. Σίγουρα όχι το κράτος και τα μέτρα που πήρε ή δεν πήρε. Μια γιγάντια επιχείρηση απόκρυψης και συσκότισης ευθυνών ξετυλίγεται μπρος στα μάτια μας. Πρέπει να προσέχεις τον διπλανό σου. Μήπως είναι ανεμβολίαστος; Μήπως αμφισβητεί τα πρωτόκολλα; Μήπως είναι και ολίγον ανορθολογιστής; Σήμερα πρέπει να πειστούμε ότι φταίνε κάποιοι «θεματοφύλακες», γραφικοί ή και ακροδεξιάς κοπής. Αυτοί αναδεικνύονται σε πρώτο θέμα των δελτίων ειδήσεων. Βολικοί εχθροί ενός συστήματος που έχει αποφασίσει να διαχειριστεί την πανδημία χωρίς να υπολογίζει τις ανθρώπινες απώλειες.
