Ο Κώστας Κουτσουρέλης με το βιβλίο «Ίκαροι – Ο φτερωτός ήρωας και τα πρόσωπά του μέσα στον χρόνο» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σμίλη, μας προσφέρει ένα πολύτιμο οδηγό για να αναστοχαστούμε όχι μόνο πάνω στον μύθο του Ικάρου, αλλά και σε όσα πρεσβεύει και στις οπτικές που αλλάζουν ανάλογα με την εποχή.
Ανθολογούνται ποιήματα, παρουσιάζονται ζωγραφικοί πίνακες και κυρίως μέσα από τα πολύ σημαντικά προλεγόμενα του βιβλίου ο αναγνώστης οδηγείται σε νέους δρόμους.
Ακόμη υπάρχει κι ένας στοχασμός πάνω στην επιστήμη. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει –μεταξύ άλλων– και τα λόγια του Μπέρτραντ Ράσελ: «Δεν μπορώ παρά να φοβάμαι ότι η επιστήμη θα χρησιμοποιηθεί για την προώθηση της ισχύος των κυρίαρχων ομάδων και όχι για να κάνει ευτυχείς τους ανθρώπους» (Icarus or The Future of Science, 1924)
Επιστήμη, φιλοσοφία, στάσεις ζωής. Ένα πραγματικό πανόραμα λόγου και εικόνας σε ένα μοναδικό βιβλίο…
Όπως ο Ίκαρος την ώρα της Πτώσεως, την κρίσιμη στιγμή είμαστε μόνοι, έρμαιο της ειμαρμένης
Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε να ασχοληθείτε με τον μύθο του Ικάρου και τον τρόπο που τον αντιμετώπισε η ποίηση και η ζωγραφική;
Καμιά δεκαπενταριά χρόνια πίσω, έτυχε να μεταφράσω τρία ποιήματα σχετικά, για ένα αφιέρωμα του περιοδικού Πλανόδιον στην εντελώς πρόσφατη τότε γερμανική ποίηση, εκείνην των δύο πρώτων δεκαετιών μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Μου έκανε τότε εντύπωση θυμάμαι η δημοτικότητα του ικάριου μύθου και η χρήση του ως μίτου καθοδηγητικού για τον λαβύρινθο της ζώσας ιστορίας. Ήξερα βεβαίως το διάσημο, και εδώ σε μας, ποίημα του Ώντεν, που επίσης πρωτομετέφρασα τότε. Αυτή ήταν η πρώτη μαγιά. Τα χρόνια που ακολούθησαν, διαπιστώνοντας πλέον ότι πρόκειται για έναν από τους πλέον κομβικούς αρχαίους μύθους, μετέφρασα και άλλα ομόθεμα ποιήματα, από τον Οβίδιο ώς τον Ρονσάρ και από τον Ντ’ Αννούντσιο ώς τις μέρες μας. Όταν ο αριθμός τους και η αντιπροσωπευτικότητά τους μου φάνηκε επαρκής (η ανθολογία φιλοξενεί 24 συνολικά ποιήματα από 9 διαφορετικές γλώσσες, ανάμεσά τους και τρία ελληνικά ποιήματα, των Κάλβου, Σικελιανού και Σεφέρη) έκρινα ότι το όλο εγχείρημα ήταν ώριμο προς έκδοση. Τα 15 εικαστικά έργα που κοσμούν το βιβλίο, είναι ένα μικρό διαχρονικό μουσείο ενδεικτικό για την ακτινοβολία του ικάριου μύθου στην τέχνη όλων των εποχών, από την αρχαιότητα ώς τους καιρούς μας. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται πίνακες και γλυπτά των Ρούμπενς, Βαν Ντάυκ, Κανόβα, Ροντέν, Ματίς, Σαγκάλ και άλλων. Θα ήταν παράλειψή μου αν δεν σημείωνα την ξεχωριστή τυποτεχνική φροντίδα του τόμου από τη μεριά των εκδόσεων Σμίλη που τα αναδεικνύει κατά τον καλύτερο τρόπο.
Ο τρόπος που αντιμετωπίστηκε ο μύθος του Ικάρου αντανακλά και τις κοινωνικές αλλαγές που υπήρξαν στο πέρασμα των αιώνων. Τι διαφοροποιεί τη σύγχρονη εποχή;
Όπως σημειώνω στο εισαγωγικό δοκίμιο του τόμου, η Αρχαιότητα είδε στον Ίκαρο τον υβριστή, τον άμυαλο νεαρό που αποτυγχάνει να ακολουθήσει τη μέση οδό, να ισορροπήσει ανάμεσα στους πόθους και τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης, και γι’ αυτό καταποντίζεται. Οι Νέοι Χρόνοι αντίθετα, ιδίως μετά τον Διαφωτισμό, εξαρχής αρνούνται την έννοια του μέτρου και της αποχής από τα άκρα. Η υπέρβαση είναι το δικό τους ζητούμενο, η τόλμη ανεξαρτήτως κόστους, η αψήφηση κάθε είδους ορίων. Γι’ αυτό και βλέπουμε ποιητές όπως ο Μπωντλαίρ ή η Σέξτον να ηρωοποιούν τον Ίκαρο. Ό,τι για τον Αρχαίο είναι ύβρις, για τον Νεωτερικό άνθρωπο είναι αρετή. Με αυτήν την έννοια οι λογοτεχνικές μεταμορφώσεις του Ικάρου ανά τους αιώνες είναι τεκμήριο μιας κοσμοϊστορικής μετάβασης, του περάσματος από την τραγική Αρχαιότητα στην μεσσιανική Νεωτερικότητα.
