Στο προηγούμενο Περίπτερο Ιδεών (Δρόμος, φ. 634), έγινε μία παρουσίαση του Έλληνα ζωγράφου Άρχιππου Κουιντζή που γεννήθηκε, βαφτίστηκε, παντρεύτηκε στη Μαριούπολη και έκανε σπουδαία διαδρομή στο χώρο της ζωγραφικής με βάση την πρωτεύουσα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στο σημερινό Περίπτερο συμπληρώνεται η παρουσίαση σε διασύνδεση με τις εξελίξεις που αφορούν τον Άρχιππο, τη Μαριούπολη, τον Ελληνισμό και τις τέχνες εν καιρώ πολέμου.
Ο θάνατος του Κουιντζή
Ο Άρχιππος έπαθε πνευμονία στην Κριμαία όπου είχε εγκατασταθεί με τη γυναίκα του στο μεγάλο κτήμα που είχαν αγοράσει για να έχει ησυχία, να ζωγραφίζει και να παίζει βιολί. Γύρισε στην Πετρούπολη για καλύτερη ιατρική φροντίδα, αλλά υπέκυψε στη λοίμωξη σε ηλικία 69 ετών. Τέσσερις καλλιτέχνες συνεργάστηκαν για το επιτύμβιο έργο στον τάφο του στο ορθόδοξο νεκροταφείο του Σμολένσκ. Οι Α.Β. Σούσεφ, Β.Α. Μπεκλεμίσεφ, Ν.Κ. Ρέριχ και Β.Α. Φρόλοφ δημιούργησαν ένα σύμπλεγμα (χάλκινη προτομή, τοιχογραφία, σκίτσο, μωσαϊκό) που συμβολίζει μια πύλη από γρανίτη με το Δέντρο της Ζωής. Αργότερα, το 1952, το σύμπλεγμα μαζί με την τέφρα του νεκρού ζωγράφου μεταφέρθηκε στο νεκροταφείο της Μονής του Αλέξανδρου Νιέβσκι. Με βάση την τελευταία επιθυμία του, η περιουσία του διατέθηκε για τη στήριξη νέων καλλιτεχνών, εξασφαλίζοντας ένα σοβαρό εισόδημα για τη σύζυγό του, ενώ προβλέφτηκε και μια επαρκής δωρεά προς την εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου στη Μαριούπολη, στην οποία είχε βαφτιστεί και παντρευτεί ο Κουιντζής, προκειμένου να ιδρυθεί ένα σχολείο με το όνομά του.
Ευτυχώς που τα έργα του τα οποία βρίσκονται στις μεγάλες Πινακοθήκες της Μόσχας, της Πετρούπολης και άλλων σημαντικών πόλεων, καθώς και ο περίτεχνος τάφος του, είναι όλα ασφαλή πολύ μακριά από την εστία του πολέμου στη γενέτειρά του.
Ελληνική οικογένεια
Θα ήταν σοβαρή παράλειψη αν δεν έκανα αναφορά στην οικογένεια της συζύγου του Άρχιππου. Γιατί η Πίστη (Βέρα), η μορφωμένη κόρη από εύπορη οικογένεια Ελλήνων της Μαριούπολης που παντρεύτηκε ένα ζωγράφο από φτωχή οικογένεια, έζησε δίπλα του αθόρυβα αλλά πολύ δημιουργικά από την εποχή που ήταν άσημος μέχρι την εποχή που έφτασε στα ανώτατα επίπεδα καλλιτεχνικής αναγνώρισης και ακαδημαϊκής καταξίωσης στη Ρωσία, με τη φήμη του απλωμένη στην Ευρώπη και την Αμερική. Και έφυγε από τη ζωή δέκα χρόνια μετά τον Άρχιππο, στην Πετρούπολη, σε μια πολύ δύσκολη εποχή, το 1920, με φτώχια και λιμό, που η Επανάσταση των Μπολσεβίκων προσπαθούσε να σταθεροποιηθεί υπό το βάρος του εμφυλίου πολέμου με τα τσαρικά στρατεύματα και της αντιμετώπισης της εισβολής στη Ρωσία ευρωπαϊκών, αμερικανικών και ιαπωνικών στρατευμάτων.
