Κάθε άλλο παρά έχουν κοπάσει οι κινητοποιήσεις στις ΗΠΑ και σε άλλες, κυρίως ευρωπαϊκές, χώρες με αφορμή τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ. Καταβάλλονται όμως ήδη προσπάθειες από το αντίπαλο στρατόπεδο να αποκρυφθούν κάποια πιο σημαντικά συμπεράσματα για τη φύση του σύγχρονου Δυτικού μοντέλου, ιδιαίτερα μέσα στην περίοδο και τη φάση της ιστορικής αποδρομής του. Διότι συνολικά η Δύση βρίσκεται –μετά από αιώνες– σε μια πορεία «δύσης» του κοσμοκρατορικού ρόλου που κατείχε μέσα από τα σχήματα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Αποικιοκρατίας, έπειτα της βορειοαμερικανικής κυριαρχίας, της νεοαποικιοκρατίας, και τελικά της παγκοσμιοποίησης. Η Δύση ιστορικά δύει και η πρώτη τη τάξει δύναμή της, οι ΗΠΑ, βιώνει μία από τις πιο κρίσιμες στιγμές της διαδρομής της.
Οι ΗΠΑ είναι υποχρεωμένες να προσπαθήσουν να διατηρήσουν τα πρωτεία με κάθε τρόπο, ενώ ταυτόχρονα είναι βαθιά διχασμένες στο εσωτερικό και παράλληλα έχουν εμφανιστεί δυνάμεις που μπορούν να τις ανταγωνιστούν, αλλάζοντας την εικόνα και την πορεία του πλανήτη. Η πρόκληση της Κίνας, της Ρωσίας και του ισλαμικού κόσμου συναντιέται με μια άλλη κίνηση, που δεν αξιολογείται όσο πρέπει: σε ολόκληρη τη Δύση έχει εκδηλωθεί με πολλούς τρόπους μια διάχυτη αμφισβήτηση των κυρίαρχων οικονομικών και πολιτικών επιλογών, και έχουν διαψευστεί όλα τα σλόγκαν που διακήρυξαν οι ηγέτες της μετά το 1989. Δεκαετίες λιτότητας, πολέμων, μεταναστευτικών ρευμάτων, διαχείρισης και προσπαθειών εξαγωγής των αμερικάνικων προτύπων και τρόπων ζωής, δεκαετίες κρίσης οικονομικής και πολιτικής, έχουν δημιουργήσει μια μεγάλη «μαύρη τρύπα» απονομιμοποίησης, δυσπιστίας, αναζήτησης και αμφισβήτησης. Αποτέλεσμα είναι καμία πλευρά του αστικού δυτικού κόσμου να μην έχει ένα ρεύμα κοινωνικό που να την υποστηρίζει, είτε να εμπνέεται από την «αφήγηση» για τη νέα τάξη πραγμάτων.
Συνεπώς, δεν είμαστε μπροστά σε μια κλασική αντίδραση σε μια στυγνή ρατσιστική δολοφονία από μεριάς της αστυνομίας. Είναι ένα ξέσπασμα διαφορετικό. Δεν βρισκόμαστε (μιλώντας για τις ΗΠΑ, και γενικότερα) στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, όπου οι μαύροι αγωνίζονταν ενάντια στις διακρίσεις και για πλήρη δικαιώματα. Είμαστε στην αρχή της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Διακρίνεται πια ένα βαθύτερο σινιάλο.
