Ανάμεσα στην ταινία Man at sea (2011 / Κωνσταντίνος Γιάνναρης) και μια μυθοπλαστική εκδοχή του ντοκιμαντέρ Φωτιά στη θάλασσα (2016 / Τζιανφράνκο Ρόζι), η ταινία Styx, του 49χρονου Αυστριακού Βόλφγκαν Φίσερ, έχει πρωταγωνίστρια μια 45άρα γιατρό ασθενοφόρου, την Ρίκε (Σουζάνε Βόλφ), που αποφασίζει να κάνει ένα μακρύ ταξίδι μόνη, με το ιστιοπλοϊκό της, από το Γιβραλτάρ προς τις δυτικές ακτές της Αφρικής. Στα μέσα της διαδρομής, έρχεται αντιμέτωπη με την τραγωδία ενός μικρού αλιευτικού, γεμάτου αφρικανούς μετανάστες, που βυθίζεται. Καλεί αμέσως σε βοήθεια, αλλά επί ώρες τίποτα δεν φαίνεται στον ορίζοντα, ενώ οι ναυαγοί εξακολουθούν να πηδούν στη θάλασσα, εν μέσω ουρλιαχτών, σε αντίθεση με τα αρχικά πλάνα ενός αυτοκινητιστικού δυστυχήματος στην πόλη της, όπου καταφθάνουν αμέσως περιπολικά, πυροσβεστικά και ασθενοφόρα, με την ίδια τη γιατρό να τρέχει προς τον χτυπημένο οδηγό.
Ο περίκλειστος χώρος του δυστυχήματος, από σταθερό πλάνο κάτοψης, αποτυπώνει τη θεσμοθετημένη άμεση επέμβαση της πολιτείας, σε περίπτωση κινδύνου μιας ζωής, σε αντιδιαστολή με την απαξία της ζωής των μεταναστών που θαλασσοπνίγονται.
Οι βιτρίνες ακριβών καταστημάτων φαίνονται εν κινήσει, μέσα από το παραλληλόγραμμο παράθυρο του ασθενοφόρου, ανακαλώντας το καδράρισμα πλάνων από τους επίσης παραλληλόγραμμους υαλοπίνακες του γιοτ της Ρίκε, απ’ όπου αντικρίζει την τραγωδία των μεταναστών. Όταν πλησιάζει για να περισυλλέξει ένα αγόρι, οι φωνές βοήθειας εντείνονται, αλλά ο τρίτος κόσμος διαφαίνεται ως σκιά στο βάθος του οπτικού πεδίου, ανετάριστος, όπως στο Γιο του Σαούλ (2015 / Λάσλο Νέμες).
Θηλυκή εκδοχή ενός Οδυσσέα, η πρωταγωνίστρια εμφανίζεται σε μια σπάνια απεικόνιση ευφυούς γυναικείου ρόλου δράσης στο σινεμά, που δεν αναλώνεται στη θηλυκή σαγήνη. Σε αντίθεση με την υπερφυσική σβελτάδα της Λάρα Κρόφτ στο Τομπ Ράιντερ, η Ρίκε παρουσιάζεται γεμάτη πρακτικές γνώσεις ναυσιπλοΐας όσο και ιατρικής, όταν εξαρχής επί τω έργω, επιχειρεί να απεγκλωβίσει τον λιπόθυμο οδηγό με προσεκτικές και ψύχραιμες κινήσεις όπως αργότερα και το σχεδόν άψυχο αγόρι.
Απόλυτη ενσάρκωση μέτρου και αρμονίας, η δυναμική πρωταγωνίστρια ελέγχει κάθε ζυγιασμένη της κίνηση, χρονομετρώντας στην εντέλεια την κοπιαστική ρουτίνα, ενώ καταφέρνει να τιθασεύσει ακόμα και το χρόνο που περνά από πάνω της, διατηρώντας την αθλητική της κράση.
Ο κόσμος της, κόσμος μελέτης και μοναστικής σχεδόν απομόνωσης, καταγράφεται μέσα από αρκετά κοντινά πλάνα που εστιάζουν στις γεμάτες αποφασιστικότητα κινήσεις της, προδίδοντας πολύχρονη εμπειρία, ειδικά στα κοντινά πλάνα της καταιγίδας, με την εναλλαγή ανταριασμένης θάλασσας και της φιγούρας της, που παρασέρνεται από τον άνεμο που λυσσομανάει, πασχίζοντας να μαζέψει τα πανιά και να χειριστεί το πηδάλιο.
