Τέσσερις λέξεις συνθέτουν τον τίτλο. Τις έβαλα μαζί επειδή έχει μεγάλη σημασία να καταλάβουμε και να νιώσουμε πώς συνδέονται και αλληλεξαρτιώνται. Αυτές οι λέξεις έχουν πρωτεύουσα θέση σε κάθε προσπάθεια διεξόδου, και κάθε σοβαρό εγχείρημα θα βρεθεί αντιμέτωπο με ό,τι ορίζει κάθε μία απ’ αυτές, κάθε ζευγάρι λέξεων στη διασύνδεσή τους, αλλά και όλες μαζί ως σύνολο. Η «γυμνή μετάβαση» που είναι σε εξέλιξη τις συμπεριλαμβάνει αποφασιστικά. Η λέξη «ψηφιακό» προσδιορίζει καλύτερα τον χρόνο και την εποχή που βρισκόμαστε. Οι άλλες τρεις ήταν σχεδόν πάντα παρούσες σε ολόκληρο τον 20ό αιώνα, και παραμένουν στις πρώτες 3 δεκαετίες του 21ου.
Η σοβαρή στάση
Αντιγράφω μια φράση από ένα μακρινό παρελθόν: «Εκείνο που πραγματικά έχει αξία στον κόσμο, είναι η σοβαρή στάση, και ακριβώς σε αυτή τη στάση αφιερώνουμε τη μεγαλύτερη προσοχή».
Η ανάγκη της σοβαρής στάσης είναι επιβεβλημένη όταν θέλεις πραγματικά να αφιερωθείς στη συμβολή για την επίλυση μεγάλων κομβικών ζητημάτων, ή ακόμα και απλούστερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε. Η σοβαρή στάση έχει κι αυτή τις προϋποθέσεις της: ανάλυση της κατάστασης, κατανόηση του γιατί έχουμε βρεθεί στη θέση που βρισκόμαστε, διδάγματα από το παρελθόν, επικέντρωση σε ενεργές τάσεις, αξιολόγηση αδυναμιών και επικέντρωση στο ξεπέρασμά τους, εκτίμηση δυνατοτήτων και συσχετισμού δύναμης, προσδιορισμό στόχων, και τρόπων για να τους φτάσεις ή να τους προσεγγίσεις. Χρειάζονται και εκτιμήσεις, έστω κι αν γνωρίζει κανείς ότι το περιβάλλον γεννά αβεβαιότητα και οι ρυθμοί των εξελίξεων σε μια μεταβατική φάση μπορεί να είναι καταιγιστικοί. Χρειάζεται και μια μέθοδος που να κατανοεί τη σημασία της πολυπλοκότητας της κατάστασης και της έλλειψης Θεωρίας και μεγάλων Παραδειγμάτων. Όσοι προσπαθήσουν, θα κινηθούν σε αχαρτογράφητα νερά και περιοχές, και οφείλουν να ανοίξουν δρόμους και μονοπάτια. Κάτι σαν «τάγματα ξυπόλυτα σε απέραντα σκοτάδια» όπως λέει το τραγούδι (που κι αυτό έχει ζωή μερικών δεκαετιών).
Πρώτη προϋπόθεση μιας σοβαρής στάσης ετούτη τη στιγμή είναι να έχει κανείς σαφή κι όχι συναισθηματική εκτίμηση, δηλαδή νηφάλια και ψύχραιμη, του πού βρισκόμαστε υποκειμενικά (να έχει και κάποια ερμηνεία για αυτό), και να κατανοεί πως η αλλαγή του δυσμενούς συσχετισμού δυνάμεων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Δεν γίνεται με την Καταγγελία και την Καταστροφολογία, δεν γίνεται με τη Νοσταλγία ενός παρελθόντος που πέρασε (και δεν το έχουμε δει καν αυτοκριτικά), δεν γίνεται με σλόγκαν και με αναζήτηση κάποιου Ισχυρού στον οποίο θα ακουμπήσουμε ή θα εναποθέσουμε τις ελπίδες και την τύχη μας.
