Κάθε φορά που γίνεται μια εκδήλωση για την επανάσταση στη Ρωσία ή για τον Λένιν, οι ομιλητές περιορίζονται στα καθαρά πολιτικά γεγονότα. Όμως, η επανάσταση δεν είχε μόνο σοβιέτ, απεργίες, συγκρούσεις με τις δυνάμεις της αντεπανάστασης, ανταρσίες στο στρατό και το ναυτικό και διαδηλώσεις. Είχε και σημαντικότατη πολιτιστική διάσταση, η οποία εξελισσόταν από την πρώτη στιγμή, ενώ η κατάσταση ήταν ακόμα ρευστή και η χώρα ολόκληρη αιμορραγούσε.
Γιατί η επανάσταση, το 1917, δεν τελείωσε με την κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων στην Πετρούπολη. Τουλάχιστον μέχρι το 1922, στις αχανείς περιοχές της Ρωσίας, διεξαγόταν πολύ σκληρός πόλεμος κατά εισβολέων και αντεπαναστατών. Τα τελευταία προπύργια του Λευκού Στρατού έπεσαν το 1923, και οι Γιαπωνέζοι αποσύρθηκαν από τις κτήσεις τους στην Καμτσάτκα και στο νησί Σαχαλίνη το 1925. Οι νεκροί ήταν εκατομμύρια και η έκβαση του αγώνα αβέβαιη.
Το επαναστατικό κίνημα των Μπολσεβίκων προσπαθούσε, εν καιρώ πολέμου, να διαμορφώσει ένα νέου τύπου κράτος, με νέες δομές και νέους ριζοσπαστικούς θεσμούς σε μια διαλυμένη χώρα. Από τα καταπληκτικά ντοκιμαντέρ της εποχής αντιλαμβάνεται κανείς όχι μόνο τις συνέπειες των πολύχρονων και πολύμορφων πολέμων, αλλά και το βαθμό των ανισοτήτων και της καθυστέρησης που μάστιζαν τη Ρωσία. Βλέποντας την καταπληκτική ταινία του Πουντόφκιν, Η Θύελλα της Ασίας, αναρωτιέσαι πώς θα μπορούσε αυτή η κοινωνία των εκατοντάδων εθνικών ομάδων, φυλών, γλωσσών, θρησκευμάτων και κουλτούρας να αλλάξει, κοινωνικά και πολιτιστικά, να μπει με άλλα δεδομένα στην εποχή της νεωτερικότητας χωρίς να ισοπεδωθεί. Με ποιο σχέδιο, με ποιο πρόγραμμα, με ποιους συντελεστές;
Και όμως. Οι καλλιτεχνικές δυνάμεις της επανάστασης ήταν ισάξιες των πολιτικών και στρατιωτικών. Και ξεκίνησαν, πριν ακόμα καταλαγιάσουν τα πράγματα, να δημιουργούν ένα πρωτοφανές σε όγκο και ποιότητα κίνημα πολιτισμού, που δεν είχε όρια αισθητικά, πολιτικά και γεωγραφικά. Με καινοτομίες και πειραματισμούς σε όλους τους τομείς. Εκπαίδευση, τέχνες, θρησκεία, ήθη και έθιμα αναπλάθονταν και αναμορφώνονταν εκ βάθρων.
