Πολυτάλαντο παιδί-θαύμα, ο οξυδερκής ηθοποιός και σκηνοθέτης Όρσον Γουέλς (1915-1985), μόλις στα 26 του, έγραψε ιστορία με την πρώτη του ταινία-σταθμό Πολίτης Κέιν (1941), ενώ είχε ξεκινήσει να ζωγραφίζει από εννέα χρονών, αφού έχασε τη μητέρα του.
Στο βραβευμένο ντοκιμαντέρ Το Βλέμμα του Όρσον Γουέλς, ο ντοκιμαντερίστας Μαρκ Κούζινς εστιάζει σε άγνωστες διαστάσεις της σαρωτικής εμβέλειας του πολυσχιδούς δημιουργού, που προσέγγιζε τις ταινίες του με εικαστικούς όρους. Η οπτική σκέψη αυτού του διεισδυτικού σκηνοθέτη, μέσα από τη ζωγραφική έκφραση, παρουσιάζεται με την οθόνη να γεμίζει με σκίτσα του, σε αντιπαράθεση με θεατρικές παραστάσεις και φημισμένες ταινίες του. Μέσα από πλούσιο αρχειακό υλικό με φωτογραφίες, βιντεοσκοπημένες τηλεοπτικές συνεντεύξεις, ραδιοφωνικά αποσπάσματα και συγκεκριμένες σκηνές ταινιών του, ανιχνεύονται οι διαδρομές που διαμόρφωσαν την πολιτική του συνείδηση, στα ταξίδια της νεότητας του, σε Ιρλανδία, Μαρόκο και Ισπανία. Η χαρακτηριστική γρήγορη κίνηση του δημιουργού, καθώς ζωγραφίζει με πένα από φτερό, αναδεικνύεται μέσα από μια σπάνια τηλεοπτική βιντεοσκόπηση, όπου ο Γουέλς σχεδιάζει με αδρές γραμμές, ενώ το στιγμιότυπο όπου ο ίδιος μακιγιάρεται μιλώντας στο κοινό, ενώ σταδιακά βυθίζεται ολοένα στο ρόλο του, καθιστά τον θεατή μάρτυρα της ερμηνευτικής του προετοιμασίας,
***
Ευαισθητοποιημένος κοινωνικά από την πιανίστρια μητέρα του, πρώτη γυναίκα δημοτική σύμβουλο στην πόλη της, στη δεκαετία του ’20, ο Γουέλς σφυρηλάτησε τις πολιτικές του πεποιθήσεις μέσα από τη συναναστροφή του με την εργατική τάξη, στο ταξίδι της ενηλικίωσής του στην Ιρλανδία, 16 μόλις ετών. Πιστοποιητικό στοιχείο, τα καρικατουρίστικα σκιτσάκια του, από τη σειρά πορτρέτων καθημερινών ανθρώπων, με φυσιογνωμίες γέρων μπεκρήδων. Μακριά από την παρηκμασμένη Αμερική της μεγάλης ύφεσης, ο Γουέλς περιδιαβαίνει στον Παλαιό Κόσμο, αναπτύσσοντας σοσιαλιστικές πεποιθήσεις, ως άλλος Χέμινγουέι, ενώ τα σκίτσα του μορφοποιούν καθοριστικά την εικαστικότητα των ταινιών του. Στην αναζήτηση των οπτικών του επιρροών που ενσωμάτωσε από τα ταξίδια του, ο Κούζινς αντιπαραβάλλει στα σχέδιά του από το Μαρόκο, σκηνές από τα ανατολίτικα παζάρια στον Κύριο Αρκάντιν (1955). Ξεχωριστό ενδιαφέρον αποτελούν και οι προσωπικές παρατηρήσεις του Κούζινς στην πληθώρα χριστουγεννιάτικων καρτών που φιλοτεχνεί ο Γουέλς. Οι ευτραφείς αγιοβασίληδες στο πέρασμα του χρόνου χάνουν τα χριστουγεννιάτικά χαρακτηριστικά τους, καταλήγοντας ασπρόμαυροι νυσταλέοι πληθωρικοί μπεκρήδες. Αντίστοιχα, τα χριστουγεννιάτικα δέντρα, που ζωγραφίζει σωρηδόν ο Γουέλς, χάνουν και αυτά με τα χρόνια την πολυχρωμία τους, καταλήγοντας σε αφαιρετική ασπρόμαυρη αισθητική αδρών γραμμών.