Δεύτερη προϋπόθεση, πρωτεύουσα κι αυτή, είναι η τοποθέτηση που θα κάνουμε, ο χώρος άσκησης και αγώνα να έχει βαθιά εντοπιότητα, να πατά στο έδαφος και την ιστορία του Τόπου. Να θέτει και να επενδύει όλη την ικμάδα και την πνευματικότητα στο πώς αυτή η Χώρα θα έχει υπόσταση και συνέχεια, μέσα σε ένα εντελώς ταραγμένο γεωπολιτικά περιβάλλον και με μια προχωρημένη κρίση και διάλυση στο εσωτερικό, που παίρνει μεγάλες διαστάσεις από τα μνημονιακά δεσμά και την υποβάθμιση της χώρας σε μια μισοαποικιακή κατάσταση. Επομένως η σύμπλεξη του εθνικού και του κοινωνικού, που ήταν εδώ και πολλές δεκαετίες ένα βασικό κλειδί κατανόησης και παρέμβασης στη χώρα μας, σήμερα αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία, η οποία δεν μπορεί να παραβλέπεται ή να υποτιμάται. Το κοινωνικό ζήτημα σε μια χώρα που το γεωπολιτικό έπαιξε πάντα έναν κεντρικό ρόλο δεν μπορεί να διαχωρίζεται από το εθνικό ζήτημα, από το ζήτημα της κυριαρχίας και ανεξαρτησίας της χώρας.
Οι μεν και οι δε
Σήμερα υπάρχουν δυνάμεις που βλέπουν μόνο το ένα από τα δύο πεδία, αν και είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένα: είτε μόνο το κοινωνικό (ταξικό) είτε μόνο το εθνικό. Οι μεν υποτιμούν όλα όσα προκύπτουν από την κηδεμονία και την εξάρτηση, ή ακόμα τη μετατροπή της χώρας σε αποικία μετανεωτερικού τύπου, και αδιαφορούν για τις εθνικές απειλές και τους κινδύνους π.χ. από μεριάς του τουρκικού επεκτατισμού σε βάρος Ελλάδας και Κύπρου. Ένα όχι μικρό τμήμα αυτής της πρώτης κατηγορίας προσχωρεί στην παγκοσμιοποιητική ατζέντα. Οι δε βλέπουν το εθνικό και τη χώρα αποκομμένα από το κοινωνικό ζήτημα, αδιαφορούν για τη φτωχοποίηση και την εκμετάλλευση, στρέφουν το βλέμμα τους στο παρελθόν χωρίς να θυμούνται ότι πάντα ήταν ο «απλός κόσμος» που σήκωσε στις πλάτες τον Τόπο και αγωνίστηκε για την Ελευθερία και τη Δημοκρατία.
Παράλληλα συμβαίνει και το εξής: και οι μεν και οι δε δίνουν λίγη σημασία στο «ψηφιακό», δηλαδή στις μεγάλες και βαθιές αναδιαρθρώσεις που συμβαίνουν –και μάλιστα με ταχύτατο τρόπο– σε ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο (όχι μόνο στη Δύση). Και οι δύο κατηγορίες δεν μελετούν καθόλου την πολυοργανική κρίση του συστήματος, και έτσι και οι μεν και οι δε ρίχνουν καταγγελίες και συνθήματα, ενώ «από κάτω περνούν τρένα, μεγάλα τρένα» αναδιαρθρώσεων – τα οποία αλλάζουν όλους τους όρους ύπαρξης των κοινωνιών και των εθνών, μα αυτοί δεν το καταλαβαίνουν. Στην ουσία και οι μεν και δε λειτουργούν μέσα σε στερεότυπα προηγούμενων φάσεων και εποχών. Τώρα ξανάρθε απειλητικά και ο γερο-πόλεμος και κάνει την κατάσταση (και τους συσχετισμούς) πιο πολύπλοκη, πιο σύνθετη, πιο απειλητική για ολόκληρους λαούς, για πολλές χώρες, ίσως και για όλη την ανθρωπότητα. Μια σοβαρή στάση δεν μπορεί να αγνοήσει τις τέσσερεις λέξεις του τίτλου!