ΗΠΑ: Ένα παιδί της Ευρώπης με δικά του προπατορικά αμαρτήματα
Οι ΗΠΑ είναι παιδί και συνέχεια της Ευρώπης, το οποίο όμως ακολούθησε έναν άλλο δρόμο στην πορεία. Τέκνο αποίκων από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, και στη συνέχεια μεταναστευτικών ρευμάτων προς τις ΗΠΑ. Οι πρώτοι έποικοι έφθασαν με τους Άγγλους και Γάλλους αποικιοκράτες, και η πρώτη πράξη στην οποία επιδόθηκαν ήταν η εξόντωση των αυτοχθόνων ερυθρόδερμων πληθυσμών. Συγχρόνως μετέφεραν από την Αφρική δούλους-σκλάβους που τους μετέτρεψαν σε παραγωγική δύναμη στις φυτείες και σε άμεση ιδιοκτησία των λευκών. Η «λευκή υπεροχή» έχει λοιπόν ρίζες αιώνων και αποτέλεσε δύναμη συνοχής για ένα μεγάλο τμήμα της αμερικάνικης κοινωνίας. Ο ρατσισμός έχει ρίζα στην δουλοκτησία, που καταργήθηκε μόλις το 1860, μετά τον εμφύλιο πόλεμο. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας, που προηγήθηκε κατά ένα σχεδόν αιώνα και αντιπαρέθεσε τους αστούς αμερικανούς με τους άγγλους αποικιοκράτες, διεξήχθη με ενεργό τον θεσμό της δουλείας, και δεν τον εξαφάνισε. Οι πρώτοι 7 πρόεδροι των ΗΠΑ ήταν οι ίδιοι δουλοκτήτες.
Επομένως αυτή καθαυτή η ίδρυση των ΗΠΑ στηρίζεται σε δύο μεγάλα προπατορικά αμαρτήματα: την εξόντωση-γενοκτονία των αυτοχθόνων και την άνθιση της δουλείας (και στη συνέχεια της «λευκής υπεροχής») για μεγάλη περίοδο. Παρ’ όλα αυτά οι ΗΠΑ αναπτύχθηκαν αλματωδώς, αφού δεν τις βάραινε ο «μολυβένιος μανδύας» (κατά Γκράμσι) των φεουδαλικών υπολειμμάτων, ούτε ο κατατεμαχισμός, η διαπάλη με στρώματα, τάξεις και νοοτροπίες της φεουδαρχικής εποχής, όπως συνέβη στην Ευρώπη. Ο αστικός κόσμος στην Ευρώπη πέρασε από μια μεγάλη σύγκρουση με τον παλιό κόσμο και χρειάστηκαν επαναστάσεις και κινήματα για να σπάσουν τον φεουδαλικό τεμαχισμό και τους περιορισμούς του. Άρα η ανάπτυξη του καπιταλισμού στις ΗΠΑ, ο φιλελευθερισμός στην πιο ανεμπόδιστη μορφή του, έγινε σε «παρθένο» έδαφος, σε περιβάλλον χωρίς κατάλοιπα και με ευκαιρίες για πολλούς τολμηρούς, πρακτικούς και εφευρετικούς αποίκους-μετανάστες.
Γυμνή η πολιτική σφαίρα στις ΗΠΑ σε σχέση με την Ευρώπη
Αυτό το γεγονός είχε και ένα άλλο επακόλουθο: η επίδραση της οικονομίας, της οικονομικής δύναμης επί της κοινωνίας, να γίνεται με πιο άμεσο τρόπο, χωρίς μεσολαβήσεις και ιδεολογικά σχήματα περίπλοκα ή κληρονομημένα. Το πρακτικό πνεύμα και το αποτέλεσμα δεν χρειάζονται πολλές φιλοσοφικές ή ιδεολογικές προσχώσεις. Γι’ αυτό η πολιτική διαμεσολάβηση στις ΗΠΑ είναι πιο ισχνή, πιο άμεσα και φανερά εξαρτημένη από την οικονομική δύναμη. Η πολιτική ζωή μέσω δύο σχηματισμών (που δύσκολα μπορούμε να αποκαλέσουμε «κόμματα» με τα ευρωπαϊκά δεδομένα) είναι σύνθεση διαφόρων οικονομικών λόμπι και συμφερόντων – δεν πρόκειται για διαμορφωτές και εκφραστές πιο σύνθετων διαμεσολαβήσεων της κοινωνίας. Το οικονομικό στοιχείο είναι ιδιαίτερα ορατό, και η πολιτική σφαίρα ιδιαίτερα γυμνή και άμεσα υποταγμένη σε αυτό. Δεν χρειάζεται γενικά την ιδεολογία και την πολιτική με την ευρεία έννοια, ή όπως τη γνωρίσαμε στην Ευρώπη. Συνεπώς στις ΗΠΑ είναι πιο μειωμένος ο ρόλος του πολιτικού, επειδή στη χώρα αυτή είναι πολύ μειωμένος ο ρόλος της ιδεολογίας και της ιστορίας. Πρόκειται για μια χώρα με κενό ιστορίας, ή με πολύ μικρή ιστορία, μόλις δύο-τριών αιώνων. Μια χώρα με ετερόκλητο πληθυσμό και με μεγάλα προπατορικά αμαρτήματα…