Αλλά και γιατί τα μέλη της οικογένειας της Πίστης είχαν παραμείνει στη Μαριούπολη διαπρέποντας στην πνευματική ανάπτυξη της πόλης. Ο αδελφός της Βασίλης πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Δραματικού Θεάτρου της Μαριούπολης και ήταν, από το 1878 (εκατό χρόνια μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή), ο σκηνοθέτης του πρώτου επαγγελματικού θιάσου που δημιουργήθηκε στην πόλη. Ο δεύτερος αδελφός, ο Γιάννης (Ιβάν), σπούδασε οικονομικά, ενώ παράλληλα ασχολήθηκε κι αυτός με το θέατρο, σκηνοθετώντας, παίζοντας και συγγράφοντας θεατρικά έργα. Η οικογένεια του Λεωνίδα Σπιριντόνοβιτς, που ήταν πετυχημένος επιχειρηματίας και είχε μορφώσει τα παιδιά του με την ελευθερία αντί να τον διαδεχτούν στο εμπόριο, να είναι ενεργοί πολίτες στον πνευματικό τομέα, είναι αντιπροσωπευτική των φωτισμένων Ελλήνων της Μαριούπολης που επένδυσαν στα γράμματα και τις τέχνες και συνέβαλαν αφενός στη διατήρηση και αναβάθμιση της ελληνικής παρουσίας στην Αζοφική Θάλασσα και αφετέρου στην ύπαρξη ενός υψηλού επιπέδου πυρήνα καλλιτεχνών, λογοτεχνών, εκπαιδευτικών και στοχαστών στην καρδιά της στέπας, με επίκεντρο μία πόλη παραθαλάσσια, εμπορική, βιομηχανική και αγροτική, πολύ μακριά από την Πετρούπολη και τη Μόσχα, οδικώς 2.000 χιλιόμετρα από τη μία και 1.400 χλμ. από την άλλη.
Η τύχη των έργων
Η Μαριούπολη, στη νεότερη εποχή, τίμησε τον Άρχιππο με την προτομή του στο πιο κεντρικό της σημείο και με το όνομά του δοσμένο σε ένα δρόμο, στο Μουσείο Τέχνης της Μαριούπολης, στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης και Πολιτισμού και σε ένα καλλιτεχνικό σχολείο. Αλλά ο πόλεμος δεν κάνει διακρίσεις. Κι αυτό το τραγικό συμβάν μου προκάλεσε από πολύ νωρίς, από το 2014, μια έντονη ανησυχία, γιατί ένιωθα πού πάει η κατάσταση με την ανάμειξη των Δυτικών και την υπόθαλψη του εντόπιου εθνικισμού.
Εννοείται ότι είχα μια ιδιαίτερη αγωνία και έγνοια για τα καλλιτεχνικά έργα στην πόλη και στα γύρω χωριά που ανήκαν σε Έλληνες της Μαριούπολης. Ιδίως τα καταπληκτικά ψηφιδωτά που είχαν κάνει οι Έλληνες καλλιτέχνες και τα έβρισκες σχεδόν παντού, σε καίρια σημεία. Τα περισσότερα συνδέονταν με τον αντιφασιστικό πόλεμο, αλλά υπήρχαν και άλλα που τα θέματά τους ήταν εμπνευσμένα από τη ζωή στη Μαριούπολη, π.χ. από την εργατιά των πελώριων συγκροτημάτων μεταλλουργίας που δέσποζαν στην πόλη με το μέγεθός τους, με τον τεράστιο αριθμό των εργαζομένων σ’ αυτά, τη ζωτική συνεισφορά τους στην τοπική οικονομία, αλλά και την εκτεταμένη ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλούσαν τα γιγαντιαία φουγάρα τους που ξερνούσαν διοξείδιο του άνθρακα καθ’ όλο το εικοσιτετράωρο 365 μέρες το χρόνο.