Έτσι, το ντοκιμαντέρ δεν περιορίζεται στην καταγραφή βιογραφικού πορτραίτου, αλλά ανάγεται σε μεθοδολογικό θεωρητικό εργαλείο θεωρητικής πραγματείας, όπου ξεδιπλώνονται οπτικοακουστικά στοχασμοί και ευφάνταστες αναλύσεις.
***
Η παθιασμένη ιδιοσυγκρασία του Γουέλς υποδηλώνεται μέσα από ένα φωτογραφικό στιγμιότυπο, που χρησιμοποιείται και ως οπτικό μοτίβο, αιχμαλωτίζοντας την έκφραση απορίας, έκπληξης και ενθουσιασμού του, στη νεανική φωτογραφία όπου κοιτάζει κατάματα το φακό με γουρλωτό βλέμμα. Παράλληλα, επανέρχεται και μια αφαιρετική ζωγραφιά εξπρεσιονιστικής τεχνοτροπίας, που σύμφωνα με την Μπεατρίς, την τρίτη κόρη του, την είχε ζωγραφίσει όταν τα μεγάλα στούντιο απέρριψαν τη χρηματοδότηση για την ταινία του Ο Άρχων του Τρόμου (1958).
Από τους λίγους προοδευτικούς αμερικανούς σκηνοθέτες, ο Γουέλς τόλμησε να ορθώσει πολιτικό ανάστημα, δηλώνοντας σθεναρά τις αντιφασιστικές και αντιρατσιστικές του πεποιθήσεις, μένοντας εκτός χολιγουντιανών στούντιο.
Παθιασμένος ηθοποιός του λαϊκού θεάτρου στο Δουβλίνο, από νεαρή ηλικία, γίνεται αστέρας του Μπρόντγουέη, επιστρέφοντας στην Αμερική, χωρίς να τον θαμπώσει η διασημότητα. Την εποχή των σοσιαλιστικών αγώνων για τη θέσπιση εργασιακών δικαιωμάτων, ο Γουέλς, υποστηρικτής του φιλολαϊκού New Deal του Ρούσβελτ, εγκαθίσταται στο γκετοποιημένο Χάρλεμ. Στο Federal Theater Project σκηνοθετεί με τεράστια επιτυχία το Μάκβεθ (1936), με περιθωριοποιημένους αφροαμερικανούς ηθοποιούς, μεταφέροντας εθνογραφικά βουντού της Αϊτής, στους σεξπηρικούς σκοτσέζικους μύθους. Η έκφραση της πολιτικής του σκέψης μέσα από την εικαστική του υπόσταση παίρνει σάρκα και οστά στο θέατρο, στις εμπνευσμένες παρεμβάσεις του σε σκηνικά και φωτισμούς, σε θεατρικές παραστάσεις που σκηνοθέτησε γεμάτες επίκαιρα πολιτικά μηνύματα μέσα από μπρεχτικές αλληγορίες. Η μοντερνιστική μεταφορά του σαιξπηρικού Ιούλιου Καίσαρα, το 1937, ως άμεση πολιτική αλληγορία για την άνοδο φασισμού και ναζισμού, αποτελεί το παράδειγμα του Κούζινς για το πόσο ο Γουέλς επηρεάστηκε οπτικά από τις εικόνες της εποχής του, καθώς δημιουργείται αρχαιοπρεπής αίσθηση στα σκίτσα των φωτισμών που οραματίστηκε, με κιονοστοιχία που σχηματίζεται από κάθετες δέσμες φωτός, παραπέμποντας στις εικόνες της ναζιστικής ταινίας Ο Θρίαμβος της Θέλησης (1935/Λένι Ρίφενσταλ).