Στην Ευρώπη η ιστορία, η ιδεολογία, ο αγώνας ενάντια στη φεουδαρχία, ο διαφωτισμός, η αστική άνοδος, οι διαρκείς πόλεμοι ανάμεσα σε δυνάμεις, δημιούργησαν ένα πιο πυκνό ιστορικό πλαίσιο και όρους διεξαγωγής της πολιτικής. Σε αυτή τη βάση εμφανίστηκαν διάφορες ιδεολογίες και ρεύματα με γείωση και ιστορικότητα, όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός, ο φασισμός. Αντίθετα, στις ΗΠΑ δεν αναπτύχθηκαν ιδεολογίες με ρίζες και βάθος. Στην Ευρώπη δεν υπάρχει (ακόμα) η απορρόφηση της πολιτικής από την οικονομία στο βαθμό που αυτό συμβαίνει στις ΗΠΑ, ούτε η συρρίκνωση της πολιτικής σε δύο κόμματα-λόμπι. Το εκλογικό αποτέλεσμα σχεδόν όλων των χωρών της Ευρώπης είναι ακατανόητο για τη βορειοαμερικανική πραγματικότητα, που μονοπωλείται από δύο παρατάξεις.
Στο σημείο αυτό χρειάζεται μια προσοχή. Αυτά τα «ελλείμματα» των ΗΠΑ καλύπτονται από ένα σύνθετο διαχειριστικό σύστημα εξουσιών και μηχανισμών, μια καρικατούρα της γενικής εικόνας αναπαραγμένης σε πολλές πολιτείες, δίνοντας την επίφαση μιας πολιτικής λειτουργίας. Και πάλι, η ερμηνεία αυτή δεν είναι αρκετή. Σχήματα που αποσκοπούν στην ενοποίηση της λευκής κυρίως Αμερικής είναι η «λευκή υπεροχή», ο πραγματισμός, η προβολή ενός εθνικισμού που περιβάλλει τον «περιούσιο λαό των ΗΠΑ» στον οποίο έχει εξ ουρανού (God bless America) ανατεθεί η ευθύνη να προστατεύει εντός αλλά και εκτός της χώρας την ελευθερία και την δημοκρατία… Στη βάση αυτή αναπαράγεται ο βορειοαμερικανικός ιμπεριαλιστικός φονταμενταλισμός, που είναι καταπιεστικός μέσα και έξω από τις ΗΠΑ.
ΗΠΑ: Μια χώρα δίχως ιστορία;
Όχι βέβαια. Το περίφημο βιβλίο του Χάουαρντ Ζιν «Η ιστορία του λαού των ΗΠΑ» δίνει στοιχεία και ερμηνείες για τα πολλαπλά κινήματα και τις αντιστάσεις που εκδηλώθηκαν εκεί. Όμως βασικό στοιχείο είναι ότι δεν δημιουργήθηκε ένα έθνος με μια σχετική ομοιογένεια και κοινή κουλτούρα-ιδεολογία-ιστορία. Μια πλευρά της βορειοαμερικανικής πραγματικότητας είναι ο δυναμισμός και η αποτελεσματικότητα. Αυτά τα χαρακτηριστικά χρωμάτισαν και τα ιστορικά κινήματα που ξεπήδησαν εκεί. Το εργατικό κίνημα για παράδειγμα γνώρισε μεγάλες εξάρσεις, έχει πλούσια ιστορία, και μόνο με την άμεση συνεργασία κράτους και υπόκοσμου δέχθηκε ισχυρά κτυπήματα. Οι ΗΠΑ δοκίμασαν νέες μεθόδους οργάνωσης της εργασίας και διαχείρισης και υπήρξαν κοιτίδα πολλών μεταμορφώσεων του καπιταλισμού, της επιστήμης-τεχνολογίας αλλά και μεγάλων ριζοσπαστικών κινημάτων. Όμως αυτά τα κινήματα δεν έφθασαν σε ένα επίπεδο πανεθνικής οργάνωσης και συγκρότησης: η πολυμέρεια και ο κατατεμαχισμός έπαιξαν τον ρόλο τους.