Τοίχοι και πύλες εργοστασίων, μουσείων και σχολείων, αίθουσες δημόσιων κτηρίων, σταθμών, νοσοκομείων και χώρων αναψυχής, αλλά και πλατείες, ακόμα και κορυφές λόφων, φιλοξενούσαν αγάλματα και μωσαϊκά σημαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών που ανήκαν στο πιο ενεργό κομμάτι της καλλιτεχνικής ζωής της Αζοφικής Θάλασσας. Και λέω φιλοξενούσαν, γιατί η τύχη των περισσοτέρων δεν είναι ακόμα γνωστή. Και αυτό με απασχολεί πάρα πολύ.
Το να ζητώ σχετικές πληροφορίες από τους δικούς μας που εδώ και μερικούς μήνες δραστηριοποιήθηκαν πάλι για την ανασυγκρότηση του Ελληνισμού της Μαριούπολης, δεν απέδιδε αρχικά. Οι άνθρωποι είχαν άλλες πιεστικές προτεραιότητες, πολλοί δεν είχαν καν σπίτι να μείνουν, συν το γεγονός ότι οι μετακινήσεις μέσα κι έξω από την πόλη ήταν πολύ δύσκολες, έως και επικίνδυνες. Τα αυτοκίνητά τους ήταν κατεστραμμένα και οι συγκοινωνίες, τρένα, τραμ και λεωφορεία, ήταν εκτός κυκλοφορίας. Οπότε δεν ήταν εύκολο να αρχίσουν την καταγραφή αυτού του είδους των απωλειών. Όμως, με την πάροδο του χρόνου, με την επίσπευση της αναζωογόνησης της πόλης από τις αρχές και τον οικοδομικό οργασμό που είναι σε εξέλιξη, οι συγκοινωνίες σταδιακά αποκαθίστανται και οι συμπατριώτες μας κάνουν προσπάθειες για απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτω.
Η περιπέτεια της προτομής
Ανάμεσα στα σπουδαία και αντιπροσωπευτικά σύμβολα του Ελληνισμού, ξεχώριζε η χυτή προτομή του ζωγράφου Άρχιππου Κουιντζή πάνω σε ένα πολύ ψηλό βάθρο, ένα στρογγυλό στύλο που είχε επί τούτου μεταφερθεί από το Ντνιπροπετρόφσκ, σε περίοπτη θέση στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης, στην Ελληνική Πλατεία όπως ονομάστηκε σχετικά πρόσφατα, στη διασταύρωση των λεωφόρων Ειρήνης και Μεταλλουργού. Σημειωτέον ότι η λεωφόρος Ειρήνης λεγόταν λεωφόρος Λένιν μέχρι το 2014 που εγκαταστάθηκε βίαια μια φιλοδυτική εξουσία με όλα τα παρεπόμενα στα οποία συμπεριλαμβάνονται αλλαγές και καταστροφές κάθε συμβόλου, μνημείου, τοπωνύμιου ή έργου τέχνης που θυμίζει, άμεσα ή έμμεσα, Ρωσία!
Επειδή, λοιπόν, η Μαριούπολη έπαθε ανυπολόγιστες ζημιές από τις εχθροπραξίες που κράτησαν πολλές βδομάδες, γιατί όλες οι μάχες έγιναν μέσα στην πόλη στην οποία είχε οχυρωθεί ο στρατός των Ουκρανών, και οι επιπτώσεις σε μνημεία, χώρους πολιτισμού και έργα τέχνης είναι ανατριχιαστικές, η ανησυχία για την προτομή του Κουιντζή ήταν πλήρως δικαιολογημένη καθώς γνώριζα ότι η περιοχή που βρισκόταν είχε σαρωθεί από βλήματα κάθε είδους. Κανείς από τους συνομιλητές μου δεν είχε περάσει από εκείνο το σημείο κι εγώ άρχισα να ψάχνω στα διάφορα ταινιάκια που γυρίζουν κάτοικοι της πόλης χρησιμοποιώντας τα κινητά τους μήπως και εντοπίσω κάτι. Και πράγματι, σε ένα απ’ αυτά τα βίντεο, φευγαλέα, φαινόταν στο βάθος η προτομή και η βάση της, αλλά όχι καθαρά. Τουλάχιστον ήταν στη θέση της. Ευτυχώς, οι φίλοι μου που ενημερώθηκαν, πολύ γρήγορα πήγαν επί τόπου και μου έστειλαν φωτογραφίες από κοντά. Ένα κομμάτι του ώμου με το χέρι που κρατάει ένα πινέλο είχε αποσπαστεί από το θώρακα, ενώ το κεφάλι ήταν σχεδόν ακέραιο με μερικές μόνο τρύπες από σφαίρες στο πίσω μέρος. Οπότε μπορούσε να σωθεί. Μέσα στις επόμενες μέρες, η πληγωμένη προτομή αφαιρέθηκε από το βάθρο της.