Η μεγαλύτερη έμφαση δόθηκε αμέσως στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Χωρίς να απαγορευτεί η θρησκεία, περιορίστηκε ο ρόλος του θρησκευτικού κατεστημένου, όχι μόνο της ορθόδοξης εκκλησίας, που ήταν πανίσχυρο στήριγμα της αυτοκρατορικής εξουσίας, αλλά και των άλλων δογμάτων. Η επανάσταση μετέφερε το κέντρο βάρους από την εκκλησία, τη συναγωγή, το βουδιστικό ναό και το τζαμί στο σχολείο. Αυτή ήταν μία από τις μεγαλύτερες πολιτιστικές επαναστάσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Το κράτος φορέας προοδευτικών αλλαγών
Ταυτόχρονα, άλλαζε ριζικά η θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στην ταινία Τρία Τραγούδια για τον Λένιν, ο Τζίγκα Βερτόφ απεικονίζει την πάλη ενάντια στον αναλφαβητισμό, δείχνοντας νεαρές αγρότισσες στα χωριά της στέπας που διαβάζουν βιβλία και πρωτοεμφανίζονται ισότιμα στο δημόσιο βίο. Αυτή είναι μία άλλη σπουδαία πτυχή της επανάστασης στη Ρωσία. Σε καμία χώρα της Δύσης οι γυναίκες δεν απέκτησαν χωρίς μακροχρόνιους αγώνες τα δικαιώματα και την ισότητα που είχαν οι γυναίκες στη Σοβιετική Ένωση, από τα πρώτα βήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Στη Δύση, όλα επιτεύχθηκαν με αγώνες κόντρα στο κράτος. Στη Σοβιετική Ένωση, το κράτος έφερνε τις προοδευτικές αλλαγές, ακόμα κι όταν δυστροπούσαν οι τοπικές εξουσίες. Η Δύση ακολουθούσε με δυσφορία. Μέσα σε λίγα χρόνια, στη Σοβιετική Ένωση, η νέα γυναίκα δεν είχε καμία σχέση με την παλιά γυναίκα της ρωσικής αυτοκρατορίας, όπως δεν είχε και ο νέος άντρας.
Η Ρωσία έπαψε να είναι ιμπεριαλιστική χώραπου ζούσε διεξάγοντας συνεχώς πολέμους με την οθωμανική αυτοκρατορία, τους Γιαπωνέζους και τους Ευρωπαίους. Ο Ναπολέων με το στρατό του είχε φτάσει μέχρι τα περίχωρα της Μόσχας. Οι Μπολσεβίκοι αποδέσμευσαν αμέσως τη Ρωσία από το σφαγείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εδραίωσαν μια σταθερή ειρήνη, που διακόπηκε βίαια μόνο από την απρόκλητη επίθεση του ιμπεριαλιστικού άξονα Γερμανίας-Ιαπωνίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Για τους Μπολσεβίκους, η ανατροπή του καπιταλιστικού καθεστώτος συνδεόταν με την ειρήνη. Και, προκειμένου να σταματήσει η φοβερή ανθρωποσφαγή και να μπει μπροστά η σοσιαλιστική ανοικοδόμηση, οι Μπολσεβίκοι έκαναν σοβαρές παραχωρήσεις στους Γερμανούς για να υπογραφεί η συμφωνία ειρήνης του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Η επανάσταση είχε πολλά μέτωπα ταυτόχρονα. Ειρήνη, ανατροπή του καπιταλιστικού και ημιφεουδαρχικού συστήματος, αντιμετώπιση των εισβολέων από την Οδησσό ώς το Βλαδιβοστόκ, εσωτερική συνοχή και ομόνοια, αναδιανομή του πλούτου, καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, εξηλεκτρισμός και εκβιομηχάνιση, εξίσωση αντρών και γυναικών, εδαφική ακεραιότητα, ενιαία υπερεθνική πολιτική και πολιτιστική επανάσταση. Δεν είναι και λίγα για να συμβαίνουν όλα μαζί σε μια αχανή έκταση, εντελώς ανισόρροπα αναπτυγμένη, κατεστραμμένη από τους συνεχείς πολέμους και σακατεμένη απ’ τη φτώχεια και την αγραμματοσύνη.
Μέσα σ’ αυτές τις απερίγραπτα τραγικές συνθήκες, η πολιτιστική επανάσταση φαντάζει ως μια μεγάλη πολυτέλεια. Οι φαντάροι, καταταλαιπωρημένοι και εξασθενημένοι, εξακολουθούσαν να πολεμούν στα χαρακώματα. Το νέο κράτος ήταν στα σπάργανα.