Μια λίγο πιο σύγχρονη μορφή ενσωμάτωσης και διαχείρισης της ετερογένειας και των εκρηκτικών αντιθέσεων που εμφανίστηκαν στη βορειοαμερικανική κοινωνία ήταν η προώθηση ενός πολυπολιτισμικού ταυτοτικού μοντέλου, κορυφαία έκφραση του οποίου ήταν η διαχείριση Ομπάμα – που άλλωστε ήταν ο πρώτος μη λευκός πρόεδρος των ΗΠΑ. Αυτή η καλλιεργούμενη πολιτική σαν μια μορφή απάντησης δημιούργησε ακόμα μεγαλύτερες αντιθέσεις και εκρήξεις, σαν αυτές που ζούμε στις μέρες μας. Κι όχι μόνο. Οδήγησε τη βορειοαμερικανική κοινωνία σε μια εμφυλιοπολεμική κατάσταση. Το ένα άκρο αποκλεισμένο, διωγμένο, περιθωριοποιημένο, και το άλλο να αντιδρά στη γενική μπαχαλοποίηση με το δόγμα «έχω δικαίωμα να σκοτώσω αν παραβιαστεί η ιδιοκτησία μου». Το πολυπολιτισμικό μοντέλο της παγκοσμιοποίησης τινάζεται στον αέρα, αυτή η μορφή διαχείρισης φθάνει στα όριά της στις ΗΠΑ (αυτό είναι ένα ακόμα βασικό μάθημα) και φέρνει στην επιφάνεια τα αδιέξοδα της «ενοποιητικής» ουσίας που διατηρούσε ζωντανή μια ορισμένη συνοχή.
Η γενική υποχώρηση των ιδεολογιών σε ολόκληρο τον κόσμο οδήγησε στην απλή φόρμουλα, να δανειστεί η ευρωπαϊκή Δύση το αμερικάνικο μοντέλο. Η αμερικανοποίηση της Ευρώπης ήταν και είναι σε εξέλιξη ως τάση (με κυρίαρχη μορφή την πολυπολιτισμική κοινωνία και τη δυαδική κοινωνία), ακριβώς τη στιγμή που στις ΗΠΑ έχει στομώσει. H εμφύτευση του πολυπολιτισμικού μοντέλου στην Ευρώπη γίνεται ενώ στην άλλη άκρη του Ατλαντικού ανατινάζεται και βαθαίνουν τα ρήγματα.
***
Συμπέρασμα: Ένα άλλο ενοποιητικό εναλλακτικό όραμα είναι παραπάνω από αναγκαίο σε Δύση και Ανατολή. Δεν υπάρχουν ηγέτιδες δυνάμεις και τα σύμβολά τους είναι διάτρητα: στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κοκτέιλ πραγματισμού-οικονομισμού που οδηγεί σε νέα ολοκαυτώματα και καταστροφές ανθρώπων, κοινωνιών και φύσης. We can’t breathe!
* Το παρόν κείμενο έρχεται σε συνέχεια του «Μαθήματα από την Αμερική (Ι)», που δημοσιεύθηκε στον Δρόμο πριν δύο εβδομάδες (φύλλο 501, σελ. 5).