Αμέσως, στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης, δημοσιεύτηκαν καυστικά σχόλια με καταγγελίες ότι οι νέες αρχές της πόλης θέλουν να εξαφανίσουν τα στοιχεία που συναποτελούν την ταυτότητα της Μαριούπολης. Ο Γκιενάντι Λουμπενέτς έγραψε ότι «οι κατακτητές γκρέμισαν το μνημείο του παγκοσμίου φήμης καλλιτέχνη». Και το τελευταίο επί ουκρανικής κυριαρχίας Δημοτικό Συμβούλιο, τα μέλη του οποίου έχουν καταφύγει σε άλλη πόλη στην ουκρανική επικράτεια, έβγαλαν σχετική ανακοίνωση στην οποία αναφέρουν ότι «ένα μνημείο του καλλιτέχνη Αρχίπ Κουίντζι διαλύθηκε». Όμως, η φίλη Ν. από την Αθήνα, με καταγωγή από το Ντονμπάς, μπήκε αμέσως στο σάιτ του τωρινού Δήμου Μαριούπολης και ζήτησε πληροφορίες για την τύχη της προτομής. Σχεδόν αμέσως πήρε την απάντηση ότι το γλυπτό ήδη επιδιορθώνεται και θα επιστρέψει στη θέση του μόλις είναι έτοιμο. Την ίδια απάντηση πήρε και η εκπρόσωπος των Ελλήνων του Ντονμπάς που έθεσε το ερώτημα στις αρχές. Οπότε, είμαστε σε αναμονή…
Για την ιστορία, το γλυπτό είναι έργο ενός γλύπτη από το Ντονιέτσκ, του Βασίλι Πετρόβιτς Πολόνικ, θαυμαστή του Κουιντζή, για να τον τιμήσει. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 26 Απριλίου 1984. Μία άλλη προτομή του Κουιντζή υπήρχε στο Μουσείο Τοπικής Ιστορίας στη Μαριούπολη, αλλά ήταν αντίγραφο του γλυπτού που κοσμεί τον τάφο του ζωγράφου (έργο του γλύπτη Β.Α. Μπεκλεμίσεφ) και η τύχη του δεν είναι ακόμα γνωστή γιατί το μουσείο κάηκε, παρ’ όλο που λέγεται ότι είναι από τα διασωθέντα. Όπως ακόμα δεν είναι γνωστό τι απέγιναν τα υπόλοιπα εκθέματα με αναφορά στον Κουιντζή που βρίσκονταν στο Μουσείο Τέχνης που φέρει το όνομά του.