Οι πόλεμοι κατά των εισβολέων και οι εμφύλιοι μαίνονταν στις πιο αναπτυγμένες περιοχές και τις ζωτικές εξόδους προς τη θάλασσα, στην Κριμαία, στον Αρχάγγελο, στο Βλαδιβοστόκ. Η ομαλή παραγωγή και διακίνηση τροφίμων που είχε ανατραπεί από τις μέρες του Παγκόσμιου Πολέμου, αφού τα στρατεύματα απορροφούσαν τα διαθέσιμα προϊόντα, χειροτέρευε από τις μεγάλες ξηρασίες. Πείνα. Αποσχιστικά-αυτονομιστικά κινήματα. Και, γενικά, μια πελώρια αβεβαιότητα στους λαούς για το πού βρίσκονται και πού πάνε τα πράγματα, τι θα γίνει, ποια θα είναι η κατάληξη.
Με αυτά τα δεδομένα, η επανάσταση ήταν όχι μόνο κοινωνικά απελευθερωτική, αντιπολεμική και οικονομικά εξισωτική, αλλά και πολιτιστική. Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι έπρεπε να ενημερωθούν, να επιμορφωθούν, να εκφραστούν και να συνεργήσουν στη νίκη της επανάστασης και τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.
Το μάτι της επανάστασης
Εξαρχής, στα χρόνια του Λένιν στην εξουσία, δόθηκε πολύ μεγάλη σημασία στον κινηματογράφο. Εκτός από τις σπουδαίες ταινίες που γυρίστηκαν στις πλατείες, τα πλοία, τα πεδία των μαχών και τα πλατό, έγιναν μεγάλοι πειραματισμοί και καθιερώθηκαν πρωτοφανείς καινοτομίες, όπως το «Αγκιτπόγιεζντ» (τρένο διαφώτισης, Agit-train στα αγγλικά) και το αντίστοιχο «Αγκιτπαραχόντ» (πλοίο διαφώτισης).
Σε κάθε τρένο ή πλοίο, υπήρχε αίθουσα προβολής και παραστάσεων, εργαστήρι επεξεργασίας φιλμ, στούντιο μοντάζ, τυπογραφικό μηχάνημα και χώρος διαμονής των μελών της καλλιτεχνικής ομάδας στην οποία συμμετείχαν οπερατέρ, σκηνοθέτης, μοντέρ, τεχνικός, βοηθός και θεατρική ομάδα. Τα βαγόνια εξωτερικά ήταν ζωγραφισμένα με συνθήματα και σκηνές από την επανάσταση και την ανοικοδόμηση.
Το τρένο, συνήθως, πήγαινε σε περιοχές που εκτελούνταν μεγάλα έργα και περιοχές που διεξάγονταν μεγάλες μάχες. Το πρώτο απ’ αυτά πήγε στο ανατολικό μέτωπο όπου διεξάγονταν σκληρές μάχες με τους «Λευκούς». Άλλα τρένα πήγαν στα πελώρια εργοτάξια, όπως του Μαγκνιταγκόρσκ, όπου κατασκευαζόταν το μεγαλύτερο μεταλλουργικό συγκρότημα του κόσμου και του ποταμού Δνείπερου, όπου χτιζόταν το υδροηλεκτρικό φράγμα που θα έδινε ρεύμα σε όλη την Ουκρανία.
Τα συνεργεία απαθανάτιζαν, επί μακρόν, τα πραγματικά γεγονότα, επεξεργάζονταν το υλικό από τα γυρίσματα επιτόπου και πρόβαλαν τα φιλμ στους πρωταγωνιστές των ταινιών εργάτες και μηχανικούς, στα εργοτάξια, στις πόλεις και τα χωριά. Παράλληλα, έγραφαν, τύπωναν και κυκλοφορούσαν ενημερωτικά φυλλάδια και φωτογραφίες για το λαό.
Οι αποστολές αυτές συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια, καταγράφοντας και προβάλλοντας την αντίσταση στους αντιδραστικούς και εισβολείς και τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης σε όλη τη Σοβιετική Ένωση. Έτσι, συγκεντρώθηκε ένα πλούσιο υλικό, εκατομμύρια μέτρα φιλμ, το οποίο έχει ιστορική και καλλιτεχνική αξία, γιατί προέρχεται από πρωτοπόρους της κινηματογραφικής τέχνης, σκηνοθέτες, οπερατέρ και μοντέρ παγκόσμιας εμβέλειας, όπως οι αδελφοί Κάουφμαν, ο Ρομάν Κάρμεν κ.ά.