Φωτισμοί και γωνίες λήψης στον Γουέλς δημιουργούν νοητικά σχήματα που εκφράζουν πολιτικές πεποιθήσεις, ενσωματώνοντας σκηνοθετικά την εικαστική του αντίληψη. Σκοτεινός και υπέρμετρος, κάνοντας συχνά το παράλογο να φαντάζει φυσιολογικό, ο Γουέλς αναπτύσσει τα «γουεσλικά», κατά τον Κούζινς, χαρακτηριστικά του. Απ’ τα διδάγματα του γερμανικού εξπρεσιονισμού, διάχυτοι φωτισμοί από ψηλά δημιουργούν έντονες σκιάσεις και αλλόκοτες γωνίες λήψης επιτείνουν σύγχυση με τις παραμορφώσεις, ενώ επηρεασμένος από το σοβιετικό σινεμά, τοποθετεί την κάμερα χαμηλά, για να διογκώσει εντάσεις.
***
Στο μεταίχμιο των πολιτικών του πεποιθήσεων και των εσωτερικών του αντιφάσεων ο Γουέλς υποδύεται καθάρματα, βασιλιάδες και μέθυσους γελωτοποιούς, αποκαλύπτοντας και ένα δεσποτικό χαρακτήρα.
Ένθερμος υποστηρικτής των πολιτικών δικαιωμάτων και ενάντια στους φυλετικούς διαχωρισμούς, ο ετοιμόλογος Γουέλς ανέπτυξε αιχμηρό δημόσιο πολιτικό λόγο, σε όλα τα διαθέσιμα μέσα: θέατρο, ραδιόφωνο και σινεμά. Από το 1936, ο 21χρονος τότε Γουέλς, γίνεται και εκφωνητής θεατρικών ραδιοφωνικών παραγωγών, παράλληλα με ημίωρες εκπομπές, κάνοντας καυστικά πολιτικά σχόλια. Έμπειρος θεατρικός ηθοποιός με σωματικό εκτόπισμα και στεντόρεια φωνή, ήξερε να μεταχειρίζεται μέσα από το ραδιόφωνο τη δύναμη της φωνής του, ώστε να διεγείρει συνειδήσεις. Απ’ τα πολύτιμα αυτά ηχητικά αρχεία, ο Κούζινς επιλέγει τους σχολιασμούς του από μια εκπομπή όπου μεριμνώντας για τα δημοκρατικά αντανακλαστικά της Αμερικής, καταδιώκει δημόσια τον ανώνυμο αστυνομικό που ξυλοφόρτωσε αναίτια έναν 19χρονο αφροαμερικανό, στηλιτεύοντας την απρόσωπη διάσταση μιας πανούργας εξουσίας, που ο Κούζινς αντιπαραθέτει στα απρόσωπα, σε μεγαλύτερη ηλικία σκίτσα του, όσο και στους ψηλοκρεμαστούς φωτισμούς στη Δίκη (1962). Εξαιρετική επιλογή και το βιντεοσκοπημένο απόσπασμα όπου ο ώριμος πλέον Γουέλς, απαντώντας στο κοινό μετά την προβολή της Δίκης για τους λόγους που άλλαξε το τέλος του Κάφκα, με δυνατή και αυστηρή μπάσα φωνή, αποκρίνεται λέγοντας: «Δεν μπορώ να αποδεχτώ τη μαζοχιστική θέση ήττας που επιλέγει ο Κάφκα, ιδίως μετά από ένα Ολοκαύτωμα.»
Το εμπεριστατωμένο αυτό πορτρέτο του Όρσον Γουέλς, που ανακατεύει έντεχνα εργογραφία με βιογραφικά στοιχεία, κλείνει ταιριαστά με τους διάσημους στίχους απ’ το Τραγούδι του Εαυτού μου, του ποιητή Ουώλτ Ουίτμαν.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- Το ντοκιμαντέρ Το Βλέμμα του Όρσον Γουέλς προβάλλεται αποκλειστικά στον κινηματογράφο ΆΣΤΥ, στην πλατεία Κοραή.
- Το αφιέρωμα στον ελληνικό queer κινηματογράφο του 59ου ΦΚΘ τον Νοέμβρη, μεταφέρεται αυτούσιο στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος (13-19/12/2018). Ανάμεσα στις 38 μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες, από τα τέλη του ’60 ως σήμερα, συγκαταλέγονται ταινίες των Σπετσιώτη, Ζαχμανίδη και Σταύρακα, πλάι στις πιο σύγχρονες των Γιάνναρη, Κούτρα και Δήμα.