Μουσείο «Αρχίπ Κουίντζι»
Μεγάλη ζημιά έπαθε το κτήριο που στέγαζε το Μουσείο Τέχνης «Αρχίπ Κουίντζι», όχι πολύ μεγάλο, αλλά σημαντικό σε έργα εικαστικών καλλιτεχνών. Η συλλογή του περιλάμβανε 650 πίνακες ζωγραφικής, 150 γλυπτά, 960 έργα γραφικών και άλλα 300 έργα εικαστικών τεχνοτροπιών. Μέρος της συλλογής ήταν και ορισμένα έργα του Κουιντζή («Κόκκινο ηλιοβασίλεμα», «Φθινόπωρο» και «Έλμπρους»), πρωτότυπα και αντίγραφα, καθώς και άλλα προσωπικά του αντικείμενα, χειρόγραφα, φωτογραφίες και έπιπλα, που αποτελούσαν μόνιμη έκθεση σε αίθουσες του πρώτου ορόφου. Το Μουσείο αυτό δημιουργήθηκε το 2010, εκατό χρόνια από τον θάνατο του Έλληνα Μαριουπολίτη ζωγράφου, σε ένα κτήριο αρτ νουβό που χτίστηκε το 1902 μέσα σε ένα μεγάλο κήπο.
Το μεγαλύτερο σε όγκο και πιο ποικίλο σε περιεχόμενο Μουσείο Τοπικής Ιστορίας της Μαριούπολης καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Αν και δεν έχει γίνει γνωστό πόσα αντικείμενα σώθηκαν από τον όλεθρο, το σίγουρο είναι ότι αυτά που χάθηκαν για πάντα ήταν πολύτιμα στοιχεία, ευρήματα και ντοκουμέντα, ανάμεσα τους και εκείνα που συνδέονταν με την ελληνική παρουσία, τον πολιτισμό των Ελλήνων της Μαριούπολης. Πάρα πολλά εκθέματα, ιστορικά, εθνογραφικά, λαογραφικά κ.ά. φαίνεται ότι κάηκαν.
Επειδή δεν έχει υπάρξει κάποια επίσημη ανακοίνωση με ακριβή στοιχεία από τη ρώσικη πλευρά σχετικά με τα φυλασσόμενα αντικείμενα, οι μαρτυρίες παραγόντων των μουσείων, όντας φορτισμένες από πολιτικές σκοπιμότητες, δεν δίνουν μια αξιόπιστη εικόνα της πραγματικής κατάστασης. Οι προσκείμενοι στη ρώσικη πλευρά προς το παρόν επιφυλάσσονται για την τύχη των εκθεμάτων. Αντιθέτως, οι προσκείμενοι στην ουκρανική πλευρά μιλούν για ολική καταστροφή των θησαυρών των μουσείων, ενώ την ίδια ώρα καταγγέλλουν τις ρώσικες αρχές ότι μεταφέρανε τα εκθέματα στο Ντονιέτσκ!
Ο σύμβουλος του πρώην δημάρχου της Μαριούπολης Πιοτρ Αντριούστσενκο έγραψε στο Telegram ότι «οι κατακτητές αφαίρεσαν εντελώς όλα τα πολύτιμα εκθέματα από το Μουσείο Τοπικής Ιστορίας και το Μουσείο Τέχνης». Και κατηγόρησε τη διευθύντρια του Μουσείου Τοπικής Ιστορίας Νατάλια Καπούσνικοβα ότι «γνώριζε τον ακριβή τόπο της μυστικής αποθήκευσης των αριστουργημάτων και προσωπικά παρέδωσε τα πάντα, χέρι με χέρι, στους κατακτητές». Την αποδοκίμασε δε και για το γεγονός ότι η Καπούσνικοβα που ήταν συνεχώς παρούσα και δεν έφυγε από την πόλη, όπως έκαναν οι περισσότεροι αξιωματούχοι και εργαζόμενοι στο μουσείο, δήλωσε δημόσια ότι το Μουσείο Τοπικής Ιστορίας καταστράφηκε από τους μαχητές του Τάγματος Αζόφ! Αυτή η άμεση μαρτυρία-καταγγελία από ένα άτομο με κύρος, κλόνισε, αλλά δεν απέτρεψε την πολεμική της άλλης πλευράς. Επί της ουσίας, ποιος έριξε τη βολή μικρή σημασία έχει ως προς το αποτέλεσμα.