Οι ταινίες αυτές δεν είναι τυπικά «επίκαιρα». Ούτε τα έντυπα είναι κοινά προπαγανδιστικά φυλλάδια. Ανάλογα με τη σκηνοθετική ματιά, πέρα από τον εκθειασμό των επιτυχιών, εμπεριέχουν και σχολιασμούς για καθυστερήσεις και κακοτεχνίες στα έργα, μελετούν τους χαρακτήρες των προσώπων που πρωταγωνιστούν στην ανοικοδόμηση, σατιρίζουν τους ιθύνοντες και εμψυχώνουν τους εργαζόμενους.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, αργότερα, ορισμένοι δημιουργοί επικρίθηκαν για την άσκηση αυτής της ελευθερίας που είχαν στα χρόνια του Λένιν και σε όλη την πρώτη μετεπαναστατική δεκαετία κατά την οποία αναπτύχθηκε μία δυναμική άμιλλα ανάμεσα στους δημιουργούς, που συνεργάζονταν αλλά και διαφωνούσαν. Ανάμεσα στους κολοσσούς της κινηματογραφικής τέχνης, Κουλεσόφ, Αϊζενστάιν, Βερτόφ, Πουντόφκιν, Ντοβζένκο και άλλους, εκδηλώθηκαν σοβαρές διαφωνίες για το αν θα χρησιμοποιούν ηθοποιούς ή μόνο πολίτες εν δράσει, αν τα έργα θα έχουν υπόθεση ή θα αποτελούν αυθόρμητη καταγραφή των γεγονότων, αν θα διεγείρουν συναισθηματικά και πολιτικά τον θεατή επικεντρώνοντας σε ορισμένα σημεία της δράσης ή επιδιώκοντας την απόλυτη αντικειμενικότητα κ.λπ. Κεντρικά εργαλεία, πριν ακόμα συμβάλλουν με τις εκπληκτικές μουσικές τους ο Σοστακόβιτς, ο Προκόφιεφ κ.ά., ήταν η κινηματογραφική μηχανή που, όπως πίστευε ο Βερτόφ, βλέπει καλύτερα από το μάτι και το μοντάζ με το οποίο χάρη στους σοβιετικούς κινηματογραφιστές ανοίχτηκαν μεγάλες λεωφόροι στην κινηματογραφική τέχνη, διεθνώς.
Στο επίκεντρο και ο πολιτισμός
Ο Λένιν ήξερε ότι, για να πετύχει η επανάσταση, έπρεπε να δοθεί μεγάλη έμφαση στον πολιτισμό. Από τους πολίτες, τους φορείς, το κράτος.
