Για την ταινία Δουνκέρκη, του Κρίστοφερ Νόλαν
της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Η συντριπτική ήττα των συμμαχικών δυνάμεων στη Δουνκέρκη της Βόρειας Γαλλίας, στα τέλη Μαΐου του 1940, με την πολεμική μηχανή των Ναζί να αποδεκατίζει βρετανικά και γαλλικά στρατεύματα, που εγκατέλειψαν εκεί αποχωρώντας και όλο τον εξοπλισμό τους, έχει αποδοθεί με ένα καταπληκτικό μονοπλάνο από κρεμαστή κάμερα, στο ρομαντικό δράμα εποχής Εξιλέωση (2007), του Λονδρέζου Τζο Ράιτ.
Μ’ αυτή τη μαύρη σελίδα επέλεξε να αναμετρηθεί και ο 47χρονος Αγγλοαμερικάνος Κρίστοφερ Νόλαν, στην τελευταία ταινία του Δουνκέρκη. Δυνατός χολιγουντιανός σκηνοθέτης, ο Νόλαν ξεκίνησε με τα εύσημα ενός εμπνευσμένου ανεξάρτητου σινεμά, με έξυπνα αστυνομικά (Memento / 2000, Insomnia / 2002), απορροφήθηκε στη συνέχεια από χολιγουντιανές υπερπαραγωγές, με την επανασύσταση του υπερήρωα Μπάτμαν, υπό σκοτεινό πέπλο, ενώ με τις δυο πολυσυζητημένες ταινίες του επιστημονικής φαντασίας Inception / 2010 και Interstellar / 2014 εμπλούτισε το αμερικάνικο σινεμά με ευρωπαϊκή κουλτούρα και επιρροές από μαθηματικά παράδοξα και τις οπτικές σπαζοκεφαλιές του γραφίστα Έσερ.
Η γεύση της ήττας
Ήδη από τα πρώτα πλάνα, η Δουνκέρκη αποπνέει γεύση ήττας, με τους πολιορκημένους στρατιώτες στην ερειπωμένη πόλη να αναζητούν εξουθενωμένοι νερό, πριν προστεθούν στο πλήθος στρατιωτών που βομβαρδίζονταν ανηλεώς, στην τεράστια παραλία της.
Η ταινία εξελίσσεται δίχως απαραίτητα χρονική αλληλουχία, με την ανασύσταση πραγματικών περιστατικών στο σενάριο, που σκιαγραφούν ενδεικτικά μια βδομάδα στη στεριά, μια μέρα στη θάλασσα και μια ώρα στον αέρα, με τίτλους των αντίστοιχων κεφαλαίων Μόλος, Θάλασσα και Αέρας. Αυτές οι τρεις οπτικές συγκλίνουν σε ανάκατες εικόνες, μέσω επεξεργασμένου μοντάζ, αποδίδοντας μια «ρεαλιστική» πολεμική απεικόνιση, με το βάρος στις θεαματικές ναυμαχίες και αερομαχίες. Στη στεριά, σε πλάνα από ψηλά, οι νεαροί στρατιώτες, ιδωμένοι ως μυρμήγκια, τρέχουν πανικόβλητοι, ενώ οι βόμβες τους εκτινάσσουν στα άκρα του πλάνου. Στο μόλο, οι νοσοκόμοι είναι ανήμποροι να κουβαλήσουν όλους τους τραυματίες, ενώ στη θάλασσα, τα πλοία που περισυλλέγουν φαντάρους ανατινάζονται από τορπίλες και βουλιάζουν εντυπωσιακά, όπως ο Τιτανικός, σε σκηνές γεμάτες πτώματα. Με το σχόλιο ενός συντετριμμένου Βρετανού αξιωματικού στο μόλο, ότι επιλέχτηκε από το βρετανικό στρατό να μην σηκώσει μαχητικά αεροπλάνα, για λόγους εξοικονόμησης πυρομαχικών, υπονοείται ότι ουσιαστικά «θυσίασαν» τους στρατιώτες. Ωστόσο, διεξάγονται ηρωικές αερομαχίες, με καταρρίψεις αεροσκαφών και περισυλλογή των πιλότων από ντόπιους ψαράδες. Με τον εχθρό και τη γερμανική υπεροπλία εκτός κάδρου, ο θεατής επικεντρώνεται στα καταστροφικά αποτελέσματα.
Η ηρωική επίταξη των Άγγλων ψαράδων για τη διάσωση Βρετανών φαντάρων έχει απαθανατιστεί και στην ομότιτλη με του Νόλαν πατριωτική πολεμική ταινία του Λέσλι Νόρμαν, το 1958, για την επονομαζόμενη επιχείρηση «Ντιναμό / Dynamo», στη Δουνκέρκη.