Η καταγραφή σκληρής χειρωνακτικής εργασίας, μέσα από κοντινά, ανακαλεί τα ανθρωποκεντρικά ντοκιμαντέρ του Ολλανδού Γιόρις Ίβενς, ενώ η ανάδειξη της γυναικείας φυσικής δύναμης της ηρωίδας σπάει τα στερεότυπα αντίστοιχων ρόλων, που συνήθως διανέμονται σε άντρες, όπως στον 76χρονο Ρόμπερτ Ρέντφορντ, στη συναρπαστική ταινία επιβίωσης Όλα Χάθηκαν (2013) του Τζ.Σ. Τσάντορ.
Θαυμάστρια των επιτευγμάτων της επιστήμης, η ηρωίδα μελετά τις θεωρίες του Άγγλου βιολόγου Κάρολου Δαρβίνου (1809-1882), υποστηρικτή της κοινής καταγωγής των ειδών και θεμελιωτή του μηχανισμού της φυσικής επιλογής στην εξέλιξη, όπου επικρατούν οι γενετικά ισχυρότεροι, σοβαρό χτύπημα στις ιδέες της θεϊκής προέλευσης που κυριαρχούσε ως τον 19ο αιώνα. Καθόλου τυχαία, η Ρίκε δίνει στο ιστιοφόρο της το όνομα του συνεργάτη του Δαρβίνου Έιζα Γκρέυ, Αμερικανού βοτανολόγου και φυσιοδίφη, όνομα που ακούγεται πλειστάκις στην ταινία, στις αλλεπάλληλες απεγνωσμένες εκκλήσεις της γιατρού στον ασύρματο.
Τόσο ο Γκρέυ όσο και ο Δαρβίνος φημίζονταν για τα μακρινά τους ταξίδια σε εξωτικές περιοχές προκειμένου να τεκμηριώσουν τις επιστημονικές τους θεωρίες, όπως το ταξίδι που οραματίστηκε και η Ρίκε, με προορισμό τον τεχνητό παράδεισο του ηφαιστειογενούς νησιού της Ανάληψης, στον Ατλαντικό, προϊόν οικολογικού πειράματος ερευνητών, μαζί και του Δαρβίνου.
Η ταινία παίζει με τη μεταφορική έννοια του τεχνητού παραδείσου, με εικόνες όπως οι δυο πίθηκοι στην εισαγωγή, αλλά και τα εμβόλιμα πλάνα πυκνής βλάστησης ως εμμονική φαντασίωση ενός παραδείσου που ποτέ δεν βλέπουμε, αντί για αυτού αντικρίζουμε μέσα από τα μάτια της πρωταγωνίστριας την κόλαση.
Ο τίτλος της ταινίας αναφέρεται στη μυθολογική Στύγα, αρχέγονη χθόνια θεότητα, κόρη του Ωκεανού και της Θέτιδας, προσωποποίηση του ομώνυμου ποταμού στον Άδη και μητέρα της Περσεφόνης, κόρης του Κάτω Κόσμου, που θα μπορούσε να υπονοεί και τη συμβολική μετάβαση της γιατρού στον άλλο κόσμο, όταν μετά τη θεομηνία βρίσκεται πρόσωπο με πρόσωπο με την κόλαση του τρίτου κόσμου, ενώ αναζητούσε τον παράδεισο. Η παράτολμη γιατρός αφήνει κομφόρ και αγαθά του δυτικού πολιτισμού, έστω και μες στο πολυτελές και πλήρως εξοπλισμένο σκάφος της, και ριψοκινδυνεύει για να κατακτήσει τη μυθική Εδέμ, ενώ στον αντίποδα, οι εξαθλιωμένες τριτοκοσμικές μάζες εγκαταλείπουν όπως-όπως τη ρημαγμένη από τη νεοαποικιοκρατία γη τους, αναζητώντας στο Δυτικό κόσμο τον πλαστό παράδεισο των διαφημίσεων.