Πρωτοστατούσαν καλλιτέχνες και πνευματικοί άνθρωποι εν γένει, συγγραφείς, ποιητές, μουσικοί, σκηνοθέτες, γλύπτες, φωτογράφοι, αρχιτέκτονες, δάσκαλοι κ.λπ., όπως ο Αϊζενστάιν, ο Μέγιερχολντ, ο Γκόρκι, ο Σαγκάλ, ο Βερτόφ και πολλοί άλλοι. Μάλιστα, προστρέξανε και πολλοί ξένοι για να συνεισφέρουν στην αλλαγή της κοινωνίας και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, όπως ο συγγραφέας Τζον Ριντ και οι αρχιτέκτονες του Μπαουχάους, που είχαν ήδη δεχτεί στο δικό τους κίνημα, στη Γερμανία, την επιρροή του Καντίνσκι. Η οργανωμένη συλλογική δράση στους τομείς της παιδείας και του πολιτισμού από το νεοσύστατο επαναστατικό κράτος και ομάδες διανοουμένων ήταν σε άνθηση. Σχολεία σε όλη τη χώρα, ιδρύματα, φορείς, κινήματα πολιτισμού και θεσμοί. Το καλλιτεχνικό κίνημα Προλετκούλτ με τον Μαγιακόφσκι και άλλους λαμπρούς δημιουργούς, το Αριστερό Μέτωπο Τέχνης, το Μουσείο Νέας Δυτικής Τέχνης, που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Λένιν στη Μόσχα, η εθνικοποίηση ιδιωτικών συλλογών, για να μη φυγαδευτούν τα έργα στο εξωτερικό, το Narkompros στον τομέα της παιδείας με τον Λουνατσάρσκι επικεφαλής, η νομιμοποίηση των αμβλώσεων, η απλοποίηση του διαζυγίου, η αρχιτεκτονική των κοινών χώρων και πολλά άλλα μεταμόρφωναν ραγδαία την κοινωνία. Ακόμα και τα ρούχα των εργατών σχεδιάζονταν από κονστρουκτιβιστές καλλιτέχνες, όπως και τα έπιπλα, οι συσκευασίες των προϊόντων κ.λπ. Παντού καινοτομίες, αν και ο Λένιν τόνιζε ότι δεν πρέπει ούτε να καταστραφεί ούτε να αγνοηθεί ό,τι καλό άφησε η αστική τάξη, όπως διατυμπάνιζε, μεταξύ άλλων, ο Μαγιακόφσκι το 1917 («Πετάξτε από το πλοίο της νεωτερικότητας τον Πούσκιν, τον Ντοστογιέφσκι, τον Τολστόι και τους λοιπούς…»). Οι πλατιές συζητήσεις και διαφωνίες, π.χ. ανάμεσα στους κλασικούς και τους φουτουριστές που εκθείαζαν την τεχνολογία, τροφοδοτούσαν τη δημιουργία, τουλάχιστον ώς το τέλος της δεκαετίας του 1920.
Μια κοσμογονία πολιτισμού, που περιλάμβανε όχι μόνο χιλιάδες καινούργια σχολεία, θέατρα, σχολές χορού, ταινίες, εκδόσεις βιβλίων, ζωγραφικά έργα και αφίσες, αλλά και βαθιές κοινωνικές αλλαγές στα ήθη και τα έθιμα, που συνδέονταν με τις άνισες ανθρώπινες σχέσεις, την υποτέλεια στους ξένους και ισχυρούς, την καθυστέρηση και την αδικία. Παρ’ όλο που η δουλεία είχε επισήμως καταργηθεί, οι ακτήμονες αγρότες παρέμεναν δουλοπάροικοι στην υπηρεσία του τσαρισμού, των μεγάλων γαιοκτημόνων, της εκκλησίας και του αναπτυσσόμενου χρηματιστικού κεφαλαίου, που στρατολογούσε τους φτωχούς για να διεξάγει πολέμους και να πλουτίζει από την πολεμική βιομηχανία. Η επανάσταση στη Ρωσία δεν έγινε μόνο με φλογερούς λόγους, απεργίες και όπλα. Έγινε και με πινέλα και πένες και διαβήτες. Και με σταυρούς, από ένα σημαντικό κομμάτι του Κλήρου, που συντάχθηκε με τη λαϊκή επανάσταση. Ειδικά από το 1917 έως το 1924, τη χρονιά που ο Λένιν έφυγε πρόωρα απ’ τη ζωή, έχοντας γλιτώσει από μία απόπειρα δολοφονίας, η επανάσταση ήταν πολυμορφική και πολυδιάστατη, πολύ μπροστά από την εποχή της.
Γι’ αυτό, τα διδάγματά της για το μέλλον της ανθρωπότητας είναι πολύτιμα, έστω κι αν δεν ολοκληρώθηκε. Ο πολιτισμός προχωράει με βήματα μπρος και πίσω. Εμπλουτίζει, όμως, κάθε φορά την ανθρώπινη γνώση και εμπειρία με νέα στοιχεία. Αρκεί οι κληρονόμοι της γνώσης και των εμπειριών να βγάζουν τα σωστά συμπεράσματα και να προσθέτουν το δικό τους λιθαράκι.