Η σύμπλεξη του εθνικού και του κοινωνικού, που ήταν εδώ και πολλές δεκαετίες ένα βασικό κλειδί κατανόησης και παρέμβασης στη χώρα μας, σήμερα αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία, η οποία δεν μπορεί να παραβλέπεται ή να υποτιμάται
Ορισμένα παραδείγματα αγνόησης και επιδερμικής στάσης
Αν και βρισκόμαστε παραμονές ευρωεκλογών, τρία μεγάλα θέματα είναι εκτός της «ατζέντας» κομμάτων, ΜΜΕ και δημοσκοπικών εταιριών, που θέτουν «ερωτήματα» σε δείγματα πληθυσμού της τάξης των 1.000 τηλεφωνημάτων…
Πρώτον, είναι εκτός κάθε συζήτησης οι σχέσεις Ελλάδας-Ε.Ε., και φυσικά δεν γίνεται καμία σοβαρή ανάλυση για το προς τα πού βαδίζει η σημερινή Ευρώπη. Κι αυτό ενώ είναι η πρώτη φορά που, μετά από 5 αιώνες ιστορίας, η Ευρώπη είναι εντελώς ανύπαρκτη, και ακολουθεί μια επιταχυνόμενη κατρακύλα στη γενική αποδρομή της Δύσης.
Δεύτερον, είναι εκτός συζήτησης το προς τα πού σπρώχνονται και από ποιους τα πράγματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Προετοιμάζονται εδώ και καιρό συμφωνίες και διευθετήσεις που έχουν σαν παρονομαστή κάποιο βαθμό περιορισμού της κυριαρχίας της χώρας. Αυτό το ξέρουν όλοι, αλλά το αποκρύβουν, δεν λένε τίποτα γι’ αυτό, δεν γίνεται ούτε αυτό κεντρικό θέμα. Ακόμα και σε κύκλους που έθεταν τέτοια θέματα (αναφερόμαστε για παράδειγμα στην εφημερίδα Εστία) άρκεσε να μπει στο ευρωψηφοδέλτιο της Ν.Δ. ο Φρ. Μπελέρης για να καλέσουν σε υπερψήφιση της Ν.Δ., η οποία προωθεί τον ενδοτισμό και τις αμερικάνικες κυρίως παραγγελιές για «Πρέσπες του Αιγαίου», για αναγνώριση του Κοσόβου, για εγκατάλειψη της Κύπρου ή για αποστρατιωτικοποίηση των νησιών.
Τρίτον, είναι επίσης εκτός συζήτησης η εμπλοκή της χώρας μας στους δύο εν εξελίξει πολέμους, στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή. Στην ουσία όλα τα συστημικά κόμματα (και τα κέντρα που αναφέραμε) στηρίζουν αυτήν την εμπλοκή, και γι’ αυτό δεν το κάνουν ζήτημα. Με φωνασκίες ότι «ανήκουμε στην σωστή πλευρά της ιστορίας» ή το ανήκουστο μέχρι τώρα που ξεστόμισε ο κ. Κασσελάκης (άλλο ένα φαινόμενο της τεράστιας πολιτικής έκπτωσης και παρακμής που ζούμε), ότι «το ΝΑΤΟ είναι μια ιερή αμυντική συμμαχία», συν μια σιγή από το ΠΑΣΟΚ, έχουμε φθάσει να μην γίνεται καθόλου λόγος για τον πόλεμο, την τάση για τον πόλεμο, την Ευρώπη που ντύνεται στο χακί και την πλήρη εξαρτηματοποίηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων από τα τυχοδιωκτικά στρατιωτικά σχέδια της ΝΑΤΟποιημένης Δύσης.