Ποια ήταν τα βασικά κριτήρια για τις επιλογές των έργων που περιλαμβάνονται στον τόμο;
Έργα ποιητικά και εικαστικά που πραγματεύονται τον ικάριο μύθο έχουμε πάμπολλα τις τελευταίες δυόμισι χιλιετίες. Ποσοτικά όμως πληθαίνουν ιδιαίτερα από την Αναγέννηση και μετά, σημάδι κι αυτό της ιδεολογικής ανατίμησης του ήρωα στα μάτια του νεωτερικού ανθρώπου. Εκτός από το αυτονόητο κριτήριο της ποιότητας κάθε επιμέρους ποιήματος και πίνακα ή γλυπτού, γνώμονάς μου βασικός στη σύνθεση του τόμου υπήρξε η σημασία του εκάστοτε δημιουργού και η αντιπροσωπευτικότητά του μέσα στο συνεχές του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι το βιβλίο περιλαμβάνει δείγματα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά από την Αρχαιότητα, την Αναγέννηση, το μπαρόκ, τον κλασσικισμό, τον συμβολισμό, τους ποικίλους μοντερνισμούς, φτάνοντας σχεδόν ώς τις μέρες μας, το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα.
Ποιοι από τους ποιητές και τους ζωγράφους έδωσαν την εικόνα του μύθου που σας εκφράζει περισσότερο;
Η δική μου ματιά στον ικάριο μύθο και τον πρωταγωνιστή του αποτυπώνεται κυρίως στα Επιλεγόμενα, που τιτλοφορούνται «Καντάτα για έναν μύθο», και περιέχουν ένα εκτενές δικό μου ποίημα πάνω στο θέμα. Από τους ποιητές του τόμου, προσωπικά αγαπώ ιδιαίτερα αυτούς που πραγματεύτηκαν τον μύθο με διάθεση σατιρική, όπως ο Λούις δε Γκόνγκορα και ο Τέοντορ Φοντάνε. Το χιούμορ έχει το μεγάλο προσόν να σχετικεύει τα ανθρώπινα, και με τον τρόπο αυτό να τα φέρνει στις σωστές τους διαστάσεις. Από τα εικαστικά έργα της ανθολογίας, με συγκινεί ιδιαίτερα ένα ανάγλυφο της όψιμης Αρχαιότητας, έργο του 2ου αιώνα μ.Χ., που εκτίθεται στη Villa Albani της Ρώμης. Απεικονίζει τον Δαίδαλο και τον γιο του όχι κατά την πτώση του δεύτερου, αλλά στο στάδιο της προπαρασκευής, πριν από το μοιραίο τους εγχείρημα.
Γιατί το έργο του Πίτερ Μπρέχελ «Τοπίο με πτώση Ίκαρου» είχε τόσο σημαντικό αντίκτυπο στους ποιητές;
Πράγματι, το διάσημο έργο του Κατωχωρίτη ζωγράφου αμέσως ή εμμέσως ενέπνευσε πολυάριθμους ποιητές. Ο Ουίσταν Χ. Ώντεν, ο Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς, ο Γκόττφρηντ Μπεν, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Ζμπίγκνιεφ Χάρμπερτ είναι μερικοί από αυτούς. Ο λόγος έγκειται βεβαίως στο συνταρακτικό μήνυμα του πίνακα: για την ατομική μοίρα του καθενός, ο κόσμος αδιαφορεί. Την ώρα που ο Ίκαρος καταποντίζεται ανεπιστρεπτί, ο Μπρέχελ δείχνει τη φύση τριγύρω του να θάλλει, τη βλάστηση να οργιάζει, τους ανθρώπους να επιδίδονται απερίσπαστοι στα επιούσια έργα τους. Ούτε η Φύση ούτε η Πρόνοια ανακατεύονται στα ανθρώπινα. Τη μοίρα του καθένας μας, δίκαιη ή άδικη, καλείται να τη σηκώσει αβοήθητος. Όπως ο Ίκαρος την ώρα της Πτώσεως, την κρίσιμη στιγμή είμαστε μόνοι, έρμαιο της ειμαρμένης.