Ρεαλισμός και τεχνάσματα
Ταλαντούχος μαέστρος, ο Νόλαν διευθύνει αριστοτεχνικά την καταστροφή, σε μια ακριβή παραγωγή, δίνοντας βάρος σε εικόνα-ήχο-μουσική, μακριά από τη δραματουργία χαρακτήρων. Πέρα από τη ρεαλιστική καταγραφή εικόνων καταστροφής, το πρόσωπο της ήττας ξεπροβάλλει με σκηνοθετικά τεχνάσματα ψυχολογικής έντασης. Εμβόλιμα πλάνα με την ανταριασμένη θάλασσα μεταφέρουν την ένταση στη διάσωση των πιλότων. Σκηνές των στρατιωτών που πνίγονται στις ναυμαχίες απεικονίζονται σε παράλληλο μοντάζ με τους πιλότους που έχουν καταρριφθεί, τονίζοντας τις προσπάθειες διάσωσης από αέρα και θάλασσα, μέσω εφέ του γερμανικού εξπρεσιονισμού, όπως διαγώνιο ορίζοντα, για την ένταση της αποσταθεροποίησης σε αβάν γκαρντ αισθητική.
Υβριδική ταινία, με μίξη παλιού στυλ αληθινών λεπτομερειών και νέων τεχνολογιών, κρατά σε ισορροπία μακρινές λήψεις, πλάνα κάτοψης και κοντινά στα πρόσωπα νεαρών φαντάρων, με ροδαλά μάγουλα, αναδεικνύοντας ίσως ως ελαφρυντικό της ήττας την απειρία της νεότητας, ενώ στα εντυπωσιακά, από ψηλά σαρωτικά πλάνα στην παραλία, διαφαίνεται ο μεγάλος αριθμός των εγκαταλελειμμένων στρατιωτών.
Στο εξαιρετικά κινηματογραφημένο τοπίο, η χρωματική παλέτα υπηρετεί την τριπλή σκηνοθετική προσέγγιση, με την μπεζ αμμουδιά, την μπλε θάλασσα και τον ανοιχτόχρωμο γαλάζιο ουρανό.
Η πειραματική ατονική, με ηλεκτρονικούς ήχους πρωτότυπη μουσική εγχόρδων του χολιγουντιανού, πλέον, Γερμανού κινηματογραφικού συνθέτη Χανς Ζίμερ, δίνει με σταθερό περιοδικό ρυθμό την αυξανόμενη ένταση. Γνωστός απ’ τον Μονομάχο και τον Τελευταίο Σαμουράι, ο Ζίμερ έχει συνεργαστεί και παλιότερα με τον Κρίστοφερ Νόλαν (Inception, Interstellar), επισφραγίζοντας την πειραματική προσέγγιση του σκηνοθέτη. Η διαρκώς παρούσα ένταση αποδίδεται από την ακουστική αυταπάτη των «σέφερντ τόνων», ένα ηχητικό εφέ αυξομειούμενης έντασης που παραπέμπει στη γνωστή ηχητική επένδυση των θρίλερ, σε ένα διαρκή ήχο ανιούσας ή κατιούσας κλίμακας, ως γκλισάντο που ανακυκλώνεται. Τη μελωδική γραμμή στην ορχηστρική σύνθεση δίνει η αναγνωρίσιμη παραλλαγή Νίμροντ ν.9, από το έργο Παραλλαγές Αίνιγμα (1899), του Άγγλου συνθέτη της εδουαρδιανής περιόδου Έντουαρντ Έλγκαρ (1857-1934), δημιουργού του πασίγνωστου πατριωτικού τραγουδιού Γη της Ελπίδας και της Δόξας.
Ένα παραδόξως ένδοξο τέλος
Παρά την προσπάθεια μεταφοράς της αίσθησης της ήττας, η ταινία του Νόλαν δεν παύει να εξαίρει το ένδοξο Βασιλικό Βρετανικό Ναυτικό και την αεροπορία, αγνοώντας τους Γάλλους. Δημιουργώντας ουσιαστικά ένα ιμπρεσιονιστικό πολεμικό φιλμ, που ακολουθεί τη σύγχρονη ρεαλιστική οπτική, η Δουνκέρκη του Νόλαν, όσο ελκυστικά σκηνοθετημένη και να είναι, προσπαθεί να ελαφρύνει την έννοια της ήττας, μέσα από ένα παραδόξως ένδοξο τέλος, με την οθόνη να γεμίζει από ψαροκάικα και τους τραυματίες να ζητωκραυγάζουν σε τράβελινγκ, μέσα σε διάχυτη συγκίνηση, χαιρετώντας τους Βρετανούς διασώστες ψαράδες, υπό τους ήχους της μελωδίας που βασίζεται στον Έλγκαρ.
Έτσι, ο Νόλαν επέλεξε να απεικονίσει αυτή την υποχώρηση, φωτίζοντας το μοναδικό στοιχείο που θα μπορούσε να ανυψώσει το κλονισμένο ηθικό του βρετανικού γοήτρου, μετατρέποντας για το κινηματογραφικό θέαμα την ήττα σε νίκη, προγράφοντας το θρίαμβο της ήττας του ναζισμού, μερικά χρόνια αργότερα.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή, θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