Η συγκριτική διάσταση ενός μανιχαϊστικού κόσμου, διαχωρισμένου σε παράδεισο/κόλαση, προνομιούχους και εξαθλιωμένες μάζες, εμπεριέχεται στη σκηνοθετική άποψη, μέσω εναλλαγής κοντινών-μακρινών πλάνων, που δηλώνουν τη διαφορά τάξης μεγέθους. Στα μακρινά πλάνα, το μικρό δωδεκάμετρο ιστιοπλοϊκό πλέει δίπλα σε τεράστια φορτηγά πλοία, ενώ η οθόνη γεμίζει από την απεραντοσύνη της θάλασσας, με το ιστιοφόρο λευκή κουκίδα καταμεσής ενός ωκεανού, συγκρίνοντας το μηδαμινό μέγεθος του περίκλειστου κόσμου της ευρωπαίας προνομιούχας ηρωίδας, μπρος στο μέγεθος μιας ολόκληρης εξαθλιωμένης ηπείρου, όπως και η πληθώρα των προμηθειών για ένα μόνο άτομο σε μακρινό ταξίδι αποτελεί οικτρή αντίφαση της πληθώρας τριτοκοσμικών χωρών που δεν έχουν ούτε πόσιμο νερό.
Ο θαυμαστός κόσμος ασφάλειας και συμπυκνωμένης γνώσης της ηρωίδας καταρρέει όταν συνειδητοποιεί την εγκληματική αντιμετώπιση του τρίτου κόσμου, στη στυγνή εκμετάλλευση του οποίου θεμελιώνεται η ευημερία της Δύσης. Από αγέρωχη καπετάνισσα η πρωταγωνίστρια μεταμορφώνεται στο τέλος σε βουβή τραγική φιγούρα-σύμβολο. Το φιλοσοφικό-θεολογικό σχόλιο της ταινίας μετατρέπεται σε αιχμηρή κοινωνικοπολιτική κριτική, όταν το έγκλημα κατά του τρίτου κόσμου δεν αποτελεί πλέον προϊόν της δαρβινικής θεωρίας του μηχανισμού φυσικής επιλογής, αλλά συνειδητή προαποφασισμένη πολιτική αφανισμού του, από τις κυρίαρχες ελίτ, ανακαλώντας τις ναζιστικές πρακτικές.
Στην ταινία του Styx, ο Αυστριακός σκηνοθέτης Φίσερ μπορεί να μεταχειρίζεται τους κώδικες των ταινιών επιβίωσης στη θάλασσα, όπως το εμπορικό θρίλερ Adrift (2018 / Μπαλτάσαρ Κορμακούρ), προχωράει ωστόσο παραπέρα, πατώντας στην παράδοση του σύγχρονου σκληρού αυστριακού σινεμά κοινωνικών αιχμών των Χάνεκε και Ζάιντλ, κόντρα στις ισχυρές ακόμα νεοναζιστικές αντιλήψεις της χώρας τους.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- Με σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιτικό», το 12ο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Outview (11-17/4/2019) διεξάγεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, με 13 μεγάλου μήκους ταινίες και αφιερώματα «Hate Crime Refugees» και «Κριτικοί κινηματογράφου, το Φύλο έχει σημασία». Θα διεξαχθούν πάνελ συζητήσεων με ενδιαφέροντα θέματα.
- Στον Κινηματογράφο Τριανόν Τετάρτη 17/4/2019 στις 20:00, θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ Anaparastasis: Η ζωή και το έργο του Γιάννη Χρήστου (1926-1970) του Κωστή Ζουλιάτη, για να τιμηθεί η μνήμη του συνθέτη σύγχρονης μουσικής Θόδωρου Αντωνίου (1935-2018). Θα ακολουθήσει ζωντανή εκτέλεση έργων του Θ. Αντωνίου για πιάνο, με τον Κωνσταντίνο Δεστούνη. Γενική είσοδος 8 ευρώ, μειωμένο 6 ευρώ.
- Η Ένωση Ελληνικού Ντοκιμαντέρ διοργανώνει το αφιέρωμα Με τα μάτια Ανοιχτά στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος (18-21/4/2019), με προβολή 18 ελληνικών ντοκιμαντέρ και συζητήσεις μετά τις προβολές με τους δημιουργούς, ενημερωτική ημερίδα και συζήτηση-στρογγυλό τραπέζι: «Καταγράφοντας το αληθινό πρόσωπο του πολέμου».