Αποπροσανατολισμός και σύγχυση
Αλλά υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα που δείχνουν μια παντελή απουσία από κάθε κριτική και πάλη απέναντι στο «ψηφιακό», δηλαδή την «ψηφιακή μετάβαση», τους γενικούς στόχους που αυτή έχει (κατάλυση και κατάργηση του δημόσιου χώρου γενικά, βιοπολιτικό έλεγχο ολόκληρου του πληθυσμού, διάλυση των εργασιακών σχέσεων και κατακτήσεων ή δικαιωμάτων κ.ο.κ.), με παράλληλη προώθησή του ψηφιακού α λα ελληνικά – δηλαδή με εμπόριο data, με διαρροές και διαρρήξεις, με επιστολική ψήφο ή ηλεκτρονικές ψηφοφορίες, και βεβαίως με την εξ αποστάσεως εργασία και εκπαίδευση, που πάνε χέρι-χέρι με την επελαύνουσα ιδιωτικοποίηση.
Στα πανεπιστήμια, στις πρόσφατες κινητοποιήσεις ενάντια στα ιδιωτικά παραρτήματα που προωθούσε η κυβέρνηση, ζήσαμε μια σχιζοφρενική κατάσταση: να είναι μεν υπό κατάληψη ορισμένες σχολές, αλλά όλες οι λειτουργίες – υπηρεσίες – προγράμματα να γίνονται κανονικά. Οι διαδικτυακές εξετάσεις δεν ήταν απλά ένας ελιγμός του «έξυπνου κινήματος», αλλά μια ακόμα προώθηση της ψηφιοποίησης (δηλαδή αναδιάρθρωσης) στους εκπαιδευτικούς χώρους. Ο δρόμος είχε ανοίξει επί πανδημίας (που ήταν μια πρόβα τζενεράλε), ενώ τώρα πια η εκπαίδευση και η εργασία έχουν περάσει σε άλλη κλίμακα ψηφιοποίησης… Πάλι περνούν τεράστια «τρένα» (αναδιαρθρώσεων) χωρίς το κίνημα να το παίρνει χαμπάρι. Και στις συνελεύσεις μετρούν ποσοστά, αυτοδυναμίες στις σχολές, καταμετρήσεις κι άλλα ζητήματα τεράστιας σημασίας…
Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν έναν πολύ μεγάλο, σε μέγεθος και ποιότητα, αποπροσανατολισμό και σύγχυση.
Να προβληθεί μια προοπτική ρεαλιστική, πειστική, ουσιαστική, τέτοια που να μπορεί να υποστηριχθεί μαζικά, που να δημιουργεί ένα άλλο πολιτικό ρεύμα, μια άλλη πνευματικότητα, έναν άλλο συσχετισμό στη χώρα, στην κοινωνία, στους αγωνιούντες ανθρώπους
Σοβαρή στάση, αντίσταση και νέα συνείδηση
Τόσο η «γυμνή μετάβαση» που επιχειρείται από τα ισχυρά κέντρα ισχύος, όσο και η τάση προς τον πόλεμο που τροφοδοτούν κυρίως οι εμπρηστές του πολέμου (ΗΠΑ, Κομισιόν Ε.Ε., Ισραήλ), όπως και το «κοκτέιλ» των τεσσάρων όρων (εθνικό, κοινωνικό, ψηφιακό, πόλεμος) στην περίπτωση της χώρας μας, απαιτούν μια πολύμορφη αντίσταση και μια νέα συνείδηση.