Η πρώην διευθύντρια του Μουσείου Τέχνης Τατιάνα Μπουλί έχει δηλώσει, όπως ανέφερε η Άννα Χαζάροβα στο φιλοουκρανικό «Ελεύθερο Ραδιόφωνο», ότι προσπάθησε μάταια τη μέρα της εισβολής των ρώσικων στρατευμάτων να βρει μέρος ασφαλούς αποθήκευσης των αντικειμένων τέχνης. Πάντως, η Χαζάροβα σημειώνει ότι τελικά, παρ’ όλη την καταστροφή που υπέστη το κτήριο, τα εκθέματα που υπήρχαν εκεί διασώθηκαν. Ενώ η Τ. Μπούλι δηλώνει ότι σημαντικά έργα Ουκρανών ζωγράφων που είχαν σταλεί για φύλαξη στο Μουσείο Τοπικής Ιστορίας κάηκαν όταν ξέσπασε η φωτιά στο κτήριο, ενώ όσα διασώθηκαν μεταφέρθηκαν στο Ντονιέτσκ.
Σ’ αυτές τις αντιφατικές και αντικρουόμενες καταθέσεις, οι επικριτές των ουκρανικών διοικήσεων των μουσείων υποστηρίζουν ότι αυτές όφειλαν να μεταφέρουν έγκαιρα και όχι τόσο καθυστερημένα σε ασφαλή καταφύγια τα εκθέματα των μουσείων, όπως γίνεται σε κάθε περίπτωση πολέμου, μεγάλων εσωτερικών αναταραχών ή αναμενόμενων φυσικών καταστροφών. Αντιθέτως, η διοίκηση είχε προγραμματίσει το άνοιγμα δύο εκθέσεων στο Μουσείο Τέχνης για την επόμενη μέρα της έναρξης των εχθροπραξιών στην πόλη! Έτσι, πολύ αργά πια, πανικόβλητοι οι ιθύνοντες προσπαθούσαν να βρουν τι θα κάνουν με τα εκθέματα, πού και πώς θα τα προστατεύσουν. Κι απ’ ότι φαίνεται πολλά εκθέματα έμειναν στα κτήρια μέχρι την κατάληψη της πόλης από τα ρώσικα στρατεύματα, με μεγάλες πιθανότητες να είχαν υποστεί βαριές βλάβες σε μια πόλη που κατεδαφιζόταν από τα διασταυρούμενα πυρά.
Σήμερα, η Μαριούπολη υφίσταται μια καθολική επιδιόρθωση και αναμόρφωση και αν αυτή η πορεία δεν ανακοπεί από κάτι βίαιο, η εικόνα για τις απώλειες και τις διασώσεις των έργων τέχνης γρήγορα θα ξεκαθαρίσει, γιατί τα κτήρια ξαναχτίζονται και ανακαινίζονται. Το πανεπιστήμιο, τα σχολεία, τα μουσεία, οι βιβλιοθήκες, οι πινακοθήκες, τα θέατρα, τα ωδεία, οι εκκλησίες, οι σύλλογοι, οι αθλητικοί χώροι, όλα είναι σε διαδικασία αποκατάστασης και, μάλιστα, ταχείας. Βέβαια, μένει να δούμε τι έχει διασωθεί από το περιεχόμενο που θα επανατοποθετηθεί στα κτήρια, γιατί αυτό είναι το πιο σημαντικό. Πόσα και ποια βιβλία και χειρόγραφα, πόσοι και ποιοι πίνακες ζωγραφικής, πόσες και ποιες εικόνες και τοιχογραφίες στις εκκλησίες, πόσα και ποια μωσαϊκά, πόσα και ποια αγάλματα. Και όχι μόνο στη Μαριούπολη. Για παράδειγμα, σε πολλά ελληνικά χωριά υπήρχαν αξιοθαύμαστα λαογραφικά μουσεία και βιβλιοθήκες σε πολιτιστικά κέντρα και σχολεία, μνημεία και αγάλματα στις πλατείες και κτήρια με ιστορία. Η καταγραφή και αποτύπωση όλων αυτών των στοιχείων θα μας δείξει τι υπήρχε και τι σώθηκε. Και πώς η ιστορία θα συνεχιστεί με τόσα τραύματα, απώλειες και ακρωτηριασμούς.
Συνεχίζεται