Η «σοβαρή στάση» δεν μπορεί να μην τα συμπεριλάβει στη δική της ατζέντα. Η σημασία και των δύο αυτών συνιστωσών (αντίσταση, νέα συνείδηση) είναι πολύ μεγάλη. Συνήθως δίνουμε σημασία στον παράγοντα αντίσταση και παραβλέπουμε τον παράγοντα νέα συνείδηση. Γνωρίζουμε όλες τις σχετικές επιχειρηματολογίες (περί πράξης κ.λπ.), που όμως κάνουν μια αφαίρεση: παρακάμπτουν την αναγκαία σημασία της πνευματικής προετοιμασίας, της κατάστασης πνευμάτων, της θεωρίας και της τεράστιας έλλειψής της στις μέρες μας, της σχέσης και της σημασίας που έχει η ανάδυση μιας «νέας συνείδησης». Ως βασικό στοιχείο της νέας συνείδησης δεν αρκεί το σύνθημα «είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι»: στις σημερινές συνθήκες πρέπει να μπορεί οποιαδήποτε οντότητα, συλλογική ή ατομική, να συλλάβει (όσο και όπως μπορεί) στην ενότητά τους τα τέσσερα στοιχεία που αναφέραμε και παίζουν κεντρικό ρόλο στην πορεία της χώρας. Να μην υποτιμήσει καμία πλευρά, να μπορέσει να τα συνθέσει σε μια πρόταση, σε ένα εναλλακτικό σχέδιο για το οποίο να έχει την φιλοδοξία να υποστηριχθεί μαζικά – διότι αφορά τους περισσότερους ανθρώπους μέσα στην κοινωνία και τη χώρα, αφού δεν μπορεί να γίνει κάτι σημαντικό χωρίς την εμπλοκή αυτού του δυναμικού. Άρα πρέπει να πεισθεί αυτό το δυναμικό, ή τουλάχιστον ένα σημαντικό τμήμα του, ότι οφείλει να αντισταθεί και να στηριχθεί σε μια νέα συνείδηση, τέτοια που να δίνει και να στηρίζει μια ταυτότητα, ένα νόημα, αξίες.
Συνδέστε τώρα τις τέσσερεις λέξεις του τίτλου, εθνικό – κοινωνικό – ψηφιακό – πόλεμος, και σκύψτε πάνω από τη βασανιστική άσκηση, να προβληθεί μια προοπτική ρεαλιστική, πειστική, ουσιαστική, τέτοια που να μπορεί να υποστηριχθεί μαζικά, που να δημιουργεί ένα άλλο πολιτικό ρεύμα, μια άλλη πνευματικότητα, έναν άλλο συσχετισμό μέσα στη χώρα, στην κοινωνία, στους αγωνιούντες ανθρώπους. Ναι, δεν είναι εύκολο. Αλλά κάπως έτσι ορίζεται μια σοβαρή στάση. Σοβαρή στάση δεν σημαίνει ενατένιση και περιγραφή. Σημαίνει και εμπλοκή, και πάθος, και αγώνα χωρίς σίγουρες εγγυήσεις επιτυχίας.
***
Τι είναι αυτό που λείπει; Πώς θα πορευτούμε μέσα στην έλλειψή του, αλλά με τρόπο που να το πλησιάσουμε ή να συμβάλλουμε στην κάλυψή του; Ναι, θα αγωνιζόμαστε με αυτά που έχουμε και με αυτά που μας λείπουν. Αλλά καλό είναι να έχουμε στο νου ότι πρέπει να καλύψουμε την έλλειψή τους πραγματικά, με βήματα συγκεκριμένα, και με επίγνωση του τι σημαίνει η συγκεκριμένη έλλειψή τους στις παρούσες συνθήκες (και, για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, στις παρούσες ελλαδικές συνθήκες). Με άλλα λόγια, οφείλουμε να οικοδομήσουμε τις προϋποθέσεις ενός μεγάλου εγχειρήματος. Κι όλες οι προσπάθειές μας να τείνουν προς τα εκεί.
